İndiki dövrdə yer üzündə gedən proseslər insanların çox dil bilmələri zərurətini yaradır. Mövcud şərait, təhsil siyasəti, müxtəlif proqramlar, texniki vasitələr insanların başqa dil öyrənməsinə xeyli kömək edir, bu prosesi sürətləndirir. Ona görə də son onilliklər ərzində bütün yer üzündə çoxdillilik(multilinqvizm) mühüm bir xüsusiyyət kimi formalaşmaqda, inkişaf etməkdədir. Bu sahədə geniş miqyasda elmi araşdırmalar aparılır. Çoxdillilik ümumilikdə çox mütərəqqi, ilk baxışdan sevindirici bir hal kimi qəbul oluna bilər. Amma... çoxdilliliklə bağlı yaranan bir sıra sosial-psixoloji, mənəvi, siyasi məsələlər də diqqət mərkəzində olmalıdır.

 

Ölkəmizdə bu sahədə müxtəlif vaxtlarda müəyyən çağrışlar edilir. Xüsusilə qeyd edilir ki, bir vaxtlar rus dilinin hegomonluğu altındaydıq, indi buraya ingilis dilinin də hegomonluğu qoşulmaqdadır və bu milli, strateji baxımdan təhlükəlidir. Bəziləri tələsik olaraq başqa dillərin ölkəmizdə yayılmasına etiraz edir. Amma aydındır ki, biz rus dilinin, ingilis dilinin öyrənilməsinə ümumilikdə pis baxa bilmərik. Sadəcə, bu sahədə gedən proseslərə diqqəti artırmağımıza, həmin proseslərin arzuolunan şəkildə getməsinə çalışmalıyıq. Başqa sözlə desək, bu prosesləri elmi əsaslarla idarə etməliyik.

 

Proseslərin sosioloji, siyasi təhlili onu göstərir ki, yer üzündə, istənilən bir ölkədə çoxdillilik mədəniyyətinin formalaşması xaotik şəkildə gedərsə, bu bir çox etnik mənsubiyyətlərin, ümumiyyətlə, ölkənin mədəniyyət sisteminə ziyan verə bilər. Ahəngdar şəkildə formalaşan çoxdillilik isə əksinə, hər bir xalqın mədəniyyətinin daha da zənginləşməsinə, bu mədəniyyətin potensialını üzə çıxarmasına şərait yaradar.

 

Çoxdilliliyin artması ilə başqa ölkələrdə təhsil almaq, elmi əməkdaşlıq etmək, turizm səfərlərinə getmək, ticarət əlaqələri qurmaq, beynəlxalq aləmdə baş verənlərdən xəbərdar olmaq, bədii ədəbiyyat oxumaq imkanları və s. çoxalır. Hətta evdən eşiyə çıxmadan belə, internetdə dilini bildiyin istənilən bir ölkənin, hətta okeanın ortasındakı ekzotik bir adanın nümayəndəsi ilə tanış olmaq, söhbətləşmək, fikir mübadiləsi etmək, dostlaşmaq, iş birliyi qurmaq imkanları yaranır. Bu əlaqələr hər bir insanın taleyində mühüm rol oynaya bilər. Eyni zamanda, hansı bir ölkədə çox dil bilən insanlar çoxdursa, bu həmin ölkənin bütövlükdə potensialını artırır. Başqa ölkələrlə daha mükəmməl siyasi, iqtisadi, diplomatik, elmi, mədəni və s. əlaqələr yaratmaq, özünü müxtəlif təhdidlərdən, təsirlərdən qorumaq imkanlarını üzə çıxarır. Çox dil bilən insanın intellektual imkanlarını da xeyli artırır. Beynin müəyyən hissələri daha da fəallaşır, inkişaf edir. Deməli, ümumilikdə, çoxdillilik ölkənin intellektual imkanlarını da artırır.

 

Çoxdilliyin formalaşmasındakı müəyyən həssas tərəflərə həssas da münasibət olmalıdır. Hər hansı bir ölkədə çox dil bilən insanlar öz ölkələrinə nə qədər çox fayda versələr də, eyni zamanda, onlarda vətənpərvərlik hissi zəif olduqda, xoşagəlməz hallar da baş verə bilər. Misal üçün, bu insanlar arasındakı olduqca istedadlı, fəaliyyəti öz ölkəsi üçün də vacib olan mütəxəssislər başqa ölkələrin, mədəniyyətlərin təsir dairəsinə düşüb öz ölkəsinə ögey münasibət bəsləyə bilər. Daha təhlükəlisi isə, təbii ki, düşmən mövqeli qüvvələrin təsir dairəsinə düşməkdir. Ona görə də çox dil bilən insanların vətənpərvərlik ruhunda yetişməsinə böyük ehtiyac vardır. Təbii ki, bu vətənpərvərlik bütün yer üzünə məhəbbət əsasında formalaşmalı, şovinist, faşist, ermənilik ovqatdan uzaq olmalıdır.

 

Çoxdillilik məsələsi həm hər bir ölkə üçün mühümdür, həm də diaspora nümayəndələri, miqrantlar və s. üçün. Biz indiki vaxtda həm ölkəmizdə, həm diasporalarımızda, başqa ölkələrə köçüb getmiş insanlarımızın ailələrində çoxdillilik məsələlərinə lazımi qədər fikir verilməsinə diqqətli olmalıyıq. Başqa ölkələrdə doğulan körpələrimiz də bizim genlərimizin, milli ruhumuzun daşıyıcılarıdır. Onlar bizim milli potensialımızdır. Çoxdillilik məsələlərinə lazım olduğu kimi diqqət versək, həmin potensial bir neçə ildən sonra bizim öz ölkəmizə arxa olacaqlar. Əks halda isə, bu potensialdan məhrum olacağıq. Çalışmaq lazımdır ki, ölkəmizdən kənarda doğulan körpələrimiz həm vətəndaşı olduqları ölkənin təəssübünü çəkib, o ölkənin tərəqqi etməsinə çalışsınlar, həm də öz xalqının layiqli nümayəndəsi olaraq ona kömək etsinlər. Vətəndaşları olduğu ölkə ilə nümayəndəsi olduğu ölkə arasında ahəngdar münasibətlərin yaranmasında mühüm rol oynasınlar.

 

Fikrimizcə, çoxdilliliyin inkişaf etdirilməsi zamanı beş məsələyə ciddi diqqət verilməlidir: 1) Çoxdilliliyin uşaqların səhhətinə, psixologiyasına, mənəviyyatına zərər verməməsi, əksinə kömək etməsi; 2) Ana dilinin incəliklərinə dərindən yiyələnməməyə mane olmaması; 3) Milli ruhun yüksək səviyyədə olmasına xələl gətirməməsi; 4) İnsanlar, xalqlar arasında daha ahəngdar, işgüzar münasibətlər yaranmasına səbəb olması və 5) Yer üzünün tərəqqisinə xidmət edən vətənpərvərliyin formalaşmasına kömək etməsi.

 

Çox dil bilən insanların arzuolunan şəkildə formalaşması üçün aşağıdakı məsələlərə diqqət verilməsinə böyük ehtiyac vardır.

 

Bir çox valideynlər uşaqlarının tez bir zamanda başqa dilləri öyrənməsini istəyirlər. Mənim də yaxından tanış olduğum elmi araşdırmalar artıq tamamilə əsaslandırır ki, hər bir uşaqda başqa dillərə maraq hələ ana bətnindən başlayır – ana bətnindəki körpə anasının danışdığı dildən, oxuduğu, qulaq asdığı mahnılardan ciddi impulslar alır. Ətrafdakı insanların danışdığı dilin, musiqinin də onun formalaşmasına təsiri olur. Ona görə də hər bir valideyn bu məsələlərdə diqqətli olmalıdır.

 

Uşağın öz doğma ana dilini mükəmməl bilməsi olduqca mühüm bir məsələdir və uşağın həyatında böyük rol oynayır. Öz ana dilinin kodları uşağın genlərində olur. Uşaq ana bətnində olarkən anası onunla öz doğma ana dilində danışırsa, şeirlər oxuyursa, mahnıya qulaq asırsa, uşağın o kodları daha da fəallaşır. Eləcə də, uşaq anadan olandan sonra bu proses davam edir. Amma uşaq həm ana bətnində olarkən, onunla özgə dildə “söhbət edilirsə”, əlaqə yaradılırsa, həm anadan olandan sonra bu münasibət davam edirsə, o zaman uşağın daxili potensialında bir keyləşmə, passivləşmə baş verir. Uşağın psixoloji, intellektual inkişafında bir mexaniklik yaranır. Genlərdən gələn olduqca güclü, əhəmiyyətli bir energetik mənbə ona lazımi qədər kömək edə bilmir. Ana bətnində və erkən yaşlarında başqa dillərin intensiv təsirinə məruz qalan körpələrin potensiallarının yüksək şəkildə açılmasında, milli ruha köklənməsində, ümumiyyətlə, xarakterinin formalaşmasında müəyyən problemlər yaranır. Ona görə də çalışmaq lazımdır ki, uşaq öz doğma dilini mükəmməl bilsin. Bunun üçün ona doğma laylalar çalmaq, onunla birlikdə doğma musiqiyə qulaq asmaq, şeirlər dinləmək, şeirlər demək, folklorla yaxından tanışlıq, bədii ədəbiyyət oxumaq lazımdır. Elə etmək lazımdır ki, uşaq hələ erkən yaşlarından qüdrətli bir xalqın nümayəndəsi olduğunu hiss etsin. Öz xalqı ilə qürur duysun. Bu ona öz doğma dilinə məhəbbəti də xeyli artırır. Əgər uşağın tərbiyəsi bəşəri, mənəvi dəyərlərə hörmət zəminində, milli ruhda getmişsə, həmin insan həmişə öz gözəl əxlaqı, davranışı ilə seçilir.

 

Öz ana dilini yaxşı bilmək insanın daxili potensialını oyadır, fəallaşdırır, onun həyatla bağlılığını artırır. Gələcək həyatında olduqca müsbət rol oynayır. Öz mədəniyyətinin fəal daşıyıcısı kimi, o həm də dünya mədəniyyətinin zənginləşməsinə kömək edir. Xüsusilə, bu adam yaradıcı insandırsa, onun yaradıcılığına milli kolorit gəlir. Bu olmadıqda, insanın milli kodları fəal olmadıqda onun yaradıcılıqda təkrarçılığa, başqa millətin nümayəndələrini yamsılamağa meyillilik güclü olur. Çünki təsir altında olduğu mədəniyyətin bəhrələndiyi milli kodlar onun yaradıcılığında lazımi səviyyədə rol oynaya bilmir.

 

Öz doğma dilində səlist, sərbəst danışan insan xoşbəxt və şanslı bir insandır. Belə bir insanda şəxsiyyət sistemi daha mükəmməl bir vəziyyətdə olur. Ətraf mühitin ona təsiri, başqalarından öyrəndikləri, aldığı təhsil bu süzgəcdən keçdikcə onun həm daxili potensial güclənir, üzə çıxır, həm də bu potensialı cəmiyyət üçün, yer üzü üçün daha faydalı olur.

 

İnsanlar başqa dilləri öyrənməyə uşaqlıqdan başlamalıdır. Bunun üçün yalnız məktəbdən kömək gözləmək düzgün deyildir. Ailənin özü bu məsələyə diqqətli olmalıdır. Uşağa başqa dillərin öyrədilməsinin hansı yaşdan başlanması haqda kokret, qəti fikir demək düz olmaz. Bu asılıdır uşağın öz şəxsi keyfiyyətlərindən, başqa dili öyrənməyə yaranan marağından, qabiliyyətindən. Amma əminliklə demək lazımdır ki, başqa dili intensiv şəkildə öyrənmək ana dilinin uşağın intelektual, mənəvi sistemində özünə tamamilə yer etməsindən sonra baş verməlidir. Buna qədər uşaq başqa dilləri müxtəlif şəkillərdə eşitmək imkanlarına malik olmalı, başqa dillərin olduğu barədə təsəvvürləri formalaşmalıdır. Uşaqları başqa dili öyrənməyə məcbur etmək olmaz. Onlarda həmin dilə maraq yaratmaq, bu dili öyrənmək üçün onun daxili potensialını hərəkətə gətirmək lazımdır. Uşaq özü həmin dili öyrənməyə can atmalıdır. Onu bu dili öyrənməyə həvəsləndirmək, ona daha asan metodlar öyrətmək lazımdır.

 

İnsanlar yalnız öz xalqının nümayəndələri ətrafında yaşadıqda buna nail olmaq asandır. Bəs miqrantlar, diaspora nümayəndələri, yaxud başqa millətlərin nümayəndələrinin əhatəsində olan yerli əhali nə etməlidir? Onlar öz uşaqlarının başqa xalqların nümayəndələri ilə ünsiyyətinə mane olmadan uşağın evdə doğma dildə danışmasına ciddi fikir verməlidirlər. Xüsusilə uşaqlarının milli musiqiyə qulaq asmasına, doğma dildə videoçarxlara, TV verilişlərinə baxmağa şərait yaratmalıdırlar. Belə uşaqlarda milli ovqat güclənməsinə, mütərəqqi vətənpərvərliyin artmasına çalışmaq lazımdır. Onlarda ünsiyyətdə olduqları başqa dillərə qarşı mənfi münasibət yaratmaq düzgün deyil. Bu onların əsəblərində gərginlik yarada psixoloji pozğunluğa səbəb ola bilər. Uşaqlara o dilləri məcburən də öyrətmək düzgün deyil. Yenə də mənfi nəticələr ola bilər. Uşaqlar o dilləri öz istəklərinə, həvəslərinə, dostluq etdiyi başqa uşaqlara münasibətlərinə görə tədricən öyrənsələr daha yaxşı olar. Onlar adətən, əvvəlcə sadəcə sözləri yadda saxlayırlar. Həmyaşıdları ilə müəyyən əl hərəkətləri ilə danışırlar. Günlərin bir günü hiss edirlər ki, artıq o dildə danışa bilirlər. Belə dil öyrənmək təbii yolla, gərginlik yaranmadan baş verir.

 

Təbii ki, bu mövzu olduqca genişdir. Təqdim etdiyim qeydlər həmin mövzunun müzakirəsinə dəvət kimi də qiymətləndirilə bilər.

 

Çoxdillilik məsələsinə diqqəti artırmamıza ehtiyac vardır.