Moderator.az publisist - jurnalist Azər Qaraçənlinin "Nizaminin şükürü" əsərini hissə - hissə oxuculara təqdim edir. Əsərin qəlbində Allah sevgisi və xofu olan hər bir inanclı şəxs üçün maraq doğuracağına şübhə yoxdur:

Birinci hissəni bu linkdən oxumaq olar---moderator.az/news/105236.html

...Allahı tanıyan, mələkləri göstərən odu (yəni Məhəmməd peyğəmbərdi),

Biz Allaha onunla şükür eləyirik.

Nizaminin bu sözlərini bir yandan onun Məhəmməd peyğəmbərə yazdığı mədhlərin şükür olduğu haqda bayaq dediyimiz fikirə, o biri yandan da Nizaminin şükürünün islam dinindən gəldiyinə sübut kimi qəbul eləmək olar.

Nizaminin şükürü islam tərbiyəsindən, “Quran”dan, Tanrının Məhəmməd peyğəmbərlə çatdırdığı öyüd-nəsihətlərdən, peyğəmbərin yaşayışıyla, davranışıyla göstərdiyi örnəklərdən, kəlamlarıyla anlatdığı hikmətlərdən, bir də şairin özünün Tanrıya vurğunluğundan, heyranlığından, Yaradana minnətdarlığından, Yaradanın verdiyi nemətlərin saya-hesaba gəlmədiyini bilməyindən, nemətlərin qədir-qiymətini bilməyindən, xaraktercə, əxlaqca qədirbilən adam olmağından irəli gəlir. Nizaminin şükür konsepsiyası islam dinində, “Quran” ayələrində, Məhəmməd peyğəmbərin həyat tərzində, kəlamlarında, başqa böyük müsəlmanların həyatında, düşüncələrində təbliğ olunan şükür tezislərinin şairin ruhundan keçib beynində təsdiqini, qələmində qəlibini tapmış, bəzən fikir (fəlsəfi mühakimə), bəzən şəkil (poetik obraz), bəzən nağıl (maraqlı əhvalat) biçimində üzə çıxmış bir toplusu, külliyyatıdı. Bu “külliyyat” nəfis tərtibatda, nəfisdən də nəfis tərtibatdadı. O, “əl işidi”, ona görə də nadirdi, təkrarı yoxdu. Özü də dahinin əl işidi, ona görə qiyməti yoxdu. Nizaminin şükür konsepsiyası islam tezislərinin toplusu olsa da, təkrar deyil, orijinaldı, yamsılamaq deyil, yaratmaqdı, ikinci əldən deyil, birinci əldəndi.

“Quran”da deyilir: “Allahdan nə istəmisiz, hamısından sizə verib! Allahın nemətlərini saymaq istəsəz, sayıb qurtara bilməzsiz!”

“Xosrov və Şirin”də Şirin Tanrıdan kömək istəyəndə deyir:

Bu, Nizaminin öz düşüncəsidi ”“ bir yandan dindən gələn, o biri yandan da şairin ruhundan doğub beynində təsdiqini tapan bir düşüncə: mənim hər tüküm dil açıb şükür eləsə, yenə Tanrının yüz şüküründən birini deyə bilmərəm. Yəni insanın şükür eləməli olduğu nemətlərin sayı-hesabı yoxdu, insan Tanrıya şükürünü deyib qurtara bilməz. Sənin hər tükün dil açıb Tanrıya şükür eləsə, yenə eləməli olduğun şükürün yüzdə birini deyə bilməzsən. Şükür eləməli olduğumuz nemətlərin sayı-hesabı yoxdusa, deməli, bizim eləməli olduğumuz şükürün də sonu yoxdu.

İnsanın şükür eləməli olduğu nemətlərdən biri, əslində birincisi onun yaradılışıdı. Nizami deyir insan dünyaya insan kimi gəldiyinə şükür eləməlidi. Şükür eləməlidi ki, tutalım, dünyaya heyvan kimi yox, insan kimi gəlib. “Leyli və Məcnun”da Məcnun maralı ovçunun torundan qurtaranda ovçuya deyir:

Şair “Sirlər xəzinəsi”ndə yazır: insan torpaq mədənindən çıxsa da gövhərdi, çünki onun öz ürəyindən xəbəri var, insanın ürəyisə xəzinədi, ona gələcəkdən xəbər verilib, onun keçmişdən də xəbəri var. Nizami deyir göylərin sirrini yer lövhəsində oxuyan bizik, bizə qədər heç bir varlığın bu imkanı olmayıb, bu ancaq bizim alnımıza yazılıb, ona görə də bu cahan bağının nübarı insandı ”“ sənsən, mənəm. Nizami insanı bütün bunların qədrini bilməyə, bunun mənası, məqsədi haqqında düşünməyə çağırır. Bu vaxt şair insanı naşükür adlandırmaqla onu öz varlığının qədrini bilmədiyinə, yaradılışın hikməti haqqında düşünmədiyinə görə qınayır da. Şair yazır:

Nizami bir qəzəlində deyir ömrü bada verirsən, halbuki onunla əbədi həyat qazanmaq olar. Deyir canı qızılla almamısan, ona görə qədrini bilmirsən, necə ki, oğru müftə ələ keçirdiyi malın qədrini bilməz:

Nizami Gəncəvi hər bir nemətin Tanrıdan gəldiyinə, ruzini Allahın verdiyinə möhkəm inanan adamlardandı. Şair öz əsərlərində bunu dönə-dönə qeyd eləyir. O, hansısa personaja, yaxud hansısa personajın bir hərəkətinə oxucuda rəğbət oyatmaq istəyəndə də dərhal onu bu düşüncədə yaradır: neməti, xeyir-bərəkəti, uğuru Tanrıdan görən, buna şükür eləməli olduğunu bilib şükür eləyən adamın düşüncəsində. Tək öz dilindən yox, qəhrəmanlarının dilindən yazdıqlarında da Nizami adamı xeyir-bərəkətin, ruzinin Tanrıdan gəldiyinə inandırır, oxucunu qazandığı uğurlara, qismətinə düşən nemətlərə görə Tanrıya şükür eləməyə çağırır. “Yeddi gözəl” poemasında Bəhram-Gur şahlıq taxtında əyləşəndə ədalət nitqi söyləyir. Deyir:

“İsgəndərnamə” poemasında (“Şərəfnamə”də) İsgəndər elçi qiyafəsində Bərdənin hakimi Nüşabənin görüşünə gəlir. Nüşabə gələn adamın İsgəndərin elçisi yox, özü olduğunu başa düşür. Bərdə hakimi Makedoniyalı fatehin üzünə deyir sən elçi deyilsən, İsgəndərsən. İsgəndər bundan narahat olur, düşünür Nüşabə bir kinli düşmən olsaydı, burda onun boynunu vurardı. İsgəndər ürəyində deyir burdan salamat çıxıb gedə bilsəm, bir də kimliyimi gizlədib belə oyun oynamayacam. Nüşabə İsgəndəri xoş qarşılayır, məclis düzəldib onun şərəfinə süfrə açır. İsgəndər Nüşabənin sarayından çıxıb gedəndə anlayır ki, fəth Tanrının işidi. O, Bərdədən salamat qurtarmağını da Tanrıdan görür, buna görə xilaskarına, yəni Tanrıya şükür eləyir:

Ruslarla müharibədə çətinliyə düşən İsgəndərə bir filosof (həkim) ağıllı məsləhət verir. Nizami yazır (“Şərəfnamə”də):

Ruslarla müharibənin çətin vaxtında İsgəndər bir səhər yuxudan durub üzünü Tanrıya tutur:

İsgəndər rusları məğlub eləyir. Döyüşdən sonra ələ keçirdiyi qənimətləri görəndə o, Tanrıya şükür eləyir:

Qələbə yürüşlərindən vətəninə qayıdan İsgəndər elmlə məşğul olmaq fikrinə düşür, bər-bəzəksiz, qızıl-gümüşsüz bir xəlvətxanaya çəkilib, tacını başından çıxarıb düşüncələrə dalır, ibadət eləyir. Nizami burda yenə İsgəndəri hər uğuru, fəthi Allahdan görən, buna görə Allaha şükür eləyən adam kimi təsvir eləyir. Şair İsgəndərin xəlvətxanasını, ordakı düşüncələrini, duyğularını qələmə alanda yazır (“İqbalnamə”də):

Çinin türk xaqanı İsgəndərə cavab məktubunda yazır (“Şərəfnamə”də):