Sentyabrın əvvəlləri idi, Nlde öz ordusu ilə  Qoxtana keçmək məqsədi ilə Zəngəzura gəldi.Bu həmin günlər idi ki, Zəngəzurun istənilən kəndi saatbasaat türklərin hücumunu gözləyirdi, bu səbəbdən ki, generel- komissar Şarmazyan və Milli Məclis  Njdeyə Qoxtana getməyi qadağan etmişdilər. Onu Qafan – Genvaz və Qoxtanın hərbi qüvvələrinin ümumi komandiritəyin etdilər. Onun fəaliyyəti həmin gündən başladı. Növbəti ayda  Gorusa hücum oldu, eyni zamanda Handraşen adlanan xətti yarmağa çalışdılar. Njde o zaman yerli qüvvələrin köməyi ilə hücumu dəf etdi və  öldürülən türklərdən çox maraqlı taktika (plan ) ələ keçirdi, onun verdiyi məlumatda Şahbazyurd, Qapıcıq adlanan yüksəkliklər işarətlənmişdi. Görünür onlar Gorusu tutmaqla  Yuxarı və Aşağı Qafana və Genvaza bu yüksəkliklər vasitəsilə çıxmaq istəyirdilər, əlbəttə, Oxçu çayı ilə Geğva çayı sahilindəki türklüyü də birləşdirməklə həmişəlik bizi Qaxtandan mərhum eləmək istəyirdilər.

Noyabrın əvvəlləri idi, bizim əks kəşviyyat məlumat gətirdi ki, Qaryagindən Zəngilan- Tərtər istiqamətinə doğru aparan yolda təcili hazırlıqlar görülür və çox yaxın zamanda Tərtər çayı üstündə körpü  hazır olacaq  Araz üstündən Azərbaycan ordusu keçib gedəcək İrana, müharibəni Şivan dərəsində, Meğri və Qarcevana qarşı davam etdirəcəklər, bu üç  kəndləri alaraq Ordubadla əlaqə yaradacaqlar. Əks-kəşfiyyatın verdiyi məlumatdan başqa İran xanları vasitəsilə bilgi əldə etdik ki, Azərbaycan burada, Şivan dərəsində   yaşayan  erməniləri müxtəlif vədlərlə aldatmağa cəhdlər edir, nəyin bahasına olur- olsun istəyir ki,  tərtər və Ordubad arasındakı altmış verst ərazilərdə kontrolu ələ keçirsin, bununla da  Bakı- Naxçıvan xəttini birləşdirsin.  Bu  mənfur fikrə mane olmaq üçün  Njde özbaşına Şivan dərəsi, Apkis və Malevin yerli qüvvələrinə əmr verdi ki, nə yolla olur- olsun türk kəndi olan Nivadyanı ələ keçirsinlər, əhalini qırsınlar, bu sonuncu  Genvaz üzərinə hücum zamanı Azərbaycan üçün əsas baza ola bilərdi. Nivadya kəndi  bizim tərəfimizdən çox qısa zamanda alındı, onun baza olma imkanları tamamilə məhv edildi.  Azərbaycanın bu planı alınmadıqda o başqa  bir üsula əl atdı. Oxçu kəndi  və Geğva  dərəsi Qoxtanı Genvaz- Qafandan ayırmaq. Edif bəyin göstərişi ilə  (tanışlıq: Edif  Azərbaycan tərəfindən rəsmən elan etmişdi ki,  Oxçu çayı ilə Geğva çayı arası   torpaqlar mübahisəsiz Azərbaycan əraziləridir), ( əlbəttə Azərbaycan hökümətinin əmri ilə). Bu dərələrə bir çox zabitlər göndərilirdi ki, onlar da əsgərlərlə türkləri səfərbər edirdilər. Orduya çağırışları təşkil edir və səfərbərlik keçirirdilər. Bütün bunlar bizə aydın olandan və biz  bunların şəxsən şahidi olandan sonra Njde Ayı Çınqıl adlanan yüksəklikdə qərar tutdu, buradan bu iki çayın arası ilə Ordubaddan hərbi sürsat gətirilməsi görünürdü.  Bir gün Ordubaddan gələn karvan Oxçuya yetişərkən bizim uşaqlar hücuma keçibdörd nəfəri öldürərək hamısını əllərindən aldılar . Bu hadisədən sonra Oxçu  çayı ətrafında yaşayan türklər ciddi müdafiə qurdular,  Qapıcığı bağlamaqla  Oxçu ermənilərinə son vermək istədilər,  bu isə  Qoxtanı Qafanla bağlayan tək yol idi. Qoxtanın altı kəndi və buradakı hərbi hissələr aclığa düçar olmaqda idilər. Oradan keçərək  burdakı türklərdən nümayəndə  dəvət edirik.  İstəyirik ki, Türk əsgər və zabitlərini uzaqlaşdırsınlar və  Qoxtan yolunu açmağı təklif edirik. Cavab belə oldu: Əsgər və zabitləri Edif bəy göndərmişdir, adamlar bu fikri irəli sürdülər ki, burada ya ermənilər qalmalıdır, ya da biz . Onların sonuncu ifadəsi ultumatum kimi səslənirdi. Bizə o qalırdı ki, qoyub burdan gedək və türklərin əleyhinə fəalyyətlərimizi təşkil edək. Bizin hazırlıq işlərimizə qədər Qoxtandan bir neçə dəfə məlumat aldıq, o cümlədən  bizim hərbi hissəmizin müvəqqəti komandiri Koçaryandan xəbər gəldi  ki, hərbi hissə acından ölür, camaat qaçmağa hazırlaşır. Əgər bu durum bir neçə gün də davam etsə burada nə hərbi hissə qalacaq , nə də xalq. O günlərdə bizim yanımıza Oxçu erməniləri gəlirdilər və  elan edirdilər ki, ya bu gün və ya da sabah hücuma keçəcəklər və onları yox edəcəklər. Bax bütün bunlar bizi məcbur etdi ki, nə yolla olur- olsun türkləri buradan çıxarmalıyıq.  Müdafiə tədbirləri noyabrın 20-də artıq görülmüşdü, qəflətən türklər üçün gözlənilməz şəkildə bütün yüksəklikləri, əsas mövqeləri tutduq. 21-i sübh tezdən türklər gördülər ki, gecdir, tələyə düşmüşlər, nümayəndələrini göndərdilər ki, silahı yerə qoyaq, savaşı başlamasın. Gələn nümayəndələr bizim tərəfimizdən hörmətlə qarşılandı, onların arzusunu yerinə yetirdik. Silah buraxma başlandı. ( unutmayaq ki, belə silah buraxma halı bir il əvvəl  Aram Pirmacyanın zamanında da olmuşdu) Beş kənddə bu iş getdi, amma orta hesabla 30-40 dənə kəsik tüfəngləri vermədik və  bütün  silah buraxmalar zamanı türklər çalışırdılar ki, bizi yüksəkliklərdən, mövqelərdən  aşağı endirsinlər, inandırmaqla ki, bundan sonra daha müharibə olmayacaq, qarşıdurma daha olmayacaq, amma ilk dəfə deyildi ki, onlar bizi aldadırdılar,  buna görə əsgərlərin əlində olan silahların bir hissəsini aşağı endirdik. Bir neçə saat keçmişdi ki, evlərdən və mərəklərdən silah səsləri eşidilməyə başladı. Bizim əsgərlərdən bir neçəsi yıxılmış və bir neçəsi də ciddi yaralanmşdı. Bunu görən əsgərlər  türklərin üstünə atəş açaraq geri çəkildilər və  bir bütöv gün və gecə vuruşma davam etdi. Doğrudur, onlarca əsgər evlərdə toplanmışdılar, onlar bomba və dinamitlərlə partladıldılar, çünki ciddi müqavimət göstərirdilər. Mauzerlərdən qadınlar da atəş açırdılar, onu da deməyi unutmayım ki, Geğva kəndindən bizə kömək də gəldi, bu iş bizim  tərəfimizdən öncədən nəzərdə tutulmuşdu, buna görə də tədbirlər görüldü.  O beş kənddən yalnız 20 nəfər xilas oldu. Bir neçə ailəni də biz azad etdik, indi mağaralarda yaşayırlar. Oxçu kəndinin tutulmasından sonra 5 gün keçmişdi, yəninoyabrın 25-də Ordubad və Naxçıvan türkləri Qoxtanın Ramis, Nasrval,Bina kəndlərinə hücuma keçirlər və iki gün vuruşdan sonra döyüş meydanında 70-dən çox meyid buraxaraq bayraqlarını da atıb qaçmışlar. Bu bayraq indi bizim gərargahdadır. Geğva dərəsinin 34 kəndi  bizim Oxçu dərəsinin və hətta Qafanın bir neçə kəndinə rahatlıq vermir. Bizim tərəfimizdən əsir alınmış türklər deyirlər ki,  Naxçıvandan Ayrumdan Geğva dərəsinə çoxlu əsgər və zabitlər keçiblər, onların məqsədi mövqeləri ələ keçirməklə  Aşağı Qafanın üstünə hücuma keçməkdi. Gorusu, Genvazı, Qafanı və Qoxtanı bir birindən ayırmaqdı Njde hazırlıqlar gördü o dərədə, yəni bizim tarixi  Bağaberdi tutsun və  çünki onun tutulmasından sonra Azərbaycan əbədi olaraq  o ümidlərini itirəcəkdi ki, Zəngəzur onların mübahisəli hissəsidir. O son hazırlıqlar barədə Njde  general Qazaryana raport verdi və ondan dekabrın 1-də əməliyyat keçirmək razılığını aldı. Bu vuruşmada  Njdenın baçarığını və səhvsiz işini gərək görəsən.Vuruşma çox sakit keçdi və 7-8 gün davam etdi ( bəlkə daha çox). Sona çatması mümkün idi, əgər bizim sağ hərbi hissənin rəisi – kapitan Vahan Qalustyan düşməncəsinə cəbhəni dayandırmasaydı... 

Geğva dərəsi düşəndən, tutulandan sonra Njde dərhal Ordubad istiqamətində əməliyyatlara başlamaq əmri verdi, bizə çatan məlumatlara görə Ordubadda artıq dəyişikliklər edilirdi, amma bilmirəm nədən general Qazaryan Gorusdan əmr verdi ki, qabağa heç bir addım atılmasın və topları geri gətirməyi istədi. Geğva dərəsinin əməliyyatları dekabrın 8-də başa çatdı, Oxçu dərəsininki noyabrın 21-də, lakin bu vaxt müddətində türklər bir neçə dəfə cəhd etmişdilər  ki,  Qoxtanın bir neçə kəndini hücumla alsınlar. Aşarak- Zeyvə adlanan cəbhədə də belə cəhdlər olmuşdu. Onların hücumları dəf edilmiş, böyük miqdarda itkilərlə geri oturdulmuşdular.

 

Əylislərdə qırğınlar belə başlamışdı; Dekabrın 19-da Ordubadın Nusnus və ətraf kəndlərinin türkləri Aşağı Aqulis (Əylis) kəndinə girirlər və qırğına başlayırlar. Oradan çoxlu insan xilas olaraq Yuxarı Əylisə qaçırlar, həmin günlərdə Edif bəy Əylisə gəlir, yanında da Bayirov adında birisi, erməniləri inandırırlar ki, baş verənlər bir təsadüf olmuşdur. Beləliklə, Əylisin sadəlövh camaatı korafəhmcəsinə  vədlərə inanırlar, nə Tsğna tərəfə qaçırlar, nə də Qoxtandakı hərbçilərdən yardım istəyirlər. Halbuki Aşağı Əylisdə olanlardan  dərhal sonra hərbi hissənin rəisi  Koçaryan Yuxarı Əylislilərə müraciət edir ki, onlar razılaşıb icazə versinlər gecə ilə iki min əsgər kəndə girsin və onları müdafiə edə bilək və Əylisdə bir baza yaradaq, Ordubada qarşı əməliyyatları  hazırlayaq. Cavab hər zaman eyni olurdu, bizimlə işiniz olmasın, biz türklərlə mehriban yaşayırıq və bizim sevimli Edifimiz söz vermişdir ki, nəyin bahasına olur- olsun o bizi qoruyacaq. Beləcə Əylislilər özlərinin  nadanlığı üzündən  Edif və yoldaşlarının qurbanı oldular.

Bax bütün bunlar bizi məcbur etdi ki, nə yolla olur- olsun türkləri buradan çıxarmalıyıq. Müdafiə tədbirləri noyabrın 20-də görülmüşdü, türklər üçün gözlənilməz şəkildə bütün yüksəklikləri, əsas mövqeləri qəflətən tutduq. 21-i sübh tezdən türklər gördülər ki, gecdir, tələyə düşmüşlər, nümayəndələrini göndərdilər ki, silahı yerə qoyaq, savaşı başlatmayın. Gələn nümayəndələr bizim tərəfimizdən hörmətlə qarşılandı, onların arzusunu yerinə yetirdik. Silah buraxma başlandı. (unutmayaq ki, belə silah buraxma halı bir il əvvəl  Aram Pirmacyanın zamanında da olmuşdu)

  

Beş kənd, orta hesabla 30-40 dənə kəsik tüfəngləri vermədik və  bütün  silah buraxmalar zamanı türklər çalışırdılar ki, bizi yüksəkliklərdən, mövqelərdən  aşağı endirsinlər,  ona inandırmaqla ki, bundan sonra daha müharibə olmayacaq, qarşıdurma daha olmayacaq, amma ilk dəfə deyildi ki, onlar bizi aldadırdılar,  buna görə əsgərlərin əlində olan silahların bir hissəsini aşağı endirdik. Bir neçə saat keçmişdi ki, evlərdən və mərəklərdən silah səsləri eşidilməyə başladı Bizim əsgərlərdən bir neçəsi yıxılmış və bir neçəsi də ciddi yaralanmşdı. Bunu görən əsgərlər  türklərin üstünə atəş açaraq geri çəkildilər və  bir bütün gün və gecə vuruşma davam etdi. Doğrudur, onlarca əsgər evlərdə toplanmışdılar, onlar bomba və dinamitlərlə partladıldılar, çünki ciddi müqavimət göstərirdilər. Mauzerlərdən qadınlar da atəş açırdılar, onu da unutmayım deməyi ki, Geğva kəndindən bizə kömək də gəldi, bu iş bizim  tərəfimizdən öncədən nəzərdə tutulmuşdu, buna görə də tədbirlər görüldü. 

O beş kənddən yalnız 20 nəfər (müsəlman-türk –müəllif) xilas oldu. Bir neçə ailə də biz azad etdik, indi mağaralarda yaşayırlar. Oxçu kəndinin tutulmasından sonra 5 gün keçmişdi, yəni noyabrın 25-də Ordubad və Naxçıvan türkləri Qoxtanın Ramis, Nasrval,Bina kəndlərinə hücuma keçirlər və iki gün içində vuruşdan sonra döyüş meydanında 70-dən çox meyid buraxaraq bayraqlarını da atıb qaçmışlar. Bu bayraq indi bizim gərargahdadır. Geğva dərəsinin 34 kəndi  bizim Oxçu dərəsinin və hətta Qafanın bir neçə kəndinə rahatlıq vermir.Bizim tərəfimizdən əsir alınmış türklər deyirlər ki,  Naxçıvandan Ayrumdan Geğva dərəsinə çoxlu əsgər və zabitlər keçiblər, onların məqsədi mövqeləri ələ keçirməklə  Aşağı Qafanın üstünə hücuma keçməkdi. Gorusu, Genvazı, Qafanı və Qoxtanı bir birindən ayırmaqdı Njde hazırlıqlar gördü o dərədə, yəni bizim tarixi  Bağaberdi tutsun və  çünki onun tutulmasından sonra Azərbaycan əbədi olaraq  o ümidlərini itirəcəkdi ki, Zəngəzur onların mübahisəli hissəsidir.

O son hazırlıqlar barədə Njde  general Qazaryana raport verdivə ondan dekabrın 1-də əməliyyat keçirmək razılığını aldı. Bu vuruşmada  Njdenın baçarığını və səhvsiz işini gərək görəsən. Vuruşma çox sakit keçdi və 7-8 gün davam etdi ( bəlkə daha çox). Sona çatması, əgər bizim sağ hərbi hissənin rəisi – kapitan Vahan Qalustyan düşməncəsinə cəbhəni dayandırmasaydı. 

Geğva dərəsi düşəndən sonra Njde dərhal Ordubad istiqamətində əməliyyatlara başlamaq əmri verdi, bizə çatan məlumatlara görə Ordubadda artıq dəyişikliklər edilirdi, amma bilmirəm nədən general Qazaryan Gorusdan əmr verdi ki, qabağa heç bir addım atılmasın və topları geri istədi.

 Geğva dərəsinin əməliyyatları dekabrın 8-də başa çatdı, Oxçu dərəsininki noyabrın 21-də, lakin bu vaxt müddətində türklər bir neçə dəfə cəhd etmişdilər  Qoxtanın bir neçə kəndini hücumla alsınlar Aşarak- Zeyvə adlanan cəbhədə də belə cəhdlər olmuşdu. Onların hücumları dəf edilmiş, böyük miqdarda itkilərlə geri oturdulmuşdular.

 

Əylislərdə qırğınlar belə başlamışdı. Dekabrın 19-da Ordubadın Nusnus və ətraf kəndlərinin türkləri Aşağı Aqulis (Əylis) kəndinə girirlər və qırğına başlayırlar. Oradan çoxlu insan xilas olaraq Yuxarı Əylisə qaçırlar, həmin günlərdə Edif bəy Əylisə gəlir, yanında da Bayirov adında birisi, erməniləri inandırırlar ki, baş verənlər bir təsadüf olmuşdur. Beləliklə Əylisin sadəlövh camaatı korafəhmcəsinə  vədlərə inanırlar, nə Tsğna tərəfə qaçırlar, nə də Qoxtandakı hərbçilərdən yardım istəyirlər. Halbuki Aşağı Əylisdə olanlardan  dərhal sonra hərbi hissənin rəisi  Koçaryan Yuxarı Əylislilərə müraciət edir ki, onlar razılaşıb icazə versinlər gecə ilə iki min əsgər kəndə girsin, onları müdafiə edək və Əylisdə baza yaradaq, Ordubada qarşı əməliyyatlar  hazırlayaq. Cavab hər zaman eyni olurdu, bizimlə işiniz olmasın, biz türklərlə mehriban yaşayırıq və bizim sevimli Edifimiz söz vermişdir ki, nəyin bahasına olur- olsun bizi qoruyacaq. Beləcə Əylislilər özlərinin korluğu üzündən  Edif və yoldaşlarının qurbanı oldular.  

Əsgərlər, bizim yürüşümüz başlanır, Geğva dərəsinə qarşı bizim xaç yürüşümüz!  Sabah sizin uğurlu hücumlarınızdan  və  zərbələrinizdən  sonra düşmən bu kəndləri buraxıb qaçarkən sizi bizim qədim, bu gün düşmən tərəfindən dağıdılmış  qalalarımız və məbədlərimiz salamlayacaq. Sabah  o dərələrdə sizin ayaqlarınızın səsləri eşidilərkən, sizin silahlarınızın atəşi duyularkən  Keybaşendə  bəylərin əsirliyində inləyən  erməni qadınlar sizin silahınızın uğurları üçün   dualar səsləndirəcəklər.  Sabah igidlərimiz  Acıbaza çatarkən, Xəlil bəyin ağalıq etdiyi qara günləri xatırlayacaqsınız,  yadınıza salacaqsınız ki, bu kəndin yaxınlığında  Türklər  Osmanlı qılıncından xilas olub buraya gəlmiş vəhşicəsinə iki minə qədər ermənini, qadın və uşaqları kəsdilər. Deyirlər indi orada bir bütöv dərə cəsədlərlə doludur, oraya tez-tez  Gezva dərəsinin itləri, vəhşi heyvanları qonaq gəlirlər.

 Onu xatırlayın  və Sizə qarşı olanlara amansız olun.  Qadın, uşaq və qocalara qarşı adam olun.  Demək irəli ! Allah və David bekin müqəddəs ruhu bizimlə olsun!

 

 

Cirillidən Qərbə doğru bütün kəndləri atəş altına almaq! Qalan kənlərdəki bir birinə bitişik bütün obaları, bəylərin evlərini yandırın. Hücum zamanı çoxlu partladıcılardan istifadə edin 

 Karbitdən istifadə edərək lampaları yandıraraq siqnalizasiyadan yararlanın. Rəngli işıqlarla  vahimə yaradın