Azərbaycanda turizmin inkişafı ilə bağlı həyata keçirilən ən mühüm addımlardan biri bu sahədə özəl sektorun payının genişləndirilməsi, sahibkarların turizm sektoruna daha çox vəsait qoymasını təmin edən zəminin formalaşdırılmasıdır. Məhz bu addımlar sayəsində qısa müddətdə ölkənin müxtəlif bölgələrində müasir starndartlara cavab verən çoxlu sayda otel və mehmanxana inşa edilmiş, yay və qış istirahət mərəzləri açılmış, dağ turizminin inkişafı istiqamətində əsaslı addımlar atılmışdır. Bu gün ölkəmizdə 32 min yataq yeri olan 516 otelin mövcudluğu, rayonlara təşkil edilən səyahət turlarının ötən illərlə müqayisədə ciddi şəkildə artması, müasir dünya təcrübəsinin öyrənilməsi və onun bəzi elementlərinin tətbiqi bu tərəqqinin isbatıdır. Cari il üçün dövlət büdcəsində bədən tərbiyəsi, gənclər siyasəti və turizm sektorunun inkişaf etdirilməsi üçün 444.9 milyon manat vəsaitin ayrılması da hökumətin turizm iqtisadiyyatının inkişafında maraqlı olduğunu göstərir.

Azərbaycan Turizm Universiteti və ya turizm iqtisadiyyatına elmi baxış...

Azərbaycanda turizmin inkişaf etdirilməsi, ona elmi, fundamental baxışın formalaşdırılması istiqamətində həyatata keçirilən tədbirlərdən biri, heç şübhəsiz Azərbaycan Turizm Universitetinin yaradılması oldu. Prezident İlham Əliyevin 25 avqust 2005-ci ildə, 972 saylı sərəncama əsasında Nazirlər Kabinetinin 13 fevral 200-cı il tarixli 45 saylı qərarı ilə təsis olundu ki, bu da turzim iqtisadiyyaına elmi baxışın formalaşmasına, bu sahədə ixtisaslı, ali təhsilli kadrların hazırlanmasına təkan verdi. Başqa sözlə desək, Azərbaycan Turizm Universitetinin yaradılması turizmə dünya elmi və iqtisadiyyatının gözü ilə baxmağa, onun problemlərini araşdırmağa, bu problemlərin həlli yollarını tapmağa, turizmin inkişafındakı beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsinə imkan yaratdı. Bu təşəbbüs imkan verdi ki, turizm ölkə iqtisadiyyatının əsas sahələrindən biri kimi sistemli şəkildə inkişaf etdirilsin və tərəqqi baxımından daha geniş perspektivlər açılsın.

İqtisadiyyatdan kənar iqtisadiyyat

Məlum olduğu kimi, turizm dünyanın bir çox ölkələrində iqtisadiyyatın əsas sahələrindən biri kimi müstəsna rola və çəkiyə malikdir. Məsələn, İspaniya və İtaliyaya hər il 50 milyondan çox turist gəlir ki, bu da həmin ölkələrə milyardlarla manat vəsait qazandırır. Lakin bəzi ölkələr də var ki, bu dövlətlər turist axınınından kifayət qədər vəsait əldə etsələr də, həmin dövlətlərdə turizm sektoru iqtisadiyyatın əsas deyil, köməkçi sahəsi kimi qəbul edilir. Buna səbəb turizm sektorunun turist gəlişindən asılı olması, dünyada baş verən iqtisadi böhran, təhlükəsizliklə bağlı yaranan problemlər və s. amillər səbəbi ilə ölkəyə gələn turist sayının stabil qalmaması, sürətlə dəyişməsidir. Bu səbəbdən də turizm iqtisadiyyatından kifayət qədər vəsait qazanan Türkiyə kimi dövlətlərdə büdcə hesablamaları zamanı turizm sektorundan əldə ediləcək vəsaitlər köməkçi vəsaitlər kimi nəzərə alınır və büdcəyə daxil olacaq əsas vəsaitlər sırasına daxil daxil edilmir. Bu isə büdcə risklərini azaldır, onu turzm iqtisadiyyatına xas kataklizmlərdən qoruyur. Turzimi bu baxımdan iqtisadiyyatdan kənar iqtisadiyyat da adlandırmaq mümkündür. 

Bu baxımdan Azərbaycanda turizm iqtisadiyyatına ölkə iqtisdiyyatının köməkçi sahəsi kimi baxılmasına, iqtisadi təhlil və proqnozların bu rakursdan dəyərləndirilməsinə ehtiyac var.

Məlumat üçün qeyd edək ki, hər il Azərbaycana təxminən 2,4-2,5 milyon turist gəlir. Bütövlükdə isə turizm sektoru ölkə iqtisadiyyatındakı payı təxminən 5%-dir ki, turizmin inkişaf etdirilməsi ilə bu rəqəmin dəfərlərlə artırılması, ölkəmizin “yeriyən milyonlar”a öz qapısını daha geniş açması mümkündür.

Neft bumundan turzim bumuna doğru...

Azərbaycanda turizm iqtisadiyyatının inkişafını zəruri edən başlıca amillərdən biri də dünya bazarında neftin qiymətinin kəskin surətdə aşağı düşməsidir. Hansı ki, bu tendensiya dövlət büdcəsinə daxil olan vəsaitin ciddi şəkildə azalmasına, iqtisadi durumun gərginləşməsinə səbəb olub. Belə bir vəziyyətdə turizmin qeyri-neft sektorunun bir elementi olaraq inkişafı bir zərurət olaraq meydana çıxıb. Bu sahənin inkişafı neft bumunun bəlli müddətdən sonra turizm bumu ilə əvəzlənməsini təmin edən bir addım olar bilər. Şahdağ Qış-Yay Turizm Kompleksi, Park Qusar və s. kimi müasir turizm məkanlarının açılışı yaxşı bir nümunə kimi təqdirəlayiqdir.

Millət vəkili Elman Məmmədov da bu sektorun inkişafının böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi qənaətindədir: “Təbii ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrinin, eləcə də turzim sektorunun inkişafı ölkə başçısının iqtisdi inkişaf kursunun əsas istiqamətlərindən biridir və bu yöndə ciddi işlər görülüb. Bu sahədə görülən işlərin davam etdirilməsi ilə büdcə gəlirlərini əhəmiyyətli şəkildə artırmaq mümkündür ki, bu da azalan neft pullarını əsaslı şəkildə kompensasiya edə bilər. Azərbaycanın həm təbii şəraiti, həm tarixi abidələri, həm insanlarının qonaqpərvərliyi turizm iqtisadiyyatının genişləndirilməsi üçün müstəsna perspektivlər açır. Bu pesrpektivlərin lazımınca qiymətləndirilməsi iqtisadiyyatımızın daha da güclənməsini, əhalinin sosial rufahının yüksəlməsini təmin edə bilər. Odur ki, turizmin inkişafı ölkəmiz üçün olduqca vacib və  əhəmiyyətlidir”.

Turizmin inkişafı yolundakı başlıca əngəl ”“ yüksək qiymətlər və itirilən milyardlar”¦

Azərbaycanda turizmin inkişafında ən başlca problemlərdən biri bu sahədə müştərilərə təklif edilən xidmətlərin qiymətinin hədsiz baha olmasıdır. Ölkəmiz üçün hər zaman aktual olan bu problem yeni turizm mərkəzlərinin yaradılmasına, rəqabətlilik mühitinin xeyli artırılmasına baxmayaraq, hələ də başlıca problemlərdən biri olaraq qalmaqdadır. Hansı ki, bu problem sadəcə vətəndaşlarımızın istirahət imkanlarını məhdudlaşırmır, həm də milyonlarla manat vəsaitin xaricə istirahətə gedəna zərbaycanlılarla birlikdə ölkədən çıxmasına səbəb olur. Bu rəqəmin hansı həddə olduğunu təsəvvür etmək üçün Azərbaycandan xaricə gedən insanlarımızın sayına nəzər yetirmək kifayətdir.

Belə ki, 2014-cü ildə xaricə istirahətə gedən Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 4 milyon 282 nəfər olub. 2015-ci ildə isə 3 milyon 700 min insan istirahət üçün xaricə üz tutub. Bu səfərlər nəticəsində ölkəmiz hər il 1-1,5 milyard dollar qədər vəsait itirib. Halbuki, yerli turizmin lazımi inkişafı fonunda bu pulların böyük əksəriyyətinin ölkədən çıxmasını əngəlləmək olardı.

Ölkə turizminin daha bir problemi ”“ aşağı xidmət səviyyəsi və “intellekt qıtlığı”

Ölkə turizminin digər bir “yaralı yeri” isə heç şübhəsiz ki, xidmətlərin aşağı səviyyədə olması, istirahətə gələn yerli və əcnəbi vətəndaşlara professional xidmətin göstərilməməsi, xidmət səviyyəsinin aşağı olmasıdır. Hansı ki, qiymət artımı fonunda xidmətin arzuedilən səviyyədə olmaması insanları daha çox narazı salır. Xidmət səviyyəsinin aşağı olması bir çox ekspertlər tərəfindən rəqabət mühitinin aşağı səviyyədə olması ilə izah edilsə də, əslində bu, problemin sadəcə bir tərəfidir.

Ölkəmizin turizm məkanlarında yerli və əcnəbi qonaqlara göstərilən xidmətin aşağı olamsının ilk və başlıca səbəbi bu sahədə yetərincə yüksək intellektə, davranış və ünsiyyət mədəniyyətinə malik olan şəxslərin az olmasıdır. Bu isə gələn turistin hansı oteldə qalacağından, ona hansı xidmətlərin təklif ediləcəyindən heç də az əhəmiyyət kəsb edən bir məsələ deyil. Lakin təəssüflər olsun ki, Azərbaycandakı bir çox turizm mərkəzlərində işçi personalının seçimində bu mühüm və başlıca cəhətlərə heç bir əhəmiyyət verilmir. Turizm mərkəzlərinin rəhbərləri daha çox ucuz işçi qüvvəsinə nail olmağa çalışdıqları üçün bir çox hallarda kimi gəldi işə qəbul edir, onun xidmət sektoru üçün önəmli olan keyfiyyətlərinə diqqət yetirmir. Nəticədə, bəzən beş ulduzlu oteldə xidmət səviyyəsi hansısa çayxana səviyyəsindən uzağa getmir.

Tarixi abidələr qızılı dəvətnamə rolunda...

İstənilən ölkəyə turist axınını şərtləndirən amillərdən biri bu ölkədəki antik abidələr, qədim maddi-mədəniyyət nümunələridir. Hansı ki, Azərbaycan ərazisində bu cür tarixi abidələrin, maddi-mədəniyyət nümunələrinin sayı kifayət qədərdir. Sadəcə olaraq, bu tarixi abidələrin qorunması, onların bərpası, həmin abidələrin dünya miqyasında təbliği, bu abidələrə turist axınının təmini, onun tarixi əhəmiyyətinin anladılması ilə bağlı müəyyən problemlər mövcuddur ki, bu problemlərin həlli tarixi abidələrin turistlər üçün qızılı dəvətnamə rolunda çıxış etməsinə səbəb ola bilər. Qarabağ istisna olunmaqla Azərbaycan ərazisində turistləri cəlb edən nəhəng meşə massivlərinin olmadığını nəzərə alsaq, tarixi abidələrin turist axını üçün ikiqat əhəmiyyət kəsb etdiyi bəlli olar.

Bu baxımdan Azərbaycanın bir çox bölgələrində, eləcə də Bakıda bəzi tarixi abidələrin sökülməsi ciddi narahatlıq yaradır. AMEA-nın Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarixçi-pedaqoq Dilavər Əzimli tarixi abidələrin xalqın milli kimliyi rolunda çıxış etdiyini vurğulayaraq bu abidələrin qorunmasının əhəmiyyətini qeyd edir: “Tarixi abidələr xalqın pasportudur. Onu məhv etmək xalqı məhv etmək deməkdir. Bir xalqı məhv etmək üçün onun yaddaşını məhv etmək lazımdır. Yaddaşı da tarixi abidələr yaradır”.

Qarabağ ”“ itirilmiş cənnət

Azərbaycanda turizmin inkişaf etdirilməsi üçün kifayət qədər əlverişli bölgələr var ki, hazırda erməni işğalı altında olan Qarabağın bu baxımdan müstəsna əhəmiyyət kəsb etdiyi birmənalıdır. Qarabağı dünya turizmi baxımından əhəmiyyətli edən başlıca cəhət burada tarix və təbiət harmoniyasının mövcudluğu, təbiət gözəlliklərinin tarixi əsrarəngizliyi tamamlamasıdır. Şuşa və Kəlbəcərin çay və şəlalələrlə zəngin nəhəng meşə massivləri, qədim mağara və tarixi abidələrin mövcud olduğu dağ massivləri turistlərin bu regiona axınını şərtləndirən mühüm amillərdəndir. Isti bulaq və qeyzerlərin, təbii-müalicəvi suların bolluğu da turistlərin bu bölgəyə gəlişini sitimullaşdıran faktorlardan hesab olunmalıdır.

Azərbaycan və Ermənistan arasında müharibə şəraitinin davam etməsinə, təhlükəsizliklə bağlı ciddi problemlərin olmasına baxmayaraq, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının təşəbbüsü ilə Qarabağa dünyanın bir çox dövlətindən turistlərin gəlməsi hətta savaş şəraitində belə tarix və təbiətin sintezinin turislət üçün vazkeçilməsi mümkünsüz olan bir cazibə olduğunu göstərir. Bütün bu amillər nəzərə alaraq əlaqədar qurumlar indidən Qarabağda turizmin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı plan və proqram tərtib etməli, sözügedən proqram Qarabağın işğaldan azad edilməsindən mümkün qədər qısa müddət sonra icra edilməlidir. Qarabağda müalicəvi bulaq və termal sulardan effektiv istifadə baxımından bölgədə müalicə xarakterli istirahət mərkəzi və sanatoriyaların təşkili də həyata keçirilməsi gərəkən zəruri adımlardan biridir.

Seymur Əliyev

Məqalə “Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə Azərbaycan Mətbuat Şurasının “Azərbaycan turizmi: mövcud vəziyyət və perspektiv imkanların dəyərləndirilməsi zərurəti” mövzusunda  keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.