2018-ci il “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” ili elan edilib. Qeyd edək ki, bu ilin mayında həmin şanlı tarixin-Azərbaycan Cümhuriyyətinin əsasının qoyulmasının-100 illik yubileyi tamam olur. Yüzillik yubileylə də bağlı ötən il sərəncam verilmişdi.

Moderator.az artıq neçə aydır ki, bu mövzu ilə bağlı silsilə yazılarını davam etdirir. Həmçinin, ADR mövzusunın ədəbiyyatda, kinoda bir o qədər də çox işlənmədiyini bir iki-dəfə qabartmışdıq. 

Əksəriyyət Cümhuriyyət barəsində son zamanlar yazılan heç bir böyük romanın olmadığını düşünür. Nəinki son zamanlar, ümumiyyətlə, bu məzmunda heç bir romanın olmadığı vurğulanır. 

Lakin yazıçı-tərcüməçi  Nəriman Ədürrəhmanlı Moderator.az-a açıqlamasında bunun əksini söyləyir və iki il bundan əvvəl yazdığı “Qurban” romanında Cümhuriyyətə aid xeyli maraqlı məsələlərin işıqlandırdığını bildirib:

“Cümhuriyyətin Ukraynadakı, Krımdakı, İstanbuldakı səfiri Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin həyatı, Cümhuriyyət hökumətinin xaricə təhsil almaq üçün göndərdiyi 100 nəfər tələbənin taleyi, sovet quruluşuna qarşı aparılan gizli mübarizə, Cümhuriyyət tərəfdarlarının repressiyalara məruz qalması romanın başlıca mövzusudur. Romanda Cümhuriyyətin qurulması və süqutu da kifayət qədər təsvir olunub. Hamısı da tarixi faktlara, hadisələrə söykənir”.

Qeyd edək ki, Moderator.az müəllifin əsərindən Cümhuriyyətlə əlaqəli, yuxarıda adı çəkilən hissələri mətn formasında bir-bir təqdim edəcək...

                                    ***

...O günlərin ən sevindirici hadisəsi Miridən aldığı məktub oldu. Yazırdı ki, Parisə fevralın on birində çatıblar. Yol təəssüratları çox maraqlıydı, qardaşının vəcdlə dolu sətirlərini oxuyanda bərk təsirləndi. Mir Abdulla yazırdı, Lion vağzalında Əlimərdan bəyin başçılığıyla bütün heyət onları təntənəylə qarşılayıb, sevinc içində görüşüblər: Əlimərdan bəy çıxış eləyib, deyib ki, siz dövlətinizin gələcəyiniz, səylə oxuyun, millətinizə layiq övladlar olun; Miri salamını Əlimərdan bəyə də, Ceyhun bəyə də çatdırdığını əlavə eləmişdi. Yazdığına görə, Ceyhun bəy bir neçə aya heyətin öz işini tamamlayacağını, qayıdanda İstanbulda onunla görüşəcəyini söyləmişdi. Miri yazırdı ki, hazırlıq səviyyəsinə görə, Paris Siyasi Tədqiqatlar İstitutunun üçüncu kursuna qəbul olunub, artıq dərslərə başlayıb, vəziyyəti yaxşıdı; Aslan da Paris Universitetində kimyanı öyrənəcək. Fransada iyirmi yeddi tələbə qalmış, digərləri Almaniyaya, İtaliyaya, Belçikaya, İsveçrəyə, Avstiyaya göndərilmişdi; amma Almaniyaya gedənlər iki ay Romada viza gözləməli, Bakının Berlinlə diplomatik əlaqəsi olmadığından problemi Gürcüstan nümayəndəliyinin köməyilə həll eləməli olmuşdular. Miri onu da yazmışdı ki, görüşəndə səni çox narahat gördüm, özünə fikir ver, xəstələnmə, məndən də fikir çəkmə, hələ ki, Ceyhun bəy burdadı, hamımıza həyan olur.

        Mirinin məktubu bir qədər qəlbini rahatlatdı, heç olmasa, bu tərəfdən qayğısı bir qədər azalmışdı. Amma kuryer hələ də gəlib çıxmırdı, bu da narahatlığını artırır, əsəbini dinclik tapmağa qoymurdu. Zeynal bəy maraqlı əhvalatlar danışıb kefini açmağa çalışır, Cahangir bəy işlə bağlı sıxıntı olmadığını dəqiqəbaşı dilinə gətirir, Mirzə Qədir dünyanın işlərinə bir qədər soyuqqanlı baxmağın zərurətindən söz açırdı. Əməkdaşların - Cəfərin, Qüdrətin, Möhsünün kiçik şirniyyat bükülüsüylə  yoluxmaları onu lap kövrəltdi. Bu adamlar doğrudan da fədakarlıq eləyirdilər, çətinliklərə dözürdülər, şikayətlənmədən tab gətirirdilər.

        Üstəlik, himnlə bağlı müsabiqədə Üzeyir bəy də iştirak eləyib qalib olmuş, on beş min manat mükafat almışdı. Seçdiyi sözlər Camo bəy Hacınskiyə məxsus idi, deyilənə görə, sözlə musiqi möhtəşəm səslənirmiş. Belə çıxırdı ki, salamatlıq olsa, himn yaxın günlərdə parlamentdə qəbul olunacaq. 

        Hər halda, qalxıb gəzməyi bir həftə çəkdi. Yazın özünü bütün gözəlliyilə bildirdiyi günlərdən biriydi. Günorta azanından sonra baş çəkmiş Zeynal bəyin köməyilə qalxıb geyindi, Xeyriyyə xanımın israrla təklif elədiyi şorbadan bir neçə qaşıq yedi, sonra həyətdə gəzməyə çıxdılar. Amma yazın cazibəsi onları Sultanəhməd camesinə, sonra Aya Sofyanın yanına, Topqapıdan ötüb Gülhanə bağınacan apardı. Elə bil, hardansa uzaq səfərdən qayıtmışdı, güclə xatırladığı yaddaş küçələrilə özünə dönürdü.

       “Məmmədağadan bir xəbər çıxmadı, - əsasını üzüaşağı enən küçənin daşlarına vura-vura köksünü ötürdü. – Üç həftədən artıqdı ki, gedib”.

        “Qayıdar, inşallah, - Zeynal bəy onun fikrini yayındırmaq üçün ayaq saxlayıb ikiqatlı taxta binanı göstərdi. – Taxta ustalarının işinə fikir verirsənmi? – Təklikdə həmişə rəsmiyyəti bir kənara qoyurdular, bu da hər ikisinə xoş gəlirdi. – Mən nədənsə Bakıda ağac memarlığını örnəyinə rast gəlmədim”.

       “Haqlısan, - binaya heyran-heyran baxıb başını tərpətdi, Bakıda daş tikililərə daha çox fikir veriblər, ancaq onlardan da memarlıq nümunələrini barmaqla saymaq olar, üstəlik, Şərqin ruhunu tapmaq çətindi”.

        ...Ölkədə baş verən hadisələr onu daim səfarətdə olmağa məcbur eləyirdi. Üç həftə əvvəl “Qaraqol” hərəkatına başçılıq eləyən Rauf Orbey və Qara Vasifin məclisin binasındaca tutulub on altı nəfər millət vəkiliylə birgə Maltaya sürgün olunması ingilislərin millətçi hərəkatdan çəkindiklərinə işarəydi. Amma bu addım ingilislərdən ötrü əks nəticə verdi: məclisin səksən dörd millət vəkilinin Ankaraya qaçıb Mustafa Kamal Paşaya qoşulduqları barədə söz-söhbət gedirdi. Bundan sonra hadisələrin necə inkişaf eləyəcəyini kimsə bilmirdi.

       “Məncə, Sultan müttəfiqlərlə oyununu davam etdirir, - Cahangir bəy hökmünü verdi. – Necə olur-olsun, məmləkətin qurtulmasına çalışır, bunun naminə taxt-tacından da əl çəkər”. 

       “Ola bilsin, haqlısınız, - Zeynal bəy razılaşırdı, - hər halda, bu xarabalığın altından yeni dövlətin çıxacağı şübhəsizdi. Müttəfiqlər Osmanlı torpaqlarından mümkün qədər artıq pay  qoparmağa çalışırlar”.

       “Əlbəttə, özlərinə yox, həmişə əllərində alət eləyəcəkləri yunanlara və  ermənilərə... Belə başa düşürəm, yəhudilərə və kürdlərə dövlət qurmaq barədə də düşünürlər, - Yusif Vəzir Mirzə Qədirin laqeyd görkəmilə qarşılaşmamaq üçün düşüncəli tərzdə nəzərlərini pəncərəyə çevirdi.

       ...Kuryerdənsə xəbər çıxmırdı. Hər həftə əməkdaşlardan birini limana, Batumdam gələn gəmiləri qarşılamağa göndərir, intizar içində onların qayıtmasını gözləyir, xəcalətli görkəmlə qayıdıb gələn əməkdaşı görməmək üçün özünü, az qala, səfarət binasından çölə atır, addım-addım gələn yazın nəşəsini duymadan küçələri dolaşırdı. 

       Bir neçə gün əvvəl cib saatını Qamət Əfəndiyə satdırmışdı ki, puluna, heç olmasa, öhdəsindəki altı nəfərin gündəlik xərcini ödəyə bilsin. Özü tamamilə Xeyriyyə xanımın himayəsinə keçmişdi, onun hazırladığı yeməyi sıxıla-sıxıla yeyir, qəhvəni xəcalət çəkə-çəkə içirdi. 

       Yağışlı günlərin birində çəkmələrinin su keçirdiyini də hiss elədi, əlacsızlıqdan var-gücüylə hönkürmək istədi...

       Bu məşqqətlərin  nə vaxt sona çatacağı hələ məlum deyildi...