"O, Avropa ilə yaxınlaşmaqla bu məsələləri həll etmək istəyirdi..."- Tariximizə fərqli baxış
“Bu plan türkləri zəiflətməyə çalışan Avropa dövlətləri üçün də sərfəli idi...”
Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:
(Əvvəli burada: )
Şərqlə Qərbi birləşdirən Ağqoyunlular...- XXIV mövzu
Ağqoyunlu sülaləsinin hakimiyyəti. Azərbaycanın xarici əlaqələri...
Ağqoyunlu sülaləsi XIV əsrin ortalarında siyasi iddialarını ortaya qoydu.
Ağqoyunlular XIII əsrdən başlayaraq Cənubi Qafqazda, Qafqaz dağları ilə Araz
çayı arasındakı ərazilərdə, Göyçə gölü ətrafında, Alagöz yaylaqlarında, həmçinin
Azərbaycanın Araz çayından cənuba doğru ərazilərində, Şərqi Anadolu, Əcəm
İraqı, Dəclə və Fərat çaylarının yuxarı axarlarını əhatə edən ərazilərdə yaşayırdılar
[11, s.114; 1, s.95]. Ağqoyunluları tarixdə “Bayandurlar” kimi də təqdim edirlər.
Onlar oğuzların bayandur nəslindən idilər. Türk mənbələrində onları “Bayandur
xan oğulları”, fars mənbələrində “Bayanduriyyə” formasında verirlər [14]. (Bəzi
məlumatlara görə, bayandurlar e.ə. IV-III əsrlərdən Azərbaycan ərazilərində
yaşayıb)...
Ağqoyunlu sülaləsinin ilk məlum nümayəndəsi Əlaəddin Turəli bəy (1340-1362) olub, o, kiçik dövlət qurumuna-bəyliyə rəhbərlik edirdi. Turəli bəyin
vaxtında onlar Trabzon yaxınlığında bir yaylaqda yerləşmişdilər. Turəli bəy
Trabzondakı yunan hakimiyyəti ilə xoş münasibətlər qurdu, nigah
diplomatiyasından istifadə edərək, Trabzon hökmdarı III Aleksiosun bacısı
Mariyanı 1352-ci ildə oğlu Qutlu bəyə aldı [14]. Ağqoyunlu sülaləsinin yunan
hakim ailəsi ilə bu nigah diplomatiyası sonralar da davam etdirilirdi, sülalənin ən
görkəmli nümayəndəsi Uzun Həsən də Trabzon hökmdarı IV İohanın qızı Feodora
(Dəspinə xatun) ilə evlənmişdi...
Turəli bəyin nəvəsi, Qutlu bəylə Mariyanın oğlu Qara Osman bəyin
dövründə (1403-1435) sülalənin bəylik olaraq hakimiyyəti xeyli gücləndi. Əmir
Teymurla Osmanlı sultanı İldırım Bəyazid arasındakı qarşıdurmadan məharətlə
istifadə edən Osman bəy faktiki olaraq 1396-cı ildən bəyliyə rəhbərlik edirdi. O,
Əmir Teymurun tərəfində olmaq qərarına gəldi və 1399-cu ildə onun Qarabağdakı
qışlağına gələrək müttəfiqlik təklif etdi. Qara Osman bəy öz qoşunları ilə 1400-cü
ildə Əmir Teymurun Anadolu yürüşlərində iştirak etdi, bu yürüşlərin nəticəsi
olaraq Malatya, 1401-ci ildə isə Diyarbəkiri və Mardini ələ keçirdi. O, 1402-ci ildə
Əmir Teymurun İldırım Bəyazidə qarşı məşhur Ankara döyüşündə də əsas
qüvvələrdən biri kimi çıxış etdi, qələbə ilə başa çatan döyüşdən öz payını aldı.
Qara Osman bəy mürəkkəb siyasi şəraitdə Teymurilər, Qaraqoyunlular və digər
rəqibləri ilə Azərbaycan və qonşu ərazilərdə sərt mübarizəni davam etdirir, bu və
digər bölgələri gah nəzarətə götürür, gah da itirirdi. Qara Osman bəy mərkəz
Diyarbəkir şəhəri olmaqla bəzi ətraf əraziləri, o cümlədən, indi Ermənistan deyilən
Qərbi Azərbaycanın xeyli hissəsini nəzarətində saxlaya bildi [16, s. 79; 14, s. 271;
13, s.260-263; 5, s.100]...
Ağqoyunlu sülaləsinin yüksəlişi Uzun Həsənin adı ilə bağlıdır. Onun
dövründə imperiyanın ərazisi 1,8 milyon kv.km. təşkil edirdi. Uzun Həsən
sülalənin müxtəlif nümayəndələrinin hakimiyyət uğrunda qarşıdurmalarına,
iddialarına son qoyaraq, 1451-ci ildə Diyarbəkirdə hakimiyyəti faktiki olaraq ələ
keçirdi. Uzun Həsən (1451-1478) dövrünün ən böyük hökmdarlarından birinə
çevrildi. O, ilk olaraq sülalədaxili ixtilaflara, ara müharibələrinə son qoydu,
hakimiyyətini möhkəmləndirdi və 1467-ci ildə Muş düzündə (indiki Türkiyənin
şərq əyalətlərindən biri) hakim Qaraqoyunlu sülaləsinin hökmdarı Cahanşahı
məğlub etdi, Cahanşah təqib zamanı naməlum şəraitdə öldürüldü, az sonra onun
müqavimət göstərməyə cəhd edən oğlu Həsənəli də məğlub edildi. Bununla
Azərbaycan dövlətinin başına Ağqoyunlu sülaləsi keçdi, Uzun Həsənin
hakimiyyəti Azərbaycanın Araz çayından cənuba və şimala doğru bütün
ərazilərini, o cümlədən indi Ermənistan deyilən Qərbi Azərbaycanı, həmçinin,
Xuzistan, Fars, Kirman vilayətlərini, İraqın bir hissəsini əhatə edirdi [14, s.19; 16,
s.145-148]. Dövlətin paytaxtı əvvəlcə Diyarbəkir, 1467-ci ildən sonra isə Təbriz
olmuşdur. Azərbaycan türkcəsi və fars dilləri dövlətin rəsmi dili olmuşdur [6,
s.36]. Ən iri şəhərləri Ərzurum, Naxçıvan, Kərkük olmuşdur. Ağqoyunlu
sülaləsinin nümayəndələri özlərini "İran padşahları" adlandırırdılar. Bəzi mənbələr
isə onları "İran torpaqlarının Azərbaycan padşahları" və ya sadəcə "Azərbaycan
padşahları" kimi qeyd edirlər [17, s. 351; 4, s.212, 227, 231]. Ağqoyunlu sülaləsi
Osmanlı və Teymurilərin dövlətləri ilə daim rəqabət aparır, Şirvanşahlar və yeni-
yeni formalaşmaqda olan Səfəvilər sülalələri ilə müttəfiqlik edirdi, nigah
diplomatiyasını işlədirdi. Uzun Həsən qızı Aləmşahbəyimi (Marta) Səfəvilərin
nümayəndəsi Şeyx Heydərə ərə vermişdi, oğlu Yaqub bəyi isə Şirvanşah Fərrux
Yasarın qızı Gövhər Sultanla evləndirmişdi. Ağqoyunlu sülaləsi bütün Azərbaycan
torpaqlarının birləşdirilməsi, güclü mərkəzi hakimiyyətin formalaşdırılması üçün
böyük işlər görürdü, eyni zamanda bu proseslərin başa çatması üçün ciddi zəmin
yaradırdı. Uzun Həsən geniş islahatlar apardı, qanunlar verdi. Onun bu sənədləri
“Padşah Həsənin qanunları” adı ilə tanındı. Bu qanunnamə dövlətin bütün
sahələrdə fəaliyyətini əhatə edir, güclü mərkəzləşmiş dövlətin qurulmasına xidmət
edirdi [2, s.91-106, 184-197]…
1468-ci ildə yeni sülalənin hakimiyyətə gəlməsi ölkənin siyasi qüvvələri
içərisində rəğbətlə qarşılandı. Ancaq xaricdə durum başqa idi. Xorasanda
hökmranlıq edən Teymuri Əbu Səid Cahanşahın oğlanlarını müdafiə etmək
bəhanəsi ilə Azərbaycana 27 minlik qoşunla yürüşə çıxdı. Güclü rəqiblə yeni
savaşa girmək istəməyən Uzun Həsən anası Sara Xatunun başçılığı ilə elçilərini
Əbu Səidin yanına göndərərək ona sülh təklif etdi. Ancaq Sara Xatun Əbu Səidi
niyyətindən döndərə bilmədi. O, elçiləri hörmətlə qarşılayıb, Uzun Həsənə tac və
qızıl kəmərli qılınc göndərsə də, yürüşü dayandırmaq istəmədi. Sara Xatun
dövrünün “mahir diplomat qadını” hesab olunurdu [9, s.48-49]. Güclü diplomat
olan Sara Xatun Əbu Səidi öz fikrindən döndərə bilməsə də xeyli gecikdirdi. Əbu
Səid Ağqoyunluya qarşı savaşda Teymurilərin ənənəvi müttəfiqi olan
Şirvanşahların köməyinə ümid edirdi. Şirvana daha yaxın olmaq üçün Əbu Səid
Şimali Azərbaycana, Muğana yürüşə başladı. Ancaq XV əsrin 60-ci illərinin
sonunda Azərbaycanda siyasi qüvvələrin mövqeyi və nisbəti dəyişmişdi. Təbrizlə
yanaşı, Şamaxı da, Ərdəbil də ölkənin müstəqilliyi uğrunda döyüşmək əzmində idi.
Yaranmış siyasi vəziyyətdən istifadə edərək Uzun Həsən Şivanşah Fərrux
Yasarı və Ərdəbil şeyxi Heydəri öz tərəfinə çəkdi. 1468-ci ilin payızında Əbu Səid
Araz çayını keçərək Qarabağa gəldi, sonra isə Muğana çəkildi. Müttəfiqlər onu
iqtisadi blokadaya aldılar. Qış şəraitində ərzağın və heyvanlar üçün yemin
çatışmaması qoşunun dağılmasına gətirib çıxardı [11, s.115]. Əbu Səid sülh
bağlamağı təklif etdi. Lakin Uzun Həsən razılıq vermədi və onun üzərinə hücüm
etdi. 1469-cu ildə Əbu Səidin qoşunları darmadağın edildi, özü isə əsir götürüldü.
Uzun Həsən diplomatik hərəkət edərək Əbu Səidi özü cəzalandırmadı və onu
Xorasan şahzadəsi Məhəmməd Yadigara göndərdi. Bir vaxt Əbu Səid onun anasını
öldürtdüyü üçün, o da intiqamını alıb Əbu Səidi edam etdi [16, s.177].
Uzun Həsən xarici siyasətə xüsusi önəm verir, Avropa dövlətləri ilə də əlaqə
qurmağa çalışırdı. Avropa dövlətləri ilə yaxınlaşmaqla Uzun Həsən aşağıdakı
məsələlərin həllinə nail olmaq istəyidi: 1) hərbi qüdrəti ilbəil artan qonşu Osmanlı
imperiyasına qarşı xristian ölkələrin simasında müttəfiqlər qazanmaq; 2) ticarət
əlaqələrini genişləndirmək, xüsusilə, Avropa üçün çox vacib olan ipək ixracını
təmin etmək, Avropa ölkələri ilə Şərq ölkələri arasında ticarətdə vasitəçiyə
çevrilmək və bu missiyanı Osmanlının əlindən almaq; 3) Avropalı hərb
mütəxəssislərinin köməyilə ordunu qabaqcıl silahlarla təmin etmək və silah
istehsalına başlamaq. Xüsusən, avropalı toptökən ustaların Azərbaycan dövlətinə
gətirilməsinə daha çox diqqət verilirdi. Ağqoyunlu ilə Osmanlının maraqlarının
kəsişdiyi məsələlərdən biri Trabzon məsələsi idi. Yunanlar hələ Bizans imperiyası
dövründə Trabzonu ələ keçirmiş, burada kütləvi məskunlaşmış və imperatorluq
yaratmışdılar (1204-1462). 1453-cü ildə II Mehmet İstanbulu fəth etdikdən sonra
bir çox Avropa ölkələri də türklərin əlinə keçdi. Cənubi-Şərqi Anadolunun böyük
hissəsi Osmanlılar tərəfindən tutulduqdan sonra Trabzon imperatorluğu türk
əraziləri arasında bir adaya bənzəyirdi. Trabzon imperatorluğu ilə Ağqoyunlu
arasında hələ XIV əsrdən dostluq və qohumluq münasibətləri qurulmuşdu. Trabzon
həm də Azərbaycanın Qara dəniz vasitəsilə Avropaya çıxışında mühüm rol
oynayırdı.
Uzun Həsən II Mehmeti Trabzonu tutmaq fikrindən daşındırmaq üçün anası
Sara Xatunun başçılığı ilə onun yanına böyük elçi heyəti göndədi. Sara Xatunun
qarşısına iki vəzifə qoyulmuşdu: 1) Sultanın Ağqoyunlu ərazisinə girməsinin
qarşısını almaq; 2) onu Tabzon səfərindən daşındırmaq. Sara Xatun II Mehmet
tərəfindən Bulqar dağının ətəyində, hərbi düşərgədə yaxşı qarşılanmış, danışıqlar
çox səmimi olmuş, onlar bir-birinə “ana-oğul” deyə müraciət etmişdilər. Sara
Xatun Sultanın Ağqoyunlu dövləti ərazisinə girməyəcəyi barədə razılığını alsa da,
Trabzon üzərinə hücumdan çəkindirə bilməmişdi [15, s.33]. 1461-ci ildə iki dövlət
arasında Yassıçəmən deyilən yerdə hərbi əməliyyatların dayandırılmasına dair sülh
müqaviləsi imzalandı. II Mehmet Uzun Həsənin arxadan zərbə vurmayacağına
əmin olaraq Trabzon üzərinə qoşun göndərdi və 1461-ci ilin avqustunda şəhəri ələ
keçirdi. Trabzon tutulduqdan sonra Ağqoyunlular Qara dənizə yeganə çıxış yolunu
itirdilər. Bu, Osmanlı-Ağqoyunlu münasibətlərinin pisləşməsinə səbəb oldu [16,
s.167]. Uzun Həsən diplomat kimi davranaraq elçilərlə hədiyyələr göndərib
Trabzonun alınması ilə Mehmet Fatehi təbrik etdi, ürəyində isə təcavüz və qisas
hissini söndürə bilməyib Avropanın xaçpərəst ölkələrinə üz tutdu. Osmanlının ən
qatı düşməni olan Venetsiya respublikası ilə Azərbaycan arasında anlaşma yarandı.
Avropa səyyahları və elçiləri bir-birinin ardınca Uzun Həsənin sarayına gəlməyə
başladılar.
Osmanlı dövlətinin zəifləməsində daha çox maraqlı olan Venetsiya
respublikası Katerino Zeno, İosafat Barbaro, Ambroco Kontarini kimi
diplomatlarını Ağqoyunlu sarayına göndərmişdi. Ağqoyunlu səfirləri İsaq, Hacı
Məhəmməd, Mirak, Həsən Əzən, Murad bəy, Xoca Avropa dövlətlərində
olmuşdular. Aparılan danışıqlar nəticəsində Osmanlı dövlətinə qarşı ittifaq
yaradıldı. Bu ittifaqa Roma Papası, Venetsiya respublikası, Genuya respublikası,
Neapol krallığı, Macarıstan krallığı, Kipr krallığı, Rodos dövləti, Qaraman bəyliyi
və Azərbaycan dövləti daxil idilər. Venetsiya Uzun Həsəni hərbi sursatla təchiz
etməyi öz üzərinə götürmüşdü [8, s.19-20]. Avropa ölkələri ilə Aralıq dənizi
tərəfdən əlaqələrdə Kiçik Asiyanın cənubunda yerləşən Qaraman bəyliyi böyük
əhəmiyyət kəsb edirdi. Buna görə də Uzun Həsən bu bəyliyin müstəqilliyinin
qorunub saxlanmasına çox diqqət yetirirdi.
1472-ci ildə Ağqoyunlu ilə Venetsiya arasında ittifaq bağlandı və tərəflər
qərbdən və şərqdən Osmanlı dövlətinə zərbə vurmağı planlaşdırdı. Bu plan türkləri
zəiflətməyə çalışan Avropa dövlətləri üçün də sərfəli idi. Tərəflərin razılığına
uyğun olaraq 1472-ci ildə Uzun Həsən Qaraman bəyliyi vasitəsilə Aralıq dənizi
sahillərinə çıxdı. Burada o, Venetsiyanın vəd etdiyi hərbi mütəxəssisləri və silah-
sursat almalı idi. Lakin silah-sursat gəlmədi. Çünki Venetsiya ikili siyasət yeridir,
Osmanlının ağır daxili vəziyyətindən istifadə edərək onunla gizli danışıqlar aparır,
ticarətdə güzəştlər qoparmağa çalışırdı. Ağqoyunlular Osmanlı dövlətinə qarşı
Avropa dövlətləri ilə vahid cəbhə təşkil edə bilmədi.
Türkiyə ilə Azərbaycan arasında yeni döyüşlər başladı. İlk döyüş 1473-cü il
avqustun 1-də Malatya yaxınlığında oldu. Murad paşanın başçılığı altında Osmanlı
qoşununun ön cərgəsi Ağqoyunlu sərkərdəsi Uğurlu Məhəmmədin yalançı
geriləməsinə aldanıb pusquya düşdü. Osmanlı qoşununun çoxu qırıldı, Murad paşa
özü Fərat çayında boğuldu [10, s.52-53]. Uzun Həsən oğlu Uğurlu Məhəmmədin
hücumu davam etdirmək təklifini qəbul etməyərək, qələbədən sonra yeni hücuma
keçmədi. Öz qüvvələrini toplayıb nizamlamaq imkanı alan II Mehmet, avqustun
11-də Tərcan yaxınlığında Otluqbeli (Türkiyənin Ərzincan vilayəti) döyüşündə
qəti uğur qazandı. Ağqoyunlu ordusu böyük itkilər verdi. İlkin döyüşlərdə Yusif
Mirzə və daha iki oğlunu itirən Uzun Həsən bu dəfə oğlu Zeynal Mirzəni şəhid
verdi (Həmin ərazidə 2008-ci ildə iki türk dövlətinin Şəhidlərinin xatirəsinə abidə
qoyulub) [12].
Yaranmış vəziyyət Uzun Həsəni ehtiyatlı siyasət aparmağa vadar edirdi.
1475-ci ildə italyan səyyahı Marko Rosso (Digər italiyalı səyyah Kontarinin
“Marko Rosso” adlandırdığı şəxs böyük ehtimalla “Rus Mark” mənasında
işlədilmişdi) [18] Moskoviya knyazlığı adından Təbrizdə olmuş, Moskva knyazı
III İvanın tapşırığı ilə Uzun Həsənlə Qızıl Ordaya qarşı birgə mübarizə aparmaq
barədə danışıq aparmışdı. Lakin Qızıl Orda xanı Əhməd ondan əvvəl elçi
göndərmiş və Uzun Həsəndən dövlətinin cənub sərhəddini pozmayacağına təminat
almışdı [1, s.93]. Gürcü hakimlər də Uzun Həsəndən uzaqlaşmağa başladılar.
Onlar Osmanlılara qarşı Ağqoyunlularla birgə mübarizədən imtina etdilər. Ona
görə də, Uzun Həsən 1474-1477-ci illərdə Gürcüstana hərbi yürüş etdi və ölkənin
çox hissəsini tutdu. 1477-ci ildə VI Baqratla bağlanan sülhə görə Tiflis də daxil
olmaqla, Şərqi Gürcüstan Azərbaycan dövlətinə daxil edildi [3, s.110-111].
1478-ci il yanvarın 5-də ömrünün ən yetkin çağında – 54 yaşında Uzun
Həsən qəflətən vəfat etdi və Təbrizin “Nəsriyyə” məscidində dəfn edildi. Uzun
Həsənin ölümündən sonra hakimiyyətə onun oğlu Xəlil, az sonra isə digər oğlu
Yaqub Mirzə (1478-1490) gəldi. O, atasının siyasətini davam etdirərək
Şirvanşahlarla dostluq münasibətlərini saxladı. O, Səfəvi şeyxlərini Ağqoyunlular
üçün ən böyük təhlükə sayırdı və onları 1488-ci ildə həbs etdirib Şiraz
yaxınlığındakı İstəxr qalasına saldırdı. Anasının hazırladığı zəhəri səhvən içən
Sultan Yaqub 1490-cı ildə öldü [19, s.519]. Hakimiyyətə oğlu Bəysunqur (1490-
1492-ci illər) gəldi. 1492-ci ildə Rüstəm Mirzə Diyarbəkirdə Baysunqurun
qoşunlarını məğlub etdi. Baysunqur Şirvana, babası Fərrux Yasarın yanına qaçdı.
Hakimiyyət Rüstəm Mirzənin (1492-1497) əlinə keçdi. Ancaq Baysunqur
mübarizədən əl çəkməmişdi. Bu qarşıdurmada Rüstəm Mirzə Səfəvilərlə,
Baysunqur isə Şirvanşahlarla ittifaqda idi. Rüstəm Mirzə Şeyx Heydərin övladları
İbrahim, Sultanəli, İsmayılı İstəxr qalasından buraxdırdı, Səfəvilərlə ittifaq bağladı.
1493-cü ildə Əhər döyüşündə Əbih Sultan və Səfəvi şeyxi Sultanəli tərəfindən
Baysunqur məğlub edildi və öldürüldü. Bu qələbədən narahat olan Rüstəm Mirzə
1494-cü ildə Ərdəbil yaxınlığında baş vermiş Şəməsi döyüşündə Səfəvi Sultanəlini
məğlub etdi və o, öldürüldü, ancaq İsmayılı ələ keçirə bilmədi. Səfəvi sülaləsinə
başçılıq yeddi yaşlı İsmayıla keçdi [7, s.105].
Rüstəm Mirzə 1497-ci ildə ara müharibələrində öldürüldükdən sonra Uzun
Həsənin nəvəsi Murad (1497-1498) Qum şəhərində özünü Azərbaycan hökmdarı
elan etdi. Lakin onun əmisi oğlu Əlvənd Mirzə də taxt-tac iddiasında olduğunu
bildirdi və 1499-cu ildə Təbrizi ələ keçirdi. 1500-ci ildə Əhər şəhərində Əlvəndlə
Murad arasında sülh bağlandı. Müqaviləyə əsasən Kürdən Qızıl Üzən çayına,
Diyarbəkirə, Dəbilə qədər Azərbaycan torpaqları Əlvənd Mirzəyə, Ərəb İraqı,
Fars, Kirman isə Murad Mirzəyə çatdı [11, s.111].
Beləliklə, Azərbaycan dövləti iki hissəyə parçalandı. Buna baxmayaraq,
Ağqoyunluların dövründə Azərbaycan nəinki yaxın Şərq, həmçinin Avropa
miqyasında ən böyük imperiyalardan biri kimi tanındı...
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, III cild (XIII-XVIII əsrlər). Bakı, “Elm”, 2007.
2. Balkan Ö.L. “Osmanlı devrinde hükümdar Uzun Hasan beye ait kanunlar”, Tarih
Vesikları 1, 1941.
3. Barbaro J. Anadoluya ve İrana seyahat. Çeviri ve notlar: Tufan Gündüz. Yedditepe
Yayınevi, İstanbul, 2005.
4. Çelebi E. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahetnamesi. İkinci cild, 1-ci kitab,
İstanbul, 2009.
5. Erdem İ. “Akkoyunlu devletinin Kurucusu Kara Yülük Osman beyin Hayatı ve
Fealiyyetleri”. XXXIV/1-2. Ankara, 1990.
6. Fərzəlibəyli Ş. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası XV-XVI əsrlərdə (II nəşr). Bakı,
Elm, 1999.
7. İbrahimov C. Azərbaycanın XV əsr tarixinə dair oçerklər. Bakı, 1958.
8. Mahmudov Y. Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri. Ağqoyunlu dövrü (XV əsrin
ikinci yarısı). Bakı, “Təhsil”, 2007.
9. Mahmudov Y. “Sara Xatun”, Azərbaycan diplomatiyası. Bakı, Azərbaycan
Universiteti, 1993.
10. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk
tarixşünaslığında. Bakı, “Çaşoğlu”, 2000.
11. Nuriyeva İ. Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan-XXI əsrin əvvəllərinədək).
Bakı, “Elm və Təhsil”, 2019.
12. “Otlukbeli ilçesinde Açılışlar Zinciri”. Gündem 24 (Turkish). 2008-08-17.-
www.gundem24.com/News-file-print-sid-3092.html.
13. Şami N. “Zafername”. Çev. Lugal N. Ankara, 1949.
14. Sümer F. “Akkoyunlular”, Diyanet İslam Araşdırmaları -islamansiklopedisi.org.tr/
akkoyunlular.
15. Walter H. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. Çev. Tevfik Bıyıklıoğlu. Ankara, 1992.
16. Woods J.E. 300 Yıllık Türk İmperatorluğu Akkoyunlular, Aşiret, Konfederasyon,
İmperatorluk (15. yüzyıl Türk-İran siyaseti üzerine bir inceleme). Çeviren: Sibel
Özbudun. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1993.
17. Fragner B.G. “The Consept of Regionalism in Historical Research of Central Asia
and İran (A Macro-Historical İnterpretation)”, in: Devin Deweese (ed.): Studies on
Central Asian History in Honor of Yuri Bregel. Bloomington/Indiana, 2001.
18. Контарини А. Путешествие в Персию. Комментарии.- vostlit.info/Texts/rus10/
Kontarini/primtext2.phtml (ком.91).
19. Нефедов С. «Война и общество. Факторный анализ исторического процесса:
«История Востока». Москва, Издательский дом «Территория будушего», 2008.
07:34, Bu gün
Valideynlərin nəzərinə - Uşaqlarda bu problemlər yaranacaq
07:26, Bu gün
Kəlbəcərdə ağır qəza: ölənlər və xəsarət alanlar var
06:58, Bu gün
Pentaqon Ukrayna savaşında iştirak üçün Şimali Koreya qoşunlarının Rusiyaya göndərilməsinə nəzarət edəcək...
00:16, Bu gün
Pakistanda yaşayış binasına silahlı hücum: Ölənlər var
00:14, Bu gün
Güc strukturları Mahaçqala sakinlərindən küçələrə çıxmamağı xahiş edib
00:12, Bu gün
Bu gün Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaranmasının 106 ili tamam olur
00:04, Bu gün
19 yaşlı hamilə qadın mal-qaraya dərman verərkən zəhərləndi
25 Jun 2024 | 23:22
Natiq Qasımovun qardaşı: "Ali Baş Komandana təşəkkür edirəm"
25 Jun 2024 | 23:20
Həlak olan polis serjantının atası: "Xəstəxanada mühafizədən oğlumu soruşdum, morqu göstərdi"
25 Jun 2024 | 23:18
ABŞ Dövlət Departamenti Rusiya və Belarusu insan alverinin sponsor dövlətləri siyahısına salıb
25 Jun 2024 | 22:54
Namiq İslamzadəyə "general-leytenant" rütbəsi verildi
25 Jun 2024 | 22:52
AVRO-2024: Niderland - Avstriya oyununun ən yaxşı futbolçusu bəlli olub
25 Jun 2024 | 22:34
Zakir Həsənov: "Antiterror əməliyyatına dünyada unikal əməliyyat kimi baxırlar"
25 Jun 2024 | 22:17
Ermənistanın kapitulyasiya aktına tez qol çəkməsinin səbəblərindən biri AÇIQLANDI
25 Jun 2024 | 22:04
Tanınmış rusiyalı manyak-şizofrenik 22 illik həbsdən sonra Ukrayna cəbhəsinə yollanıb
25 Jun 2024 | 21:20
Prezident İlham Əliyev Müdafiə Nazirliyinin hərbi qulluqçularını təltif edib
25 Jun 2024 | 21:19
İlham Əliyev MN-in hərbi qulluqçularına ali hərbi rütbələrin verilməsi haqqında sərəncam imzalayıb
25 Jun 2024 | 21:17
Azərbaycan Prezidenti Silahlı Qüvvələr Günü münasibətilə paylaşım edib
25 Jun 2024 | 21:14
Natiq Qasımova "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" adı verilib
25 Jun 2024 | 21:13
Assanj çox ciddi rejimli həbsxanadan çıxıb, "WikiLeaks" nəşri detalları açıqlayıb
25 Jun 2024 | 20:43
“İnsan, özü də hərbçi, qazi intihar etmək əvəzinə mübarizə aparmalı, öz haqqını tələb etməlidir...”-General-mayor
25 Jun 2024 | 20:21
Birinci Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş daha 20 nəfərin şəxsiyyəti müəyyən olunub
25 Jun 2024 | 20:06
İsmayıllıda torpaq sürüşməsi səbəbindən sakinlər kəndi tərk edirlər
25 Jun 2024 | 19:56
"Farac Putin yalanını populyarlaşdırır" - Boris Conson
25 Jun 2024 | 19:43
Sərdar Ortaçın anası: Oğlumun evlənməsini istəmirəm
25 Jun 2024 | 19:25
Liftin qırılması nəticəsində xəsarət alanlara kompensasiya veriləcək? - ŞİKAYƏT
25 Jun 2024 | 19:23
Azərbaycanda tələbə vəfat etdi
25 Jun 2024 | 19:22
Hərbi qulluqçuların nizami yürüşü və orkestrlərin çıxışı təşkil ediləcək
25 Jun 2024 | 19:19
Ceyhun Bayramov İqor Xovayevi qəbul edib
25 Jun 2024 | 18:49
Ötən gün polislər belə GÜLLƏLƏNİB - ANBAAN VİDEO
07:34, Bu gün
Valideynlərin nəzərinə - Uşaqlarda bu problemlər yaranacaq
07:26, Bu gün
Kəlbəcərdə ağır qəza: ölənlər və xəsarət alanlar var
06:58, Bu gün
Pentaqon Ukrayna savaşında iştirak üçün Şimali Koreya qoşunlarının Rusiyaya göndərilməsinə nəzarət edəcək...
00:16, Bu gün
Pakistanda yaşayış binasına silahlı hücum: Ölənlər var
00:14, Bu gün
Güc strukturları Mahaçqala sakinlərindən küçələrə çıxmamağı xahiş edib
00:12, Bu gün
Bu gün Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaranmasının 106 ili tamam olur
00:04, Bu gün
19 yaşlı hamilə qadın mal-qaraya dərman verərkən zəhərləndi
25 Jun 2024 | 23:22
Natiq Qasımovun qardaşı: "Ali Baş Komandana təşəkkür edirəm"
25 Jun 2024 | 23:20
Həlak olan polis serjantının atası: "Xəstəxanada mühafizədən oğlumu soruşdum, morqu göstərdi"
25 Jun 2024 | 23:18
ABŞ Dövlət Departamenti Rusiya və Belarusu insan alverinin sponsor dövlətləri siyahısına salıb
25 Jun 2024 | 22:54
Namiq İslamzadəyə "general-leytenant" rütbəsi verildi
25 Jun 2024 | 22:52
AVRO-2024: Niderland - Avstriya oyununun ən yaxşı futbolçusu bəlli olub
25 Jun 2024 | 22:34
Zakir Həsənov: "Antiterror əməliyyatına dünyada unikal əməliyyat kimi baxırlar"
25 Jun 2024 | 22:17
Ermənistanın kapitulyasiya aktına tez qol çəkməsinin səbəblərindən biri AÇIQLANDI
25 Jun 2024 | 22:04
Tanınmış rusiyalı manyak-şizofrenik 22 illik həbsdən sonra Ukrayna cəbhəsinə yollanıb
25 Jun 2024 | 21:20
Prezident İlham Əliyev Müdafiə Nazirliyinin hərbi qulluqçularını təltif edib
25 Jun 2024 | 21:19
İlham Əliyev MN-in hərbi qulluqçularına ali hərbi rütbələrin verilməsi haqqında sərəncam imzalayıb
25 Jun 2024 | 21:17
Azərbaycan Prezidenti Silahlı Qüvvələr Günü münasibətilə paylaşım edib
25 Jun 2024 | 21:14
Natiq Qasımova "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" adı verilib
25 Jun 2024 | 21:13
Assanj çox ciddi rejimli həbsxanadan çıxıb, "WikiLeaks" nəşri detalları açıqlayıb
25 Jun 2024 | 20:43
“İnsan, özü də hərbçi, qazi intihar etmək əvəzinə mübarizə aparmalı, öz haqqını tələb etməlidir...”-General-mayor
25 Jun 2024 | 20:21
Birinci Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş daha 20 nəfərin şəxsiyyəti müəyyən olunub
25 Jun 2024 | 20:06
İsmayıllıda torpaq sürüşməsi səbəbindən sakinlər kəndi tərk edirlər
25 Jun 2024 | 19:56
"Farac Putin yalanını populyarlaşdırır" - Boris Conson
25 Jun 2024 | 19:43
Sərdar Ortaçın anası: Oğlumun evlənməsini istəmirəm
25 Jun 2024 | 19:25
Liftin qırılması nəticəsində xəsarət alanlara kompensasiya veriləcək? - ŞİKAYƏT
25 Jun 2024 | 19:23
Azərbaycanda tələbə vəfat etdi
25 Jun 2024 | 19:22
Hərbi qulluqçuların nizami yürüşü və orkestrlərin çıxışı təşkil ediləcək
25 Jun 2024 | 19:19
Ceyhun Bayramov İqor Xovayevi qəbul edib
25 Jun 2024 | 18:49
Ötən gün polislər belə GÜLLƏLƏNİB - ANBAAN VİDEO
25 Jun 2024 | 18:48
Avropa İttifaqı Yeni Kaledoniyada baş verənlərə münasibət bildirib
25 Jun 2024 | 18:37
Azad olunmuş ərazilərə iyul ayı üçün avtobus biletləri satışa çıxarılır
25 Jun 2024 | 18:29
Qobustanın Sündü kəndinə dolu düşüb - FAKTİKİ HAVA - VİDEO
25 Jun 2024 | 18:28
Müəllimlərin sertifikasiya imtahanlarında zəif nəticə göstərən bölgələr açıqlanıb
25 Jun 2024 | 18:27
Təkrar sertifikasiya imtahanlarında uğur qazanan müəllimlərin müsahibə mərhələsinin vaxtı açıqlanıb
25 Jun 2024 | 18:24
İlahiyyatçı Hacı Salman Kamiloğlu həbs olunub - YENİLƏNİB
25 Jun 2024 | 18:23
Neymar karyerası ərzində qarşılaşdığı ən çətin rəqibin adını açıqlayıb
25 Jun 2024 | 18:20
Messi doğum günündə pərəstişkarlarını torta qonaq edib
25 Jun 2024 | 18:15
VI çağırış Milli Məclisin sonuncu plenar iclasının gündəliyi açıqlanıb - SİYAHI
25 Jun 2024 | 18:04
“Plastik və polietilen məmulatlarının istifadəsinin azaldılması ” layihəsi çərçivəsində dəyirmi masa keçirilib
25 Jun 2024 | 18:00
"Vətən müharibəsində bütün dünya Azərbaycan Ordusunun gücünün və rəşadətinin şahidi oldu"
25 Jun 2024 | 17:59
"Ukraynada müharibə Rusiyanın təhlükəsizliyi barədə xülyaları dağıdıb" - "The Telegraph"
25 Jun 2024 | 17:56
Keniyadakı iğtişaşlarda Barak Obamanın bacısı yaralandı: Ölənlər var
25 Jun 2024 | 17:54
Fransalı futbolçu "Qarabağ"la yollarını ayıracaq?
25 Jun 2024 | 17:51
"Apple"a qarşı ciddi ittiham: "Yaşayış massivində insanları zəhərləyib"
25 Jun 2024 | 17:48
Əhmədin yoxa çıxdığı deyilən bacısının əri haradadır? - DETALLAR
25 Jun 2024 | 17:45
55 min müəllimin əməkhaqlarına əlavələr veriləcək - RƏSMİ
25 Jun 2024 | 17:33
Mərakeş kralı Qəzza əhalisi üçün humanitar tibbi yardım əməliyyatı həyata keçirilib
25 Jun 2024 | 17:25
İsrailin Ali Məhkəməsi hərbi xidmətlə bağlı yeni qərar verdi: Dindarlar da orduya çağırılacaqlar?
25 Jun 2024 | 17:19
Rövşən Rüstəmov ADY-nin üç xanım əməkdaşına avtomobil HƏDİYYƏ edib? - Rəsmi AÇIQLAMA
25 Jun 2024 | 16:20
Birinci Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş, şəxsiyyəti müəyyənləşdirilən səkkiz şəhid dəfn ediləcək
25 Jun 2024 | 16:14
“Ailəsini qətlə yetirən canini qəyyumluğa götürmək istəyirsiniz?”
25 Jun 2024 | 16:12
"Qızım ürəyi istədiyini geyinir, qadağa olmaz" - Rövşanə Ağasəfqızı
25 Jun 2024 | 16:09
Əhmədin ailəsinin var-dövləti kimə qalacaq? - AÇIQLANDI
25 Jun 2024 | 16:05
Paşinyanın partiyasında narazılıq artır – ayrılmalar qaçılmazdır - ŞƏRH + FOTO
25 Jun 2024 | 16:00
AFFA iki kluba texniki məğlubiyyət verdi
25 Jun 2024 | 15:56
Paytaxtın bu yollarında avtobusların hərəkəti məhdudlaşdırıldı
25 Jun 2024 | 15:52
"Fransada "təhlükəli" seçkilər: Ukraynaya yardımın taleyi necə olacaq? - Makron açıqladı
25 Jun 2024 | 15:48
Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi Şoyqu və Gerasimovun həbsinə ORDER VERDİ
25 Jun 2024 | 15:44
“Qadın elm öyrədə bilməz, çünki Allah ona elm verməyib” - Qalmaqallı sözlər
25 Jun 2024 | 15:40
4000-dən çox müəllimin müqaviləsinə xitam veriləcək - SƏBƏB
25 Jun 2024 | 15:37
Əli Əsədov qərar imzaladı
25 Jun 2024 | 15:33
“Gənc istedadlar” liseyinin V siniflərinə qəbulun nəticələri açıqlandı
25 Jun 2024 | 15:30
Alimlər nanokompozitlərin ağız boşluğu xəstəliklərinin müalicəsində istifadə perspektivlərini araşdırırlar
25 Jun 2024 | 15:25
Beren Saatı dənizdə görən müxbir özünü saxlaya bilmədi, qalmaqallı kadrlar efirə getdi - VİDEO
25 Jun 2024 | 15:20
"Tənha rahib"in brilyant bilərziyi – Din xadimi Taylandda qalmaqala səbəb olub
25 Jun 2024 | 15:15
Amerika Kubokunda ikinci tura start verilir
25 Jun 2024 | 15:10
Əlillərə verilən avtomobillərin satılması və bağışlanması qadağan olundu
25 Jun 2024 | 15:05
DİN-dən narkotiklərlə mübarizə ilə bağlı VİDEOÇARX
25 Jun 2024 | 15:00
Azərbaycanda yumurta bahalaşacaq? - FOTO
25 Jun 2024 | 14:55
DTX və DSX Xəzərdə əməliyyat keçirdi: saxlanılanlar var - VİDEO
25 Jun 2024 | 14:50
FHN hava şəraiti ilə bağlı əhaliyə müraciət etdi
25 Jun 2024 | 14:46
Ukrayna Krımda Rusiyanın kosmik rabitə mərkəzinə raket zərbəsi endirib
25 Jun 2024 | 14:42
"İcra hakimiyyəti orqanlarına geniş səlahiyyətlər verilməməlidir" - Qüdrət Həsənquliyev
25 Jun 2024 | 14:38
Qırılan liftdə Təranə Qumral da olub?
25 Jun 2024 | 14:34
Vilayət Eyvazov vətəndaş qəbulu və sıra baxışı keçirdi - FOTO
25 Jun 2024 | 14:29
Orta aylıq əməkhaqqı ARTIB
25 Jun 2024 | 14:25
Murat Nasırovun müəmmalı ölümünün sirri açıldı
25 Jun 2024 | 14:20
Fransalı futbolçu "Qarabağ"dan ayrıla bilər
25 Jun 2024 | 14:17
Ermənistan ordusunun hərbçisi ölüb
25 Jun 2024 | 14:15
Azərbaycanda taksi fəaliyyəti üçün neçə sürücü icazə alıb?
25 Jun 2024 | 14:10
İmişlidə 24 yaşlı oğlan sevgilisinin evinə gəlib cinsi əlaqədə oldu: “Anası da orada idi...” – ŞOK
25 Jun 2024 | 14:05
Məhkəmə Əziz Orucov barəsində QƏRAR VERDİ
25 Jun 2024 | 14:00
Qazilərə bağlı mühüm xəbər - Mənzil veriləcək
25 Jun 2024 | 13:55
“Vikipediya”da Azərbaycana dair türkcə bölmələrin yaradılmasına başlandı - FOTO
25 Jun 2024 | 13:50
ICESCO-nun baş direktoru “Şuşa günləri” tədbirində çıxış edib - VİDEO
25 Jun 2024 | 13:45
Sabahın hava proqnozu açıqlandı
25 Jun 2024 | 13:40
Evlər ucuzlaşmağa başlayıb?
25 Jun 2024 | 13:35
Daşqın, sel, qar - Azərbaycanda növbəti iki günün hava şəraiti ilə bağlı XƏBƏRDARLIQ
25 Jun 2024 | 13:33
Müharibə başlayanda Baş prokurorun müavini Türkiyədə özü üçün ehtiyat aerodrom hazırlayıb…
25 Jun 2024 | 13:31
QHT-lərin Əməkdaşlıq Forumunun iştirakçıları Prezidentə müraciət ünvanladı
25 Jun 2024 | 13:30
Bakı məktəblərinə 12 direktor təyin edilib
25 Jun 2024 | 13:25
Rəşad Nəbiyev Siyəzəndə vətəndaşları qəbul etdi - FOTO
25 Jun 2024 | 13:20
Ədliyyə nazirindən yüksək vəzifəyə TƏYİNAT - FOTO
25 Jun 2024 | 13:17
“Məktəblinin yay mütaliəsi” layihəsinə start verilir
25 Jun 2024 | 13:15
Bu məktəbdə 39 mindən çox mənimsəmə oldu
25 Jun 2024 | 13:12
Gənc qızın asılmış meyitini tapdılar
25 Jun 2024 | 13:08
QHT-lər “N” saylı hərbi hissədə - FOTOLAR
25 Jun 2024 | 13:04
Ukraynanın müharibədə uğur strategiyası nədən ibarətdir? - ABŞ Dövlət Departamenti
25 Jun 2024 | 13:02
Əhməd Əhmədovun xalası: "Bacım oğlu bu cinayəti tək törətməyib"
25 Jun 2024 | 07:49
Şahruddin "Sabah"dan 300 min dollar istədi
25 Jun 2024 | 18:49
Ötən gün polislər belə GÜLLƏLƏNİB - ANBAAN VİDEO
25 Jun 2024 | 08:20
XALQ ARTİSTİNDƏN ETİRAZ: “Direktor məni teatrdan uzaqlaşdırdı, belim bükülməyib, əlim əsmir, başım fırlanmır..."
25 Jun 2024 | 11:06
Bakıda ucuz kirayə mənzillərin qiyməti AÇIQLANDI
25 Jun 2024 | 10:22
Aktyorun yaş senzinə Mədəniyyət komitəsindən ETİRAZ: “Aktyoru istefaya göndərməzlər”
25 Jun 2024 | 09:12
Dağıstanda öldürülən terrorçuların yazışmaları araşdırıldı: Plan belə olub
25 Jun 2024 | 10:12
İş axtaranları SEVİNDİRƏCƏK XƏBƏR - Dövlət maaş verəcək - VİDEO
25 Jun 2024 | 09:40
Polşa və Türkiyə səfirləri Nəsiman Yaqublunun araşdırmaları haqqında - FOTOLAR
25 Jun 2024 | 08:52
Rus turistlərə QADAĞA
25 Jun 2024 | 07:58
Arvadının xəyanətindən şübhələnib divara tarix yazdı - ŞOK QƏTLİN TƏFƏRRÜATI
23 Jun 2024 | 10:49
İyulun 1-də pensiya artımı olacaqmı? - BU SƏNƏDLƏR LAZIMDIR
22 Jun 2024 | 09:13
Bakıda yeni metro xətlərinin çəkiləcəyi ərazilərin adları AÇIQLANDI - VİDEO
21 Jun 2024 | 09:30
"Haqqımızı onlardan almayana qədər iki əlimiz yaxalarında olacaq" - Sumqayıtın İcra Başçısından Prezidentə şikayət edən İŞ ADAMLARI
22 Jun 2024 | 17:35
Üçüncü Qarabağ müharibəsi qaçılmazdır: Parislə İrəvan Azərbaycanın “qırmızı xətt”ini keçir - TƏHLİL
20 Jun 2024 | 11:53
Ermənistanın Azərbaycana vurduğu zərərin məbləği AÇIQLANDI- Bir trilyon dollar
24 Jun 2024 | 09:16
Bakıda PULSUZ çimərliklər - Bu avtobuslarla getmək olar - SİYAHI
19 Jun 2024 | 12:08
“Bilsəm ki, Oqtay rəhmətə gedib, dəli olaram, dünyamı uçurub getdi”-FOTOLAR+ÖZƏL
24 Jun 2024 | 13:00
Qətlə yetirilən polis kapitanı məşhur müğənninin dayısıoğlu imiş - FOTO
20 Jun 2024 | 17:18
“Allah mənə övladımın olduğu günü göstərməsin”
23 Jun 2024 | 16:05
Pensiya ilə bağlı XƏBƏR VAR!
25 Jun 2024 | 07:49
Şahruddin "Sabah"dan 300 min dollar istədi
25 Jun 2024 | 18:49
Ötən gün polislər belə GÜLLƏLƏNİB - ANBAAN VİDEO
25 Jun 2024 | 08:20
XALQ ARTİSTİNDƏN ETİRAZ: “Direktor məni teatrdan uzaqlaşdırdı, belim bükülməyib, əlim əsmir, başım fırlanmır..."
25 Jun 2024 | 11:06
Bakıda ucuz kirayə mənzillərin qiyməti AÇIQLANDI
25 Jun 2024 | 10:22
Aktyorun yaş senzinə Mədəniyyət komitəsindən ETİRAZ: “Aktyoru istefaya göndərməzlər”
25 Jun 2024 | 09:12
Dağıstanda öldürülən terrorçuların yazışmaları araşdırıldı: Plan belə olub
25 Jun 2024 | 10:12
İş axtaranları SEVİNDİRƏCƏK XƏBƏR - Dövlət maaş verəcək - VİDEO
25 Jun 2024 | 09:40
Polşa və Türkiyə səfirləri Nəsiman Yaqublunun araşdırmaları haqqında - FOTOLAR
25 Jun 2024 | 08:52
Rus turistlərə QADAĞA
25 Jun 2024 | 07:58
Arvadının xəyanətindən şübhələnib divara tarix yazdı - ŞOK QƏTLİN TƏFƏRRÜATI
