Düz 31 il 8 ay öncə o zaman Rusiyanın dəstək verdiyi Ermənistanın təcavüzü nəticəsində hələ subay ikən  tərk etməyə məcbur qaldığım Laçına, nəhayət, 2024-cü il yanvarın 17-də həyat yoldaşım və nəvəmlə birgə qayıtmaq qismət imiş... 

Bakıdan yola düşərkən etdiyimiz ilk əməl Allahdan şəhidlərimizə rəhmət, qazilərimizə şəfa, cansağlığı diləmək oldu... 

 

Yolumuz  həm məsafəcə uzun olduğundan, həm də işğaldan azad edilmiş ərazilərdən keçən hissəsinin çoxu yenidən çəkildiyindən səfərimiz 7 saatdan çox sürdü... Fəqət doğma yurda dönməyin çətinliyinə dözməyin özü də bu sətirlərin müəllifi üçün bir əyləncə, bir istirahət oldu... Amma bu yol yuxu kimi oldu; bilmədim, 32 illik yuxudan ayılmışam, yoxsa indi yuxu görürəm...

 

Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş ərazilərinə giriş Füzuli rayonunun Alxanlı kəndindən başlayır. Oradan Laçına çatınca yolboyu birdən elə təəssürat yaranır ki, sanki xarici və yad bir ölkəyə gedirsən. Çünki azı 6 polis postunda sənədlər və avtomobillər yoxlanılır. Lakin polislərin vətəndaşlarımızla nəzakətli davranışından bəlli olur ki, bura - Azərbaycandır... 

 

Cəbrayıl, Zəngilan ərazilərindən başlayaraq Qubadlı-Laçın istiqamətində yeni yol çəkildiyindən hələki qalan məsafənin əksər hissəsini palçıqlı, çala-çüxurlu yollarla getməli oluruq... 

 

Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan və Qubadlının yol yaxınlığındakı kənd və qəsəbələrinin xarabalığa dönmüş evlərini gördükcə, vaxtilə həmin məntəqələrdə yaşamış on minlərlə soydaşımızın, xüsusən uşaqların, gənclərin yarıda qalmış dünya həyatlarını, yarımçıq qalmış arzularını, ümidlərini düşündükcə insanı qəhər boğur.  Hətta bizdən o evlərin niyə belə dağıldığını soruşan və bunu düşmənlərin etdiyini öyrənən 4 yaşlı nəvəm də həyəcan keçirir və bir az sonra deyir: “Baba, bayaqdan elə əsəbiləşmişəm; bu ermənilər bizim azərbaycanlıların evlərini niyə belə dağıdıblar? Bakıya qayıdanda mənə avtomat alın, gedib onları güllələyəcəm...” Nə ata-anası, nə də baba-nənəsi olaraq biz balaca Nərgizə ermənilərə qarşı aşırı nifrət aşılamırıq. O, sadəcə, saf, uşaq gözləri, ürəyi ilə mövcud reallığı görüb düşünəndən sonra qəlbində belə vandallıqları törədənlərə qarşı nifrət oyanır...

 

...İranla, əslində Güney Azərbaycanla sərhəd boyu, Araz çayının yanı ilə, Xudafərin körpüsünün yaxınlığından  keçərkən həm bu taydakı xarabalıqlarla yanaşı tikinti, quruculuq işlərinə baxanda, həm də Azərbaycanın o taydakı böyük parçasına tərəf boylananda düşünürsən: “Görəsən, tezliklə Arazın o biri sahilindəki, cəmi bir neçə kilometr məsafədə yaşayan soydaşlarımızı bu taydakı yeni qurulmuş evlərimizə sərbəst şəkildə qonaq dəvət edə biləcəyikmi?..”

 

Bütün bu faciələrin: Arazla o tay-bu tay Azərbaycana bölünməyimizin də, keçdiyimiz torpaqların 30 il erməni işğal altında qalmasının da səbəbkarı hələ bu gündə Vətənimizdən əl çəkməyən, qoşunlarını “sülhməramlı” adı altında Qarabağda daimi saxlamağa çalışan işğalçı Rusiya imperiyasıdır... Təəssüf ki, bu qədər yaşanan faciə və itkilərdən sonra ölkəmizdə hələ çoxlarının ağlı başına gəlməyib...

 

Ağıl demişkən, Zəngilanın “Ağıllı kənd” layihəsi ilə bərpa olunmuş Ağalı kəndinin yanından ötərkən qeyri-iradı qəlbimizdə bir sevinc hissi oyanır, ümid çırağı yanır; Azərbaycan xalqı həm düşmənlərdən müdafiə olunmağa, torpaqlarını azad etməyə, həm də səbir və təmkinlə yaralarını sarımağa, viran edilmiş kənd, qəsəbə və şəhərlərini bərpa etməyə qadirdir... Bununla belə, qələbələrimiz nə qədər çox olsa da, heç cür eyforiyaya qapılıb arxayınlaşmaq olmaz. Düşmənlərimiz çox yaxındadır...

Qubadlının işğalçı ermənilərin işğal dövründə yaşadıqları və yeni evlər tikdikləri ən böyük kəndi – Xanlığın yanından keçirik... 

 

Erməni mediasının işğal dövründə yazdıqlarına inansaq, Xanlıqda 600-ə yaxın erməni yaşayıb. Hələ 2019-cu ildə Moderator.az-da bu haqda yazmışdıq... Hazırda  Bakıda həbsdə olan gorbagor(!) “artsax”ın keçmiş başçısı, Rusiya imperiyasının Qarabağdakı son oyunlarının fəal iştirakçısı Arayik Arutyunyan 2018-2019-cu illərdə Xanlıq kəndində “Masis” tütün şirkəti vasitəsilə ermənilərin tütün yetişdirmə kampaniyasını başlatmışdı... 

 

Ümumiyyətlə,  işğal illərində Xanlıq kəndi ermənilərin sürətli məskunlaşdırma həyata keçirdiyi ən böyük Azərbaycan kəndi idi.   İşğalçılar kənddə 150-yə yaxın yeni ev tikmiş və onlara Suriyadan köçən erməni ailələrini də yerləşdirmişdilər... Bunlara səbəb o idi ki, Qubadlı rayonunun adıçəkilən ərazisi münbit torpağı, sabit iqlimi ilə seçilir. Hətta 2011-ci ildə Ermənistan hökumətində Xanlıq kəndi yaxınlığında Həkəri çayının sahillərində 20 min kvadratkilometrlik ərazidə 100 min nəfərlik şəhər salmaq  və Azərbaycandan, yəni Bakıdan, Gəncədən və s. olan erməni qaçqınları orada kompakt şəkildə məskunlaşdırmaq iddiası yaranmışdı...

 

Xanlıq kəndi həm də Azərbaycan üçün tarixi baxımdan əhəmiyyətlidir.  Bu məntəqəni, demək olar ki, “ikinci Xan kəndi” adlandırmaq olar... Belə ki, “Xanlıq” vaxtilə kəndin ərazisində yerləşən Qarabağ xanı Pənahəli xan Cavanşirın oğlu Mehrəli bəy Cavanşirin malikanəsinin adı olub. Sonralar mülkün ətrafında salınan kənd də mülkün adına uyğun - “Xanlıq” adlandırılıb...  

 

Bir sözlə, Xanlığın torpaqları münbit, havası, suyu gözəl olmaqla perspektivi çox böyükdür. Prezident İlham Əliyev tərəfindən 4 may 2023-cü ildə yeni təməli qoyulan kənd, inşallah, yenidən qurulacaq. Artıq  kənd ətrafında görünən texnikalar quruculuq işlərinin başlanmasından xəbər verir...

 

Qubadlının Xanlıq, İşıqlı, Muradxanlı kimi bir neçə kəndi istisna olmaqla qalan kəndləri tam xarabazara çevrilib. İşğal dövründə adı çəkilən kəndlərdə az sayda erməni yaşadığından bir neçə ev yarı-salamat vəziyyətdə qalıb...

 

...Nəhayət, Qubadlı ilə vidalaşıb Laçının cənub istiqamətində ilk kəndi olan Güləbird kəndinə çatırıq... 

Güləbird – Həkəri çayının sahilində yerləşən mənzərəli, torpağı münbit bir məntəqədir. 1993-cü ilin avqust ayının 31-də Ermənistan  Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdu. 2020-ci il noyabrın 9-u Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğaldan azad edilən kənd Azərbaycanda və digər ölkələrdə məşhur bayatı ustadı aşıq-şair Sarı Aşığın doğulduğu və yaşadığı kənd kimi tanınır. 1993-cı ildə erməni vandalları Sarı Aşıgın qəbrini tamamilə dağıtmışlar...

 

Güləbird ərazisində Həkəri çayı üzərində yerləşən 8 meqavat gücündə “Güləbird” Su Elektrik Stansiyası 2021-ci il fevralın 15-də Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə işə salınıb. Bu, azad edilmiş torpaqlarda bərpa edilib qurulan birinci elektrik stansiyası olmuşdu. Həmin stansiya təxminən 7000 nəfər əhalinin elektrik enerjisi ilə təminatında mühüm rol oynayacaq. Burada istehsal olunan elektrik enerjisi artıq Qubadlı rayonunun Xanlıq kəndini, Laçın rayonunun cənub hissəsini və ərazidə yerləşən digər infrastruktur layihələrini elektrik enerjisi ilə təmin etməkdədir...

 

...Yolüstü Zabux kəndinə də dönürük. Cəmi bir ildən az müddətdə keçmiş məcburi köçkünlər üçün yeni evlərin tikildiyi, Zabux çayı üzərində, çox mənzərəli və səfalı bir məkanda yerləşən bu kənddə artıq həyat qaynamağa başlayıb. Küçələrdə abadlıq işləri davam etdirilir. Ötən ilin dekabrında kənddə yeni tipli orta məktəb binası da tikilib və  Zabuxun yeni balaca və gənc sakinlərinin istifadəsinə verilib... 

...Həkəri çayını adlayıb dolama yollarla Laçın şəhərinə doğru qalxırıq. Şəhər elə, demək olar ki, Həkəri çayından başlanır. Çayın üzərində sakinlərin və turistlərin istirahəti üçün nəzərdə tutulmuş yaraşıqlı bulvar kompleksi salınıb... Bir az yuxarıda Laçın idman kompleksi də görünür...

 

Şəhərin mərkəzinə qalxan yolun üzərində diqqəti ilk cəlb edən işğal dövründə -1998-ci ildə ermənilər tərəfindən tikilmiş qondarma kilsə olur. Üzərinə tor çəkilmiş tikili Azərbaycan dövlətinin humanist yanaşması sayəsində hələ də sökülməyib...

 

....32 ildən sonra doğma Laçının təbii gözəllikləri ilə yenidən qurulan, abadlaşan, bəzədilən şəhərin füsunkarlığı ilə  qovuşan panoramasını, mənzərələrini əyani şəkildə, yəni öz gözünlə gördükdən sonra yaşanan hissləri, duyğuları təsvir etmək qeyri-mümkündür...  Sevinc, şadlıq duyğuları 3 onilliyin həsrəti, kədəri,  öz torpağında, yenidən qurulan şəhərində olmaqdan duyduğun qürur, şərəf hissi ilə bu müddət ərzində itirilənlərin ağrısı, əzabı, qəmi ilə çuğlaşanda insan təsəvvüredilməz dərəcədə bambaşqa bir hala düşür...

 

Yol boyu tikinti işləri diqqəti çəkir... Laçında artıq  “Araz” supermarketi də fəaliyyət göstərir.  Yaxınlıqda tikilməkdə olan Laçın Konsert Mərkəzi də yaraşıqlı binalardan olacaq...

 

Artıq şəhərin Şuşa və Qubadlı istiqamətindən girişi olan və keçmişdən bəri “poçt” adlandırılan məkanındayıq. Sovet dövründə, yəni XX əsrin 20-30-cu illərində şəhər qurularkən ilk poçt binası məhz burada salındığından həmin məkan el arasında “poçt” adlandırılıb. Vaxtilə orada məşhur Ana heykəli də vardı. İşğal dövründə ermənilər onu uçurub yaxınlığında işğalçı əsgərlərinə abidə qoymuşdular... Bu gün isə Azərbaycan əsgərinin gücü, şəhid və qazilərimizin canı-qanı sayəsində Laçın şəhərinin bu məşhur məkanı tamamilə yeni, müasir bir görkəm almaqdadır... Bu küçə artıq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk hərb naziri və Qarabağın general-qubernatoru olmuş Xosrovbəy Sultanovun adını daşıyır. “Poçt” adlanan bu yerdə  məhz rabitəyə aid olan -“Azersel”-in Laçındakı rəsmi mağazası “Laçın Telekom” da açılıb... 

Bu il həm də onunla əlamətdardır ki, işğaldan azad edilmiş digər məkanlarımız kimi Laçın sakinləri də işğaldan sonrakı ilk seçkilərə - növbədənkənar Prezident seçkilərinə hazırlaşır. Bu, küçələrə vurulmuş şüarlardan da görünür...

 

...XX əsrin əvvəllərinədək Laçın şəhərinin yerində olmuş qədim türk kəndinin  adını daşıyan “Abdallar”  istirahət mərkəzində gecələyirik. Burada qurulmuş koteclərdən şəhərə günün müxtəlif saatlarında: həm səhər, həm gündüz, həm də gecə özünəməxsus gözəlliyi olan çox füsunkar bir panorama açılır...

 

Yeri gəlmişkən, Abdallar - Laçın şəhərinin yerində olmuş qədim kəndin adı olub. Abdallar - Şah İsmayıl Xətayi dövrünün ona sadiq, döyüşkən, mərd, qəhrəman tayfalarından biri olub.... "Abdal" - bəzi ağzıgöyçəklərin düşündüyü mənanı daşımır... Əksinə, "abid" sözü ilə eyni kökdən olmaqla Allaha, Onun yoluna sadiq, mömin bəndələr anlamına gəlir...

Bəli, şahidi oluruq ki, dövlətimizin siyasəti, ordumuzun gücü, şəhid və qazilərimizin canı-qanı sayəsində işğaldan azad edilmiş Laçında sürətli quruculuq, bərpa və abadlıq işləri gedir. Amma problemlər də yox deyil...

Ertəsi gün səhər tezdən elə dünənki kimi günəşli bir havada Laçının gözəl mənzərələrini lentə ala-ala Prezidentin xüsusi nümayəndəliyinin yerləşdiyi ofisə yollanırıq. Qarşımıza ilk çıxan müəyyən problemləri olan yeni Laçın sakinləri olur. Hərənin bir problemi, dərdi var... İçəridəki iclas bitdikdən sonra Prezidentin xüsusi nümayəndəsi Məsim Məmmədov şikayətçiləri növbə ilə qəbul edir. Bir azdan bəndəniz də jurnalist kimi içəri dəvət olunur...

 

(Davamı var)

 

Sultan Laçın 

 

Bakı-Laçın-Şuşa-Bakı