Millət vəkili, filologiya elmləri doktoru, professor Nizami Cəfərov Moderator.az-ın suallarını cavablandırıb.

- Nizami müəllim, etiraf edək ki, hər zaman olduğu kimi indi də ana dilimizə sayğısız bir münasibət sərgilənir. Dilimizə qarşı niyə bu qədər laqeydik axı?

- Bilirsinizmi, burada mərhələlər var. Məsələn, dövlət səviyyəsində laqeyd deyilik, dövlətin dilə münasibətində qanunvericilik də qaydasındadır, tələblər də yerindədir. Ziyalılar səviyyəsində də vəziyyətimiz pis deyil, kifayət qədər güclü ziyalılarımız, şairlərimiz, yazıçılarımız, mədəniyyət xadimlərimiz, elm adamlarımız var ki, dilimizi düzgün şəkildə işlədirlər. Bir də var ki, dilə kütləvi səviyyədə münasibət. Burada da bir neçə amillər var, məsələn, insana iş lazımdır və bunun üçün məhz xarici dilləri bilməlidir. O üzdən istər-istəməz xarici dilləri öyrənir və bu da nəticə etbarilə təbii gedişata çevilir. Valideyn fikirləşir ki, övladım orta məktəbdə rus, ingilis dillərində təhsil almalıdır. O zaman da uşaq ana dilini tədricən unudur, dili məişət səviyyəsində bilir. Doğru dediniz ki, bu hər zaman belə olub və qırx il bundan qabaq orta məktəbdə rus dilində təhsil alan valideyn övladını heç bir mübahisəsiz rus bölməsinə yazdırır. Bütün bunların böyük bir hissəsi ehtiyacdan qaynaqlanır ki, uşaqlar əziyyət çəkməsinlər, əlləri pula, şöhrətə, vəzifəyə tez çatsın. Bu da nəticə etibarilə ana dilinin fəaliyyətini məhdudlaşdırır.

Bir məsələni də qeyd edim ki, dilimizin müxtəlif dillərlə əlaqələrindən irəli gələn problemlər də vard. Dilimizdə külli miqdarda ərəb, fars sözləri işlənir və bu sözlərin beynimizdəki yeri möhkəm deyil. Həmin sözlər dilimizə ancaq yazı vasitəsilə diktə olunub. Məsələn, deyək ki, biz niyə çox rahat, asanlıqla, heç bir ayıb bilmədən, vicdan əzabı çəkmədən “vobşe”, “tak şto”, “znaçit” sözləri işlədirik. Ona görə ki, onların qarşılığı olan sözlərimiz, məsələn, “ümumiyyətlə” sözünün yeri beynimizdə möhkəm deyil. Bu tip hallar var ki, dilimizə ciddi ziyan vurur. Demək olmaz ki, xalq olaraq məsuliyyətsizik və ona görə bu sözləri işlədirik.

- Bir məsələ barədə də fikrinizi bilmək istərdik. Cəmiyyətimizin aynası olan mətbuatın, televiziyanın dilimizə nə dərəcədə zərbə vurur? Yuxarıda sadaladığınız “vobşe”, “tak şto”, “znaçit” sözlərini işlədən, “aha”, “oho”, “ıhııı”, “oyyy” səslərini çıxaran, gərəksiz yerə haray-qışqırıq salan aparıcılarımızın bu məsələdə günahı nə qədərdir?

- Etiraf edək ki, bu gün bizim dilimiz ən çox kütləvi informasiya vasitələrində inkişaf edib. Onların da arasında ən öndə gedəni qəzetlər və televiziyadır. Təbii ki, birində şifahi, digərində də yazılı dildən söhbət gedir. Ən zəngin dil prosesləri kütləvi informasiya vasitələrində gedir, ancaq dilin qayda-qanunları da ən çox burada pozulur.

- Özəl KİV-lərdə, yoxsa, dövlət KİV-lərində?

- Elə hər ikisində, ancaq təbii ki, özəl KİV-lərdə daha çoxdur. Dövlət telekanallarında aparıcılar daha çox rəsmi standartlara əməl edirlər. Amma özəl telekanallarda daha çox çıxış edənlər müğənnilərdir, müğənnilər kimi aparıcılardır. Onlar da həm dili yaxşı bilmirlər, həm də emosianaldırlar. Emosianallıq da həmişə təfəkkürsüzlük deməkdir, ona görə də faktiki olaraq ağızlarına gələni danışırlar. Bəzən küçədə müəyyən danışıqlara rast gəlirik ki, özəl telekanallarımızın bəzi verilişlərindəki danışıqlardan daha səviyyəli olur. Bu da sırf təfəkkürsüzlükdən, savadsızlıqdan, mədəniyyətsizlikdən irəli gələn məsələdir. Bu xalqın hadisəsi deyil, xalq o formada danışmır, əksinə onların danışığına baxıb gülür. Azərbaycanın istənilən kəndinə gedib normal bir adamla söhbət etsək həmin şəxs ədəblə, səviyyəylə, enerjiylə fikrini çatdıracaq. Televiziyalarda, “ha”, “hı”, “hım”larla, boş yerə gülmək, ağlamaqla, mənasız söhbətlərlə artistlik olunur . Bütün bunlar da əlbəttə ki, dilə mənfi təsir edir.

- Bəs çıxış yolunu nədə görürsünüz?

- Açığını deyim ki, burada heç bir çıxış yolu görmürəm. Ona görə ki, televiziyanın, xüsusilə də özəl telekanalların reklama ehtiyacı var. Bunun üçün də teleaparıcılar mütləq əyləndirməlidir, əyləndirməkdən də ötrü ağzını-burnunu əyməlidir. Sözün mənfi mənasında artistlik etməlidir ki, tamaşaçı toplasın. Müəyyən adamlar da var ki, həmin verilişlərə baxırlar, əgər baxmasaydılar təbii ki, indi bu hallar olmazdı. Odur ki, bunların hamısı ehtiyacdan irəli gəlir. Ancaq inanmıram ki, telekanallarındakı bu tip verilişlər dərhal bizim nitq səviyyəmizə mənfi təsir etsin, hansısa problemlər yaratsın. Birbaşa mənfi təsir edə bilməz, ona görə ki, bizim cəmiyyətimizdə o cür dil təzahürlərinə qarşı çox ciddi etirazlar da var. Cəmiyyətimiz bu məsələdə yaxşı münsiflik etməyi bacarıb.

- Ana dilimizə sayğısızlıq dərsliklərimizə də yol açır. Bəzən dərsliklərdə elə sözlərə, ifadələrə rast gəlirik ki, təəccübdən əlimiz üzümüzdə qalır. Bunun səbəbi nədədir?

- Konkret bir misal desəydiniz onu izah edə bilərdim. Ümumiyyətlə götürəndə isə dərsliklərimiz normal səviyyədədir, o qədər də zəif deyil. Müəyyən mətnlər ola bilər, çünki dərslikləri bir nəfər yazmır, dərslik kollektiv tərəfindən yazılır. Həmin kollektivlər də peşəkarlardan, orta və ali məktəb müəllimlərindən, yaxşı metodistlərdən, akademiklərdən ibarətdir. Dərslikdə səhvlər ola bilməz, olsa da tək-tək olar. Onu da görəndə mütləq demək, aradan qaldırmaq lazımdır. Hərdən bir “dərsliklərimiz ana dilimizi lazımi səviyyədə təqdim etmir” fikri səslənir, ancaq mən o fikirlə razı deyiləm. Dərsliklərimiz nə qədər zəif olsa da, dil məsələsi normaldır.

- Lap əvvəldən özünüz də qeyd etdiniz ki, dil haqqında dövlət səviyyəsində bütün proseslər lazımi səviyyədə həyata keçirilib. Bəs biz özümüz nə edə bilərik ki, dilimizə laqeyd münasibəti, sayqısızlığı aradan qaldırmaq mümkün olsun?

- Onun üçün də adam olmaq lazımdır!!! Başqa heç bir tələb yoxdur.

Rumiyyə MİRASLAN