Uzun illər Azərbaycan Kommunist Partiyası və komsomolunun mərkəzi komitələrinin keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti üzrə  kuratoru olmuş Azərbaycan parlamentinin sabiq deputatı Maksim Musayev Moderator.az-ın rus versiyası və “KarabakhTV”-də sovet dövründə Qarabağ ermənilərinin gerçək həyat səviyyəsi, Ermənistan ermənilərinin onlara istehzalı münasibəti, Qarabağ məsələsinin xarici erməni millətçiləri tərəfindən qızışdırılması və s. haqda rus dilində maraqlı məqalə ilə çıxış edib. 

Materialda təqdim edilən bəzi faktlar KİV-də ilk  dəfə işıq üzü görür.  

Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq məqalənin maraqlı məqamlarını tərcümə edib. 

 

Öz xalqlarına həssaslıqla yanaşan dərin düşüncəli ermənilər  hələ XX əsrin 70-80-ci illərində tezliklə millətlərarası münasibətlərin gərginləşəcəyini hiss edirdilər. Onlar biirdilər ki, dəhşətli və qanlı təhlükənin ərəfəsindədirlər  və bizlərə öz narahatlıqlarını çatdıraraq  çətin  vəziyyətdən çıxış yolu axtarırdılar. Onlar imkan daxilində bizləri Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəki (DQMV)  hadisələrin gedişi haqda xəbərdar edir, vəziyyətdən çıxış yollarının müzakirəsi üçün məxfi görüşlər keçirməyi təklif edirdilər. Erməni terrror təşkilatlarının bu təşəbbüsə qoşulmuş hər bir erməni haqda informasiya alan kimi onu öldürə bilmələrinə rəğmən bu baş verirdi. Qeyd etməliyəm ki, Azərbaycan rəhbərliyindəki əksər şəxslər  gərgin vəziyyəti normal məcraya yönəltməyə cəhd edirdirlər. Təkzibolunmaz faktdır ki, respublikaya Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi dövrdə millətlər arasındakı yaxınlıq, qarşılıqlı anlaşma və dostluq hədsiz dərəcədə canlanmışdı.  Suverenlik illərində də bu tendensiya dövlət siyasətinə çevrilmişdi. O vaxtlar DQMV-nin sosial, iqtisadi və siyasi problemləri Azərbaycanda hər bir yüksək vəzifə tutan  şəxs üçün prioritet məsələyə çevrilmişdi. Respublikanın digər rayonları ilə müqayisədə  bu vilayətin problemləri daha tez həll edilirdi. Hər iki xalqın yanaşı və rufah içində yaşaması üçün nazirlik və təşkilatlar mümkün olan hər şeyi edirdilər. Bu qayğını ilk növbədə Dağlıq Qaarabğda yaşayan ermənilər öz üzərlərində hiss edirdilər... 

Ermənilərə yaxşı  məlum idi ki, azərbaycanlıların qayğı və dəstəyi sayəsində Qarabağ erməniləri arasından böyük vəzifə sahibləri, yüksək çinli zabitlər, müharibə və əmək veteranları, alimlər və s. yetişib. Bir dəfə Dağlıq Qarabağda şəxsən iştirak etdiyim yüksək səviyyədə hazırlanmış tədbirlərdən birində erməni ziyalılarından biri çıxışında belə bir fikir ifadə etdi:”Azərbaycanda doğulmuş və böyümüş tanınmış ermənilər arasından 60-nın adı Azərbaycan Ensiklopediyasına daxil edilmişdir. Onlardan 24-ü Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, 19-u Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, 9-u Azərbaycanın xalq artisti, 7-i tanınmış alim, 6-ı yüksək hökumət vəzifəlisi, 5-i şair və yazıçıdır.  Bizim uğurlarımız Azərbaycanın xeyirxah və qayğıkeş münasibəti sayəsində baş tutub...”

Qarabağ ermənisinin dedikləri sonrakı illərdə də öz təsdiqini tapdı: suveren Ermənistanın ardıcıl olaraq iki prezidenti Azərbaycan vətəndaşı idilər(R.Köçəryan və S.Sarkisyan). Fəqət, hər iki azərbaycanlı erməni Azərbaycana münasibətdə satqın və xəyanətkar çıxdılar... 

O fakt da məlumdur ki, həmin dövrdə Qarabağ erməniləri Bakıda və Azərbaycanın digər rayonlarında, eləcə də Ermənistan, Gürcüstan, Şimali Qafqaz və s. yerlərdə də mənzil və şəxsi evlərə sahiblənmişdilər. Bu haqda Qarabağda yaşamayan ermənilərin özləri Bakıya və Moskvaya ünvanladıqları anonim şikayət məktublarında da məlumat verirdilər. Bu səbəbdən də bizim ermənilər haqda informasiyalarımız geniş və dəqiq idi. Qeyd etmək gərəkdir ki, sovet qanunlarına görə, hər bir ailə yalnız bir evə və ya mənzilə sahib ola bilərdi. Ancaq Azərbaycanda yaşayan azsaylı ermənilər üçün yaradılmış şərait bu mənada da heç bir digər sovet respublikasında yaradılmamışdı. Və Qarabağ erməniləri əldə etdikləri bütün bu mülkiyyət və imkanları da itirməkdən qorxurdular...

Xaricdən yönlənən fitnə və təhriklərdən narahat olan ermənilər özləri bizə bölgədə baş verən ictimai-siyasi proseslər haqda geniş informasiya çatdırmağa cəhd edirdilər. “Qrunk” təşkilatı  və “Daşnaksütyun” partiyasının ermənilərin hamısını dəhşətli qorxu içində saxlamasına rəğmən onlar bizimlə məxfi əməkdaşlığa gedirdilər. Ədalət hissini itirməmiş, sakit, təminatlı həyat sürməyə öyrəşmiş  Qarabağ erməniləri yaxşı dərk edirilər ki, Bakıda həmişə onlara xoş yanaşıblar.  Çünki var-dövlət, əmlak  və s. sarıdan Azərbaycanda yaşayan ermənilər heç zaman korluq çəkmirdilər. Bəzi hallarda hətta digər rayonların büdcəsindən kəsilib Dağlıq Qarabağın büdcəsinə yönləndirilirdi ki,  ermənilər azərbaycanlıların yanında rifah içində yaşasınlar...

Əyanilik üçün bir misal çəkək. Masallı bölgəsi və DQMV, demək olar ki, eyni sayda əhaliyə malik idi. Ancaq orta sıxlıq baxımından əhəmiyyətli bir fərq var idi.  Masallı rayonunda hər kvadrat kilometrə 158 nəfər düşürdüsə, DQMV-da  bu rəqəm 35 idi (Ağdərə rayonunda bu göstərici daha aşağı idi - hər kv.km üçün 26 nəfər). Əgər Masallı rayonunda yalnız 5 xəstəxana fəaliyyət göstərirdisə, Dağlıq Qarabağda əhaliyə xidmət göstərən 32 xəstəxana var idi. Muxtar  vilayətdə 3 dildə (Azərbaycan, rus və erməni)  tədris keçilən institut,  bir neçə kollec və texniki peşə məktəbi fəaliyyət göstərirdi... 

70-80-ci illərdə Masallı rayonunda yalnız  2 çay fabriki və bir konserv zavodu var idi.  Halbuki,  Dağlıq Qarabağ vilayətində zavod, fabrik və istehsal müəssisələrinin sayı 50-ni ötürdü: elektrotexnika fabriki, ipək fabriki, ayaqqabı və tikiş fabrikləri, musiqi alətləri fabriki, xalçaçılıq fabriki, ağac emalı, şərab, süd məmulatları zavodu və s.. 

DQMV üçün respublika büdcəsindən Masallı rayonuna ayrılandan 50 dəfə yüksək vəsait ayrılırdı.. Hər il həmin vəsaitin 35-40% -i istifadə olunmamış qalırdı. 

Erməni millətindən olan Azərbaycan vətəndaşları arasından  hər bir çağırışda 12-15 nəfər SSRİ parlamentinin, 30 nəfər isə  Azərbaycan parlamentinin deputatı seçilirdi. Qarabağın  o vaxtkı rəhbər ermənilərindən biri səmimi söhbət zamanı bizdən böyük bir narahatlıqla xahiş etdi: “Siz və biz xaricdən göndərilmiş erməni ekstremistlərinin Dağlıq Qarabağı ermənilərin qəbiristanlığına çevirməsinə imkan verməməliyik ...” 

Qarabağ ermənilərini  çox narahat edən və bir çoxlarına məlum olmayan başqa bir fakt da var idi. Bu, ermənilərin birliyinin mümkün olmaması və bir qrupun digərinə təkəbbürlü münasibət göstərməsidir. Hayastanahayer (Ermənistanda yaşayan ermənilər) və spyukhayerlər (xaricdə yaşayan ermənilər) Qarabağ ermənilərin”™ aşağı dərəcəli ermənilər kimi baxırdılar və onları şyurvadz (dönmə ermənilər) adlandırırdılar. Bu cür aşağılayıcı və qeyri-bərabər münasibət Qarabağ erməniləri üçün  təhqir idi. Hətta  Qarabağ ləhcəsində danışan ermənilər  (söhbət əsnasında bu fərq açıqca hiss olunurdu) hayastanhayerlər tərəfindən açıq şəkildə lağa qoyulurdu. 

Ermənistan erməniləri ilə bir çox başqa sosial-ənənəvi fərqlər də var idi. Qarabağ ermənilərinə bu  yaxşı məlum idi və onlara yuxarıdan aşağı baxan hayastanhayerlərə tabe olmaq istəmirdilər. “Erməni birliyi” haqqında təşviqat kökündən yanlışdır və bu, şişirdilmiş sözdür. Erməni kilsəsi bütün yollarla birliyə nail olmaq üçün çalışsa da, buna heç cür nail ola bilmir...