Hörmətli “Moderator.az” saytının oxucuları! Bu günlərdə arxiv materiallarımı araşdırarkən  vaxtilə Moskvada yaşayan Rusiya EA-nın Rəyasət Heyəti yanında aspirantlar şurasının, ABŞ Fəlsəfə Cəmiyyətinin və ABŞ Hüquqşünaslar Cəmiyyətinin üzvü, "Şəhriyar" ədəbi-ictimai məclisinin yaradıcısı və rəhbəri, fəlsəfə elmləri doktoru Rafiq Qurbanovdan 2004-cü ildə götürdüyüm müsahibə diqqətimi çəkdi. Mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq həmin yazını bir daha diqqətinizə çatdırıram. 

Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Rafiq Qurbanovu hələ  80-cı illərdən tanıyırdım. O dövrdə Moskvaya  tez-tez gedib gələn gənclik dostum, təbiət aşiqi, "bağbanlar kralı" adını almış  Rauf Rəhimov bu görkəmli filosofla Moskvadakı görüşlərərindən söhbət açar, onun "Krım körpüsü", "Könül yanılmayır, yad torpağıdır" və başqa şeirlərini əzbərdən söyləyərdi. Bu şeirlər məni ovsunlamışdı.Bir jurnalist dostumun "bütün azərbaycanlıların qohumu" adlandırdığı bu gözəl insanla haçansa görüşmək arzusuyla yaşayırdım. Tale elə gətirdi ki, bir müddət sonra Rusiyadakı diasporumuzun nüfuzlu qəzetlərindən biri olan "Azerros" qəzetinin Azərbaycan səhifəsini Rafiq Qurbanovla birlikdə hazırlamağa  başladıq. Beləcə əlaqələrimiz  daha da möhkəmləndi. Hər dəfə Moskvaya gedəndə  onunla görüşər, məsləhətlərini dinləyər, xaricdə yaşayan  soydaşlarımızın problemləri ilə bağlı fikirlərimizi bölüşərdik. Xalqımızın bu böyük oğlundan ömrünün son günlərində aldığım  müsahibəni diqqətinizə çatdırıram. 

- Mənim elmi fəaliyətim fizikanın fəlsəfi məsələləri ilə bağlı olub. Bu kifayət qədər ciddi və çətin sahədir. Ancaq buna baxmayaraq o zaman Moskvada təhsil alan tələbə və aspirantlarla görüşməyə vaxt tapır və hətta buna daxili ehtiyac duyurdum. Bu nədən irəli gəlib?Birincisi mənim həmişə tariximizi öyrənməyə böyük marağım olub.İkincisi, mən dördüncü sinifə qədər kənddə oxumuşam.Kəndimizdə gözəl aşıqlar vardı və bəzən mən səhərə qədər dastanlara qulaq asardım. Qafqazın üç respublikasının -  Azərbaycanın, Gürcüstanın və Ermənistanın qovuşduğu nöqtədə yerləşən doğma Sarıvəlli (İkinci Şıxlı) kəndini mən Zaqafqaziyanın paytaxtı adlandırırdım. Kənd uşaqları ilə tez-tez Xram çayının üstündəki körpüdən Gürcüstandakı Azərbaycan kəndlərinə tut yeməyə gedərdik.İndi də həmin yerlər, həmin bulaqlar və yaylaqlar keçir könlümdən. Kəklikotu, limon əskik olmur evimizdən. 

Kənddən Bakıya  gələndə elə bil yad mühitə düşmüşdüm. Qazax ləhcəsində danışmağım,kənd uşağlarına məxsus hərəkətlərim şagird yoldaşlarıma qəribə gəlirdi. Bəzən hətta  mənə gülürdülər. Elə ki, məktəbdə keçirilən güləş yarışında birinci yeri tutdum,  mənə qarşı münasibət dəyişdi... Universitet həyatı başlayanda, rayondan gələn şagirdlərlə daha çox qaynayıb qarışdım.Daha sonra Fəlsəfə İnstitutunun aspiranturasına qəbul olundum.Burada müxtəlif millətlərin nümayəndəlri təhsil alırdı.Onların arasında türkdilli aspirantlar da vardı.Bir-birimizi yaxşı anlayırdıq.Digər millətlərin nümayəndələri ilə xoş münasibətlərim olsa da, mən daha çox qazaxlar, türkmənlər, özbəklər və digər türkdilli aspirant yoldaşlarımla oturub dururdum. Mənim onlara bu cür məhrəm münasibətim  bəzilərini təccübləndirirdi. Çox təəssüf ki, bizim eyni kökə, oxşar adət-ənənələrə malik olmağımızdan onların bir çoxunun xəbəri yox idi. O vaxtkı sistem hər vəchlə bizə keçmişimizi unutdurmağa  çalışırdı. Mənim qan yaddaşım isə sanki təbii olaraq bu yaxınlığı  mənə diqtə edirdi.

- Bilirsinizmi, məqsədə nail  olmaq üçün bir yox, bir neçə yol düşünmük lazımdır. Mənim günümün çox hissəsi kitabxanalarda keçirdi. Bir dəfə Moskvada rəhmətlik Xudu Məmmədov Dövlət kitabxanasında mənə yaxınlaşıb ərkyana dedi: - İşini bir saata qurtar, səninlə söhbətim olacaq. Bir saatdan sonra kitabxanadan çıxıb "Bakı" restoranına tərəf irəlilədik.Yol boyu söhbət edirdik. Öz-özümə düşünürdüm ki, Xudu müəllim hara, "Bakı" restoranı  hara. Birdən qayıdıb dedi ki, həmişə çayın axınına qoşulub getmək lazım deyil, bəzən axına qarşı da getmək lazım olur. Sonralar mən tələbə və aspirantlar arasında gördüyüm işləri yada salanda, Xudu müəllimin nə demək istədiyini anladım.Oljas Süleymenovun bir vaxtlar dediyi sözlər də məni həmişə düşündürüb. O deyirdi ki, rus xalqının XIX əsrdə etdiyini bizim xalq XX əsrdə etməyə çalışır. Mən bunu  bizim xalqa da aid edərək deyirəm ki, gecikməyin eybi yoxdur, kaş nəsə edəydilər… Bax bu mənada 60-cı illərdə bizim aspirantlar yataqxanasında keçirdiyimiz görüşlər böyük önəm daşıyırdı.

Mən Akademiyanın  Rəyasət Heyətinin nəzdindəki aspirantlar şurasının 11 üzvündən biri idim. Bundan əlavə Azərbaycan nümayəndəliyninin aspirantlar üzrə Moskva nümayəndəsi vəzifəsi də mənə həvalə olunmuşdu.Səlahiyyətlərimdən istifadə edərək bütün tələbə və aspirantlara kömək göstərirdim.Aspirantlar yataqxanasında 70 nəfər azərbaycanlı aspirant yaşayırdı. Onlar elm və təhsilə yüksək önəm verməklə yanaşı milli-mənəvi dəyərlərimizi  qorumağa çalıırdılar. Burada bir çox maraqlı tədbirlər keçirirdik.Tələbə və aspirantlar təşkilatı işlərdə məni və nəzəri fizika üzrə aspirant Yılmaz Verdiyevi həmişə irəli verərdilər.Bir dəfə Moskvada kafelərin birində Novruz şənliyi keçirmək üçün Yılmazla birlikdə nümayəndəliyə gedib kömək istədik. Orada bizi dinləyib, bu işdən vaz kecməyimizi  məsləhət bildilər. Buna baxmayaraq bayramı aspirantlar yataqxanasında qeyd elədik. O zaman dostlarımız Bakıdan bizə çoxlu səməni göndərmişdilər. Həmin gün tədbirdən sonra  kimyaçıların yaşadığı bir otağa qalxdıq. İçəri daxil olan iki nəfər bir bayrağı bizə öpdürüb getdi.Sonradan başa düşdüm ki, bizim öpdüyümüz bayraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı imiş.Ömrümdə ilk dəfəydi ki, bu bayrağı görürdüm. O vaxt belə oğullarımız vardı. Yataqxanada Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Elçin və başqa yazıçılarımızla da maraqlı görüşlər keçirirdik. 60-cı illərdə belə görüşlərin birində maraqlı hadisə oldu.Bir sarışın oğlan gəlib bizim tədbirimizdə oturmaq üçün icazə istədi. Bir azdan həmin oğlan ayağa qalxıb az qala ağlaya-ağlaya - mən özümü xalqımın içində hiss edirəm, - dedi. Sən demə o, Moldaviyada yaşayan bir qaqauz imiş. Bəxtiyar müəllimlə görüşdən bir müddət sonra o, mənə hədiyyə göndərdiyi kitabında belə bir avtorqaf yazmışdı: "Əzizim Rafiq Qurban sənə tutduğun bu yolda böyük qüdrət və mətanət arzulayıram". Mən azərbaycanlı tələbə və aspirantlarla  bir yerdə olmaqdan doymurdum. Bu, daxili bir tələbat idi. O zaman burada az-az azərbaycanlıya rast gəlmək olardı. MDU-da dərslərimi qurtardıqdan sonra ürəyimi boşaltmaq üçün yol üstü yataqxanaya dönər, tələbələrlə çay içib, söhbət edib, evə qayıdardım.Universitetin qabağında futbol meydançası vardı.Hər şənbə günü ora yığılıb futbol oynayardıq.Adətən mən qapıda dayanardım.Onu da deyim ki, bazar ertəsi günləri vaxtımın çox hissəsi kitabxanada keçirdi.

- O zaman Kremlin lap yaxınlığında yerləşən Fəlsəfə İnstitutunu Sovet ideologiyasının mərkəzi qərargahı adlandırardılar. Mən də bu institutun əməkdaşı olduğumdan dövlət kitabxanasının xüsusi şöbəsində sənədlərdən istifadə edə bilirdim.İlk dəfə kartotetkaya baxanda gördüm ki, Azərbaycan haqqında bir çox kitablar var. Bu kitablarda nələr yazılmırdı? Mən çoxlarının tanımadığı bir çox yazıçı və şairlərimizin əsərləri ilə də bu kitabxanada tanış oldum. Elə bil mənim üçün yeni bir dünya açıldı.Kərim Yayıcılı adlı bir şairin kitabının üz qabığında kimyaçı aspirantların otağında öpdüyümüz Azərbaycan bayrağı təsvir edilmişdi.Əslən naxçıvanlı olan Kərim Yayılıcı vaxtıilə ermənilərin bu torpağa basqını nəticəsində yurd-yuvasından didərgin düşmüşdü. Görün o doğma vətəninə sevgisini necə ifadə edirdi: 

Hər anışda bağışlanır sənə can,

Azərbaycan, Azərbaycan.

şeirin mənası bu idi ki, doğma, əziz Azərbaycana bu adı kim qoyubsa, halal olsun ona. Düşmən də bu adı çəkəndə can-can deyir.

Mən bir türkəm dilim, cismim uludur,

Düşünən qəlbim atəşlə doldur.

İnsan olan Vətəninin quludur,

Türk övladı evdə durmaz, gedirəm…

Məmməd Emin Yurdaqul adlı türk şairinin bu misraları da məni düşünməyə vadar etdi:  Bizə deyirlər 6-7 milyonluq xalqıq. Bəs niyə mən bu ədəbiyyatı başa düşürəm?Bu mənim üçün yenilik idi.Düzdü, mən Sovet ideologiyasına qulluq edirdim.Ancaq burjua sovetoloqlarının yazdıqlarını oxuyanda çaş-baş qalırdım.Mənim əmimi, dayılarımı, xalalarımı sürgün etmişdilər.Hətta nənəm iki dəfə sürgün olunmuşdu. Hardasa bunu başa düşmək olar. Ancaq məni dəhşət götürürdü: Necə ola bilər ki, bütün xalq sovet qurluşunun düşməni olsun? Sən demə  Krım tatarları, Şimali Qafqaz xalqları, mexseti türkləri öz doğma torpaqlarından sürgün edilibmiş. Bir dəfə mənim məqaləmi oxuyan bir tatar qızı kövrələ-kövrələ soruşdu: Rafiq müəllim, siz yazıbsınız ki, bizi sürgün ediblər. Bəs nə üçün sürgün edildiyimizin səbəbini yazmamısınız?...Mən türkdilli xalqlara dair burjua sovetoloqlarının yazdıqlarını oxuyub onlara mətbuatda cavab verirdim.Onların düzgün fikirdə olmadıqlarını yazsam da, faktları olduğu kimi saxlayırdım.Bu da diqqətdən yayınmırdı.Bir dəfə Bakıda Fəlsəfə İnstitutunun direktoru Firudin Köçərli və digər alimlərimiz dedilər ki, biz səni oxuyuruq və yaxşı başa düşürük. Düzgün mövqe tutubsan… 

Dilimizi çox gözəl bilən, sovet şərqi və türkdilli xalqlar haqqında bir çox kitabların müəllifi olan Amerikanın ən böyük sovetoloqu Aleksandır Beliksiyə həsr olunmuş kitabda mənim haqqımda belə yazılmışdı: - Bu adamın müsbət cəhəti odur ki, dediklərimizi olduğu kimi yazır, faktları təhrif etmir. Bax, həmin dövrdə o faktları acıqlamaq heç xəyala da gəlməzdi. Xüsusi şöbədə dünya ədəbiyyatı ilə tanış olmaq mənim gözlərimi açdı və düşündüm ki, insanlar əsl həqiqətidən xəbərsizdirlər. O zaman ingilis dilini bilməyimin də mənə çox xeyri dəyib. Mən sonralar da türkdilli xalqların müxtəlif problemlərini analiz edib, beynəlxalq konfranslarda dünya iştimaiyyətinə çatdırırdım. Buna görə də, ayrı-ayrı xarici nəşrlərdə da məni gah azərbaycanlı, gah türkmən, gah tatar, gah da digər türkdilli xalqın nümayəndəsi kimi qələmə verirdilər...

- Müxtəlif xarici ölkələrə səfərlərim zamanı mən həmişə xalqımızı ləyaqətlə təmsil etməyə çalışmışam. Ayrı-ayrı mövzulara həsr olunmuş beynəlxalq konfranslarda adətən Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı həqiqətləri də söyləməyə imkan tapırdım.ABŞ-ın Merilend Üniversitetinin sosiologiya fakültəsinin professoru Con Robinsonun xüsusi dəvəti ilə orada "Keçmiş SSRİ-də milli münasibətlər" mövzusunda mühazirələr oxuyarkən Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə Qərbin bəzi jurnalistlərinin məsuliyyətsiz münasibətini nəzərə çatdırıb əsl həqiqəti söylədim. Elə oradaca Simpson Universitetinin professoru Hedrik Smitin həmin hadisələrdən bəhs edən "The New Russiana"( "Yeni ruslar") kitabının "Ermənistan-Azərbaycan sovet Livanıdır" hissəsinin reallıqdan uzaqlığını sübuta yetirdim. Professor Con Robinsonun rəhbərlik etdiyi fakültə bilavasitə keçmiş SSRİ-dəki problemləri öyrənir.Mən Azərbaycan haqqında tələbələrə dəqiq məlumat verilmədiyinə görə professora iradlar tutdum.Görüşlərin birində təklif elədilər ki, Amerikada böyümüş Vaşinqton Universitetinin erməni əsilli professoru Bədəmyan Qarabağ problemi haqqında çıxış eləsin, mən isə bir azərbaycanlı kimi buna münasibətimi bildirim. Bədəmyan çıxışında tez-tez "Qarabağ bizimdir" , "Naxçıvan da bizimdir" deyirdi. Mən Qarabağ sözünün mənasını və onun harada yerləşdiyini bədnam professordan soruşdum. Bədəmyan cavab verdi ki, mən Amerikada böyümüşəm və bu sözün mənasını bilmirəm. O, ikinci sualdan da yan keçdi. Mən isə üç ölkənin qovuşduğu nöqtədə, "Zaqafqaziyanın paytaxtı"nda doğulduğumu deyəndə və özümlə apardığım xəritədə Qarabağı göstərəndə professor Bədəmyan məclisi vaxtından əvvəl tərk edib getdi.Qarabağ problemi barədə izahatımdan sonra professor Con Robinson məni qucaqlayıb öpdü.Ümumiyyətlə, doqquz dəfə Amerikada olmuşam.Bu səfərlərim zamanı Azərbaycanın Amerikadakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Hafiz Paşayev və Amerikada yaşayan oğlum Ərcan mənə çox kömək göstərirdilər.Birləşmiş Ştatlarda ən maraqlı görüşlərimdən biri də Amerika musiqişünası Cefri Veribokla olub. O, ənənəvi Azərbaycan musiqisi, mədəniyyəti və tarixi üzrə mütəxəssisdir. Həm də tarda yaxşı ifa edir. Biz onunla  Azərbaycan dilində danışırdıq. 

1997-ci il iyunun 22-də Yerevanda "Cənubi Qafqaz respublikalarında vəziyyət" mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilirdi. Amerikadan mənə zəng vurub həmin konfransa dəvət etdilər.Əvvəl tərəddüd etdim.Zəng edən qadın - heç bir azərbaycanlı bu konfransa getmək istəmir, qorxur-deyəndə onun sözləri qüruruma toxundu və razılıq verdim.Təhlükəsizliyimə təminat verildi və mənə bilet göndərdilər.Konfrans başlamazdan bir qədər əvvəl təşkilat komitəsinin amerikalı katibi mənə yaxınlaşıb təklif etdi ki, əvvəlcədən razılaşdığımız mövzuda yox, "azərbaycanlılar kimdir?" mövzusunda çıxış edim. O, öz fikirini belə əsaslandırdı: Konfrans iştirakşılarının əksəriyyəti xarici ölkələrdən gəlmiş nümayəndələrdir. Qoy onlar sizin xalqınızı tanısınlar və bu xalq haqqında əsl həqiqəti bilsinlər.Erməni tərəfi sizi hər yerdə qəddar və zalım, qaniçən millət kimi qələmə verirlər.Mən konfrans iştirakçılarına bu haqda geniş məlumat verdim.Bildirdim ki, bir vaxtlar torpaqlarımız iki yerə bölünüb.Xalqımızın bir hissəsi Arazın bu tayında, digər hissəsi isə o tayında yaşayır.Millətimizin İranda yaşayan hissəsinin ana dilində məktəbi belə yoxdur.Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı xalqımızın başına gələn müsibətlərdən danışıb problemin sülh yolu ilə həll olunmasının vacibliyini söylədim.Həmin konfransda Silva Kaputikyan da iştirak edirdi.Onun yaxınlığında dayanan tərəfdarlarından biri mənə yaxınlaşıb yaxşı çıxış etdiyimi bildirdi. Dedi ki, biz Qarabağı qan töküb almışıq. Indi onu sizə necə qaytara bilərik? Sonra bir elm adamı mənə yaxınlaşaraq dedi ki, siz heç kimin xətrinə dəymədən ürəyinizdən keçənlərin hamısını deyə bildiniz. Əslində konfransın keçirilməsində məqsəd Cənubi Qafqazda Qərb ölkələrinin böyük layihələrini reallaşdırmaq üçün bu bölgədə barışıq əldə edilməsi və əminamanlıq yaradılması idi.Məndən sonra Amerikadan gəlmiş bir erməninin çıxışı böyük səs-küyə səbəb oldu. O dedi ki, biz ədalətli, obyektiv olmalıylıq. Vaxtı ilə Yerevan əsasən azərbaycanlıların şəhəri olub.Mən həmin alimin "26-lar" əsərini Dövlət kitabxanasının xüsusi şöbəsində oxumuşdum.Əsərdən belə nəticə çıxırdı ki, 1918-1920-ci illərdəki Bakı hadisələri zamanı inqilabi ruh yox, milli ruh qələbə çalıb.Həmin erməninin xanımı süfrə arxasında mənimlə yanaşı oturmuşdu. Dedi ki, mən dunyada belə ölkə, belə xalq görməmişəm. Burada özlərindən başqa heç kim yaşamir. Müasir dunyada bu mümkün deyil. Xanımın həyat yoldaşı isə bikef halda deyirdi ki, bunlar həqiqəti heç cür  qəbul etmək istəmirlər. Həmin gün televiziya üçün ilk dəfə müsahibə götürdüyünü söyləyən gənc erməni jurnalisti isə mənə bu sualları verdi: "Ölkələrimiz arasında münaqişəyə nə zaman son qoyulacaq? Sizcə xalqlarımız yenə dost ola bilərmi?"...

- Atam elə-obaya, saza-sözə olduqca bağlı bir insan idi. Onun şeirləri həmişə mənə kömək olub.Moskvada "Şəhriyar" ədəbi-ictimai məclisinin rəhbəri olmağım, bu məclisdə xalqımızın dilini və mədəniyyətini təbliğ etməyim heç də təsadüfi deyil."Şəhriyar" məclisində ayrı-ayrı şair və yazıçılarımızın xatirələrinə həsr olunmuş ədəbi gecələr keçirilir, el aşıqları və mədəniyyət xadimləri çıxış edir.Gördüyüm bütün bu işlər yuxarıda dediyim kimi mənim qan yaddaşımdan irəli gəlir.Həyatım qaygilar içində keçsə də, özümü xöşbəxt sayıram. Mən həm də Türkiyənin Uludağ Universitetinin fəlsəfə fakültəsinin professoru kimi iki il bu ölkədə dərs demişəm. 2003-ci ilin avqust ayında İstanbul şəhərində keçirilən XXI ümumdünya fəlsəfə konqresində gözlənilməz, fəqət sevindirici anlar yaşadım.Mənimlə ilk dəfə konqres binasına daxil olan Rusiya filosofları da ilk anda olduqca heyrətləndilər.Demə, mənim keçmiş tələbələrim artıq Türkiyə Universitetlərində fəlsəfə müəllimləri kimi calışırlar.Bir necəsi konqresin bilavasitə təşkilat işlərində şəxsən iştirak edirdilər.Onlar məni görcək "Rəfiq xocam, Rəfiq xocam" deyib qucaqlayıb öpürdülər.

Tatarstanın prezidenti Şəmiyevin adından Tatarların Birinci Dünya Konqresinə dəvət olunmağım da mənim ücün xoş idi... 

Bizim ailədə həmişə ağsaqqala hörmət olub.Ot kökü üstə bitər. Əgər məni atama görə də tanıyırlarsa, buna görə də qürur hissi kecirirəm. Məhz ona görə  Səməd Vurğun mənim üçün Səməd əmi, Mehdi Hüseyn - Mehdi əmi, Mir Cəlal Paşayev - Mir Cəlal əmi idi. Bu gün bizim əsas vəzifəmiz xalqımızın milli mənəvi irsini təbliğ etməyi bacarmaqdır. Son olaraq onu demək istəyirəm ki, Azərbaycan, mənim ruhumun da Vətənidir!