Türkiyədə keçirilən EFES-2022 çoxmillətli hərbi təlimlər başa çatdı. Bu təlimlər Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərəfindən 1975-ci ildən 2016-cı ilə qədər milli səviyyədə keçirilib. 2016-cı ildən başlayaraq isə bu təlimlər hər iki ildən bir, amma beynəlxalq səviyyədə keçirilir. Bu il 3-cü dəfə keçirilən təlimlər 2020-ci ildə pandemiya səbəbindən təxirə salınıb. İştirakçı sayı sürətlə artan bu təlim barədə açıq mənbələrdən oxuduqlarımı, gördüklərimi, eşitdiklərimi və ehtimal etdiklərimi ümumiləşdirib oxucularda müəyyən təssəvvür yaratmağa çalışacam. Məqalədə təlimlərə aid bir çox detallara, o cümlədən onun məqsədləri, ssenarisi, cəlb edilən qüvvələr, mərhələləri, istifadə olunan yeni siahlar, qərargahların hazırlığı, qabaqcıl təcrübə mübadiləsi və s. barədə fikirlərimi nəzərinizə çatdıracam. 

 

 

Mayın əvvəlində başlayaraq iyunun 9-da başa çatan təlimlərin sonuncu mərhələsi Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın iştirakı və çıxışı ilə yekunlaşıb. 1 ay ərzində keçirilən təlimlərdə 8 və 9 iyun tarixlərində isə döyüş atışları icra edildi. 

 

 

TSQ-nın Baş Qərargahı, Quru Qoşunları Komandanlığı, Dəniz Qüvvələr Komandanlığı, Hərbi Hava Qüvvələri Komandanlığı, Xüsusi təyinatlı Qüvvələr Komandanlığı və Sahil Təhlükəsizlik Komandanlığının təşkil etdiyi güniş miqyaslı təlimlərdə Türkiyə ilə bərabər Azərbaycan, ABŞ, Bəhreyn, Banqladeş, Bosniya- Hersoqovina, Gürcüstan, İngiltərə, İtaliya, Qazaxıstan, Macarıstan, Makedoniya, Monqolustan, Özbəkistan, Pakistan, Rumıniya, Slovakiya, Səudiyyə Ərəbistanı, Əlcəzair, İordaniya, Küveyt, Malayziya və s. kimi ölkələrdən gələn hərbi bölmələr də iştirak edirdi. ABŞ gəmiləri, artilleriyası və helikopterləri də təlimə cəlb edimişdi. İştirak edənlərin ümüumi sayı 11 mindən çox idi. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin təlim planına uyğun keçirilən müştərək EFES-2016 təlimlərində 9, EFES-2018 də 20, EFES-2022-də isə 37 dost və müttəfiq ölkə iştirak etdi.

 

 

Təlimlər Egey Ordusunun Komandanlığının rəhbərliyi altında dost və müttəfiq ölkələrin hərbi bölmələrinin iştirakı ilə Qərbi Anadolu, Orta Egey, İzmir Korfəzi və “Döğanbey” Atəş Təlim Bölgəsini əhatə etdi. Təlimlərin praktik döyüş atışları mərhələsi isə İzmir şəhəri ətrafında yerləşən Seferihisar bölgəsində keçirildi. 

 

 

Təlimlərə Türkiyənin Milli Müdafiə Nazirliyi, XİN, DİN, Nəqliyyat və Dənizçilik Nazirliyi, Səhiyyə Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Müdafiə Sənayesi Nazirliyi, “Qızıl Ay” Baş İdarəsi, Baş Nazirliyin İnformasiya İdarəsi və s. çox sayda digər qurumlar dəstək verdi. Təlimlərdə Türkiyəni ümumilikdə 7 nazirlik, 9 dövlət qurum və təşkilatı, 43 müdafiə sənayesi şirkəti təmsil etdi. Təlimdə iştirak edən müttəfiq ölkələr, təlimin faktiki hissəsinin tamamlanmasından sonra, gələcək dövrdə maksimum fayda təmin etmək üçün milli və iştirakçı ölkə nümayəndələri ilə təlimin ümumi qiymətləndirilməsini həyata keçirdilər.  

 

 

Təlimin əsas məqsədləri iştirak edən dost və müttəfiq ölkələrin birgə yaratdığı koalisiya qərargahının fəailiyyətinin koordinasiyasına, idarəetmə və qarşılıqlı əlaqənin təşkilinə, bölmələrin verilən tapşırıqların tam şəkildə yerinə yetirilməsinə və döyüş hazırlıq səviyyəsinin yüksəlməsinə nail olmaqdan ibarət idi. 

Konvansional silahların istifadə ediləcəyi ilk EFES təlimlərində terrorçuluqla mübarizə, işğalçı ölkəyə qarşı hərbi əməliyyatlar, kiber, psixoloji və hibrit mübarizə metodlarının tətbiqi ümumi planların tərbib hissəsi idi.

 

 

EFES -2018 ilə EFES-2022 ssenarisinin bənzər olduğu ehtimal edilir. 2018-ci ildə olduğu kimi bu təlimlərinin ssenarisinin əsasını iki qonşu ölkə arasında baş verən gərginliyin mühaibəyə səbəb olması təşkil edirdi. Ölkənin birinə aid adadan ibarət ərazinin digər bir BMT üzvü olan qonşu ölkə tərəfindən işğal edilməsi ilə əlaqədar BMT-yə yardım üçün müraciət edir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qəbul etdiyi qərara əsasən təlim iştirakçısı olan ölkələr Türkiyənin liderliyini qəbul edərək ortaq silahlı hərbi birlik və bölmələr yaradaraq işğal altında olan əraziləri azad edərək onu əsl sahibinə qaytarır. 

 

 

Təlimlərin aktiv fazasında artilleriya və minaatan atəşi ilə dəstəklənən desant əməliyyatında yerli və milli imkanlarla inşa edilən TCG “Heybeliada” və TCG “Büyükada” döyüş gəmiləri 6 kilometr məsafədən 76 millimetrlik dəniz artilleriyasından hədəflərə atəş açdı. Düşmənin simvolik komanda məntəqəsi Türkiyə və ABŞ-ın artilleriya batareyaları tərəfindən atəşə tutuldu.

Gecədən başlayan hava hücumunun davam etdirilməsində 4 “Atak”, 4 “Cougar”, 4 “Sikorsky” və 3 CH-47 “Chinook” helikopterindən istifadə olundu. “Sikorsky” ilə haubitsa, CH-47 isə sursat konteyneri daşındı. 

Türkiyənin F-4 təyyarələri idarə olunan döyüş sursatları ilə əməliyyata hava dəstəyi verdi. Dənizdən SAT katerindən desantın çıxacağı sahilə doğru pulemyot və RPQ-7 tank əleyhinə qumbaraaatandan atəş açıldı.

Təlimdə düşmən sualtı qayığının dəqiq yerini müəyyən etmək üçün 3 ədəd “Sikorsky” helikopteri dəniz səthinə yaxınlaşaraq hidroakustik sonar cihazını suya batırdı. Dəniz patrul vasitəsi də sualtı qayığı zərərsizləşdirmək üçün torpedalardan atəş açdı.

Düşmən hədəflərinin haubitsalarla məhv edildiyi təlimdə desant endirilməsində iştirak edən elementlərə girişin açılması üçün AKSAR və İYGAS  keçid açılma vasitələrindən istifadə edildi.

Artilleriya atəşi desant əməliyyatına dəstək verməyə davam edərkən, snayperlər “Bora” snayper tüfəngi ilə 600 metrdən hədəfləri uğurla məhv etdilər. 

 

 

Təlimlərində iştirak edən dost və müttəfiq ölkələrin birgə yaratdığı koalisiya birliyinin təlimləri çərçivəsində hava hücum əməliyyatı ilə bərabər dənizdən sahilə desant çıxarılması mərhələsi maraqlı görüntülərlə yadda qaldı.

Desant çıxarılması əməliyyatı hücum helikopterlərinin atəşi ilə davam etdi. Uzun Mənzilli Tank Əleyhinə Raket Sistemi (UMTAS) ilə hədəflər tam dəqiqliklə vurub. Artilleriya və minaatan atəşləri də bölgəni daim təzyiq altında saxlaya bildi. 

Tank əleyhinə mövqelərə qarşı lazerlə idarə olunan “Cirit” raketləri də istifadə olundu. Rəqib qüvvələrin sursat anbar sahələrini təmsil edən hədəflər isə F-16 təyyarələrinin dəqiq zərbələri ilə məhv edildi.

Təlim çərçivəsində dənizdə axtarış-xilasetmə və sanitar təxliyyə fəaliyyətləri də həyata keçirildi. Desant əməliyyatına dəstək verən  atəş vasitələri kəşfiyyat, müşahidə və aviasiya vasitələri paralel və koordinasiyalı hərəkətlər həyata keçirdi. Düşmən bölgəsində olan pilotun xilas edilməsindən sonra  snayperlər vacib hədəfləri zərərsizləşdirdilər. 

Təlim zamanı desant gəmiləri sahilə yaxınlaşarkən Batmandakı bazalarından havaya qalxan “Akıncı” PUA-ları dəqiq atəşləri ilə əməliyyata dəstək verdilər. 

Yaşayış məntəqəsində döyüşə daxil olan tankları havadan PUA atəşləri açıldı. Bundan başqa tənzimlənən tətik mexanizminə malik KNT-76 snayper tüfəngi ilə dəqiq atəş açıldı. Aşkar edilən düşmən zirehli texnikası tank əleyhinə vasitələrlə sıradan çıxarıldı. Təlimlərin son mərhələsində döyüş atışları, onlardan əvvəl isə hava hücum əməliyyatı icra edildi. 

 

 

Türkiyə Respublikasında səfərdə olan Müdafiə naziri general-polkovnik Zakir Həsənovun rəhbərlik etdiyi geniş tərkibdə nümayəndə heyəti müdafiə sənayesi sərgisini ziyarət edərək hərbi təyinatlı müasir silah və döyüş texnikaları nümunələri ilə tanış olublar. Sonra isə Türkiyə Prezidenti R.T.Ərdoğan və digər rəsmi şəxslər Yüksək Müşahidəçi Günündə birgə təlimin döyüş atışlı son mərhələsini izlədilər. EFES təlimlərində iştirak edən quru, dəniz və hava bölmələri yalnız döyüş sursatlarından istifadə etdi.

 

 

Azərbaycan Ordusunun SAT və SAS komando heyəti ilə bərabər Naxçıvan Əlahiddə Ordusunun heyəti də təlimlərdə iştirak etdi. Ümumilikdə 100 nəfərə qədər heyətin təlimlərdə iştirak etdiyi ehtiamal olunur. Təlim rəhbərliyi tərəfindən Azərbaycan Ordusunun döyüş hazırlıq səviyyəsi yüksək qiymətləndirilib. Təlimlərə çəlb edilən şəxsi heyətin hansısa  mərhələrdə qalib olduğu və ya yüksək yer tutması barədə məlumat mövcud deyil.

 

 

Əvvəlki illərdə olduğu kimi bu dəfə də təlimlərdə Türkiyə müdafiə sənayesinin yeni məhsulları təqdim edildi. “Doğanbey” Təlim Bölgəsində açılan və 43 şirkətin iştirak etdiyi Müdafiə Sənayesi Sərgisində Türkiyənin bir çox yerli və milli müdafiə texnologiyaları da nümayiş etdirildi.

TÜBİTAK-ın dəstəyi ilə “Lentatek” tərəfindən hazırlanan “Kargı” kamikadze tipli pilotsuz uçuş aparatı bu il keçirilən manevrdə istifadə edilən vasitə və silah sistemləri arasında yer aldı. TSQ inventarına yeni daxil olan və 3 ölkə ilə ixrac müqaviləsi imzalanan “Akıncı” PUA-sı, 800 metr atəş məsafəsinə və tənzimlənən tətik mexanizminə malik KNT-76 snayper tüfəngi, “Vurucu” (VİHA) pilotsuz vasitəsi, “Kirpi-2”, “Kobra- 2” və “Vuran” taktiki təkərli zirehli vasitəsi, “Kirpi-2” partlayıcı maddə və şübhəli obyekti məhv edən istehkam maşını, 106 mm-lik minaatan və onun işıqlandırma sursatı, “Proton Elic” tunel aşkarlama cihazı və 35 mm-lik PARS OMTAS qulləsi ilə modernləşdirilən yedəkli havadan müdafiə sistemndən ilk dəfə istifadə edildi.

 

 

EFES-2022 təlimi Türkiyə ilə bərabər Azərbacan və digər müttəfiq ölkələrin Silahlı Qüvvələrinin təlim səviyyəsini, manevr və atəş gücünü, mövcud qabaqcıl texnologiyanı, qüvvələr arası və beynəlxalq koordinasiyalı fəaliyyət imkanlarını yoxlamaq baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Dünyada və regionda baş verən hadisələr, sürətli texnoloji inkişaflar, gözlənilməz təhlükəsizlik şəraiti, Rusiyanın Ukraynada, Yunanıstanın Türkiyə, Ermənistanın isə Azərbaycan sərhədlərində aqressiv davranışları müttəfiq ölkələrdən, xüsusilə də Türkiyə və Azərbaycan Silahlı Qüvvələrini hər an genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlara hazır olmağı tələb edir. 3-cü dəfə keçirilən təlimlərdə 37 ölkənin iştirak etməsi bir daha Türkiyənin artan nüfuzunun göstəricisidir. Gələcəkdə isə bu siyahıya Türkiyədən silah almaq istəyən digər ölkələrin də əlavə olunacağı gözlənilir. 

Son nəsil müharibənin müəllifi olan Türkiyə silahları ilə maraqlanan ölkələrin sayının hər ay artdığını nəzərə alsaq, yaxın perspektivdə EFES təlimlərinin əhatə dairəsi də kəskin genişlənəcək. 

Azərbaycan ilə Türkiyə arasında imzalanan “Şuşa Bəyannaməsi”nə uyğun olaraq, iki qardaş ölkənin Silahlı Qüvvələri arasında həm iki tərəfli, həm də çoxtərəfli təlimlərinin intensivliyi də artmaqda davam edəcək. 10-dan çox sayda keçirilən ikitərəli birgə təlimlər digər müttəfiq və tərəfdaş ölkələr üçün də daim açıq olduğu üçün onların da tərkibi genişlənəcək.