Son zamanlar dövlət qurumlarında ciddi struktur islahatları həyata keçirilir. Ən sonuncu dəyişiklik isə Vergilər Nazirliyində edildi. Nazirliyin Xüsusi Rejimli Vergi Xidməti Departamenti ləğv edilərək, Bakı Vergilər Departamentinə birləşdirildi. Dövlət qurumlarında aparılan struktur dəyişikliklərinin hansı nəticələr verəcəyinə, xüsusilə vergi yığımlarında nə kimi nailiyyətlər əldə edilə biləcəyinə aydınlıq gətirmək üçün sabiq millət vəkili, iqtisadçı-ekspert Nazim Məmmədovdan müsahibə götürdük. 

- Əslində, bu struktur dəyişikliklərinə müsbət yanaşıram. Cənab Prezident Vergilər Nazirliyinin qarşısına büdcənin cari xərclərinin vergilər hesabına formalaşdırılmasını tapşırıq olaraq qoyub. Sözügedən nazirlik həm inzibatçılığı artırır, həm də vergi yığma bazasını genişləndirmək üçün maarifləndirmə işini aparır. Bu o deməkdir ki, hazırda büdcənin cari xərcləri 11 milyarda yaxındırsa, deməli, əlavə 3 milyard manata yaxın vergi yığımına nail olmaq lazımdır. Ona görə də hökumət ilk növbədə bu istiqamətdə Vergilər Nazirliyinə kömək etməlidir. Əvvəla, Nazirlər Kabinetinin özü çevik siyasət yürütməlidir və institusional islahatlar aparılmalıdır. Məsələn, gömrük qurumları tərəfindən idxal olunmuş məhsullar üçün əlavə dəyər vergisi və aksiz vergisi yığılır. Biz təklif etmişik ki, bəzi dövlət qurumlarının vergi yığma funksiyaları Vergilər Nazirliyinə, həyata keçirdiyi prosedurlar isə asanlaşdırılaraq ASAN xidmətə verilməlidir. 

Bununla yanaşı, bir-birini təkrar edən qurumlar ləğv olunaraq birləşdirilməlidir. Misal üçün, qonşu Gürcüstanda, digər Avropa ölkələrində ayrıca Sosial Müdafiə Fondu və Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyi yoxdur. Hətta Gürcüstanda səhiyyə sahəsi də daxil olmaqla üç sektor tək Sosial Nazirlik adı altında gedir. Sosial Müdafiə Fondu dövlət büdcəsindən dotasiya alır. Özu-özünü maliyyələşdirməli olan orqan niyə saxlanılır? Onun vergi yığma funksiyalarını Vergilər Nazirliyinə həvalə etmək lazımdır. Hazırda fiziki şəxslərdən və işəgötürəndən tutulan 14 faiz və 25 faiz gəlir vergisi (ümumilikdə 39 faiz) "sosial vergi" adı altında birləşdirilib, onun dərəcəsini isə 20 faiz müəyyənləşdirmək olar. Bu, iqtisadiyyatı daha da stimullaşdıracaq. Gürcüstan bir neçə il əvvəl belə bir modelə keçdi. Hazırda onlarda bu vergi üzrə yığım 100 faizə qalxıb. Gürcüstanda dövlət büdcəsinin gəlirlər hissəsinin 94 faizi vergilər hesabına formalaşır, Azərbaycanda isə bu rəqəm 36 faizə yaxındır. Ona görə də Prezidentin dediyi kimi, sahibkarlara siyasi, maddi və mənəvi dəstək göstərməklə, bir məqsəd üçün xidmət etməliyik. Bu baxımdan ümid edirik ki, Vergilər Nazirliyinin apardığı islahatlar vergiyığma bazasının genişləndirilməsinə xidmət göstərəcək. İnzibatçılıqla paralel olaraq, prosesləri iqtisadi islahatlar aparmaqla davam etdirmək lazımdır. Çünki hər bir sahibkarın yanına bir vergi müfəttişi qoymaq olmaz. İslahat olacağı şəraitdə təqribən iki il ərzində vergi bazasını 3 milyarda yaxın artırmaq mümkündür. Hökumət isə iqtisadi fəallığın artmasına kömək etməlidir. Müdaxilələr aradan qaldırılmalı, sahibkarların ucuz resurslara çıxışına şərait yaradılmalıdır. Bunun üçün Mərkəzi Bankın və Dövlət Neft Fondunun xaricdə saxladığı rezervlərin bir hissəsi yerli banklarda yerləşdirilməlidir. Sonra normal mexanizmlər düşünülməlidir ki, həmin vəsaitlər sahibkarlara şəffaf şəkildə çatdırılsın. Əks təqdirdə, Beynəlxalq Bankın təcrübəsi göstərdi ki, milyonlarla vəsait qeyri-şəffaf olaraq kredit şəklində verilib. Kreditlərin girovsuz, qeyri-şəffaf şəkildə verilməsi, az qala Azərbaycanın bank sektorunu çökdürüb. Ona görə də hökumət iqtisadi fəallığı normal vəziyyətə gətirməlidir. Belə olarsa, sahibkar daha çox gəlir əldə edər və daha çox vergi ödəyər. 

- İkili mühasibatlığın olmasının başlıca səbəbi əmək haqlarından yüksək dərəcədə həm sosial sığorta, həm də gəlir vergisinin tutulmasıdır. Qeyd etdiyim kimi, "sosial vergi" adı altında birləşdirilməlidir. Səbəb çox sadədir. 

Dövlətin iri vergi ödəyiciləri büdcədən həm böyük güzəştlər, həm  də investisiya vəsaitləri alırlar. İnvestisiya layihələrinin tenderləri isə qeyri-şəffaf keçirilir. Onların menecerlərinə yaxın olan şirkətlər bu tenderləri "udurlar" və dövlət vəsaitləri səmərəsiz xərclənir, bu səbəbdən korrupsiya halları artır. Həmin şirkətlər cari fəaliyyətindən yığılan vəsaitləri izafi xərcləri adı altında vergidən yayındırmağa imkan tapırlar. Onlar nizam-intizamlı olmadığına, vergiləri vaxtı-vaxtında ödəmədiklərinə görə, bir neçə il öncə təklif etmişdim ki, bu qurumlarda Müşahidə Şurası yaradılmaqla idarə etmə forması dəyişdirilməlidir. Doğrudur, bəzi addımlar atılır. Amma nəzarətin gücləndirilməsi üçün Müşahidə Şurasında ictimai nümayəndələrin də təmsil olunması vacibdir. 

Özəl sektorda da vergidən əsas yayınanlar iri şirkətlər, holdinqlərdir. Kiçik sahibkarlar vergilərini vaxtında ödəyirlər. İstər özəl, istərsə də dövlət mülkiyyətində olan şirkətlərin hamısı eyni məsuliyyəti daşımalıdırlar, Vergilər Nazirliyi hamısına eyni gözlə baxmalı, tələbkarlıq hamı üçün eyni olmalıdır.

2015-ci ildə sadələşdirilmiş vergi üzrə daxil olan gəlirlər təqribən 140 milyon manatdırsa, dövlət orqanlarının büdcədənkənar gəlirləri təqribən 300 milyon manatdan yuxarıdır. Bu o deməkdir ki, nazirliklər, dövlət komitələri sahibkarlıqla məşğuldur. Bazar iqtisadiyyatına keçmiş olsaq da, bu strukturlar müxtəlif xidmətləri özlərində saxlayırlar. O xidmətlərdən toplanan vəsaitlərin xərclənməsi səmərəsiz olur. Həmin strukturlar keçid dövrü üçün ASAN xidmətə, daha sonra özəl sektora verilməlidir. Dövlət orqanları sahibkarlıqla məşğul olmamalıdır. 

- Əslində, iri vergi ödəyicilərinin birbaşa özəlləşdirilməsinin tərəfdarı deyiləm. Çünki Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesinin necə baş verdiyini bilirik. Ölkədə xarici və yerli investorların bu sahəyə böyük sərmayə qoymasının nümunələrini görməmişik. Vaxtı ilə elektrik enerjisi sektorunda "Barmek" şirkətinin fəaliyyətini görmüşdük. Sonradan məlum oldu ki, burada sui-istifadə hallarına yol verilib. Təbii ki, ayrı-ayrı sahələrdə rəqabətliliyin qaldırılması üçün müəyyən struktur islahatlarının aparılmasına ehtiyac var. Burada özəlləşdirməni deyil, menecerlər üzərində nəzarət funksiyasının artırılması mexanizmlərini düşünmək lazımdır. Bu Müşahidə Şurası yaratmaqla mümkün ola bilər. Yəni səhmdar cəmiyyətlərin rəhbərləri təkbaşına qərar verməsi hüququndan kənarlaşdırılmalıdır. Adətən iri vergi ödəyicilərində səmərəsiz xərclənmələr nəticəsində göstərdiyi xidmətlər keyfiyyətsiz olur, eyni zamanda həm də onların maya dəyəri yüksəlir. Məsələn, suyun maya dəyəri çox cüzidir. Amma "Azərsu" ASC-nin dövlət büdcəsinə olan vergi borcu kifayət qədər böyükdür. Bakının su təchizatı isə hələ də çox aşağı səviyyədədir. Kommunal sektora aid olan qurumlar həm xaricdən borc şəklində, həm də daxildə investisiyalardan vəsait alsalar da, effektiv işləmirlər. Düşünürəm ki, bu, idarəetmənin problemidir. 

-  Əslində, vergi islahatları çoxdan aparılıb. İqtisadi regionlar üzrə vergi departamentlərinin yaradılması müsbət bir haldır. Hər rayonda bir vergi müfəttişinin saxlanması indiki informasiya texnologiyaları dövründə çox səmərəsiz olardı. Maliyyə resurslarının düzgün idarə olunması baxımından Maliyyə Nazirliyinin də regional strukturları buna uyğunlaşmalıdır. Əsas xərcləmələr rayon maliyyə şöbələri tərəfindən həyata keçirilir. Yəni yerli icra hakimiyyətləri onların vasitəsilə korrupsiya və rüşvət hallarına yol verir ki, onların maliyyə təsirlərini azaltmağın zamanıdır. Bunun üçün rayon maliyyə şöbələri ləğv edilərək, regional idarələr yaradılmalıdır. 

Vergilər Nazirliyindəki struktur dəyişikliyini isə çoxpilləli nəzarət mexanizmindən asanlaşdırma istiqamətində atılan addım kimi qiymətləndirirəm. Ancaq bununla kifayətlənmək olmaz. Vergilər Nazirliyinin əlində kifayət qədər mexanizmlər var ki, vergi ödəyiciləri ilə normal təmasda olaraq, yığımları həyata keçirə bilsin. Bir misal göstərim. "Avtoqarant" Səhmdar Cəmiyyətinin 30 faiz səhmdarıyam. Səhmdar kimi mənim də marağım ondan ibarətdir ki, müəssisəni idarə edən şəxslər vaxtında vergilərini, bizə dividendlərini ödəsinlər. Mən və 110-a yaxın səhmdarlar qalmışıq bir nəfər əsas səhmdarın əlində. Hətta Vergilər Nazirliyinə bir neçə dəfə müraciət etmişəm. Məhkəməyə müraciətimdən sonra bu müəssisədə vergilərlə bağlı yoxlamalar aparıldı. Baxmayaraq ki, müəssisənin illərdir ki, çox yüksək məbləğdə vergi borcları var, amma ona heç bir təsir mexanizmləri yoxdur. Həmin müəssisədə ayda 20-25 min manat vəsait yığılır. Onun 10 faizi kassaya daxil olur, qalanı gizlədilir. Bu səbəbdən səhmdar cəmiyyətin kağız üzərində gəlirləri aşağı düşür və mənimsəmə baş verir. Biz ora müstəqil auditor göndərə bilmirik, digər tərəfdən isə, Vergilər Nazirliyi bizə məktub yazır ki, yoxlama apararaq maliyyə sanksiyaları tətbiq olunub. Amma yenə də həmin vəziyyət davam edir. 

Bunu misal olaraq göstərməkdə məqsədim odur ki, Vergilər Nazirliyinin əməkdaşlarının maddi təminat çox yüksək olmalı, onların bağlı korrupsiya hüquqpozmalarına qarşı ciddi ölçülər götürülməlidir. Mənim kimi qanunları bilən, tanınmış bir adam "Avtoqarant" ASC ilə normal, qanun çərçivəsində mübarizə apara bilmirəm. İndi görün, minlərlə səhmdar cəmiyyətlər var ki, onları idarə edən şəxslər gəlirləri gizləməklə vergidən yayınırlar, eyni zamanda dividendləri ödəmirlər. 

Bir müəssisəni 16-ya yaxın dövlət orqanı yoxlayır. Sahibkarlara psixoloji sarsıntılar yaşadırlar. Yoxlamaların 95 faizi maddi maraq üzərində qurulur. Sahibkarlara psixoloji təzyiq göstərməklə, vergi şəklində ödəməli olduğu vəsaiti digər orqanlar rüşvət şəklində götürürlər. Sahibkar bəzən borca girərək vergini ödəyir. Əslində, Prezidentin fikrindən misal gətirərək bildirirəm ki, sahibkarla təmasda olan yeganə dövlət orqanı Vergilər Nazirliyi olmalıdır, digər orqanlar müdaxilə etməməlidirlər. Məhkəmələr də, adətən, dövlət orqanlarının mənafeyini güdürlər. Fikrimcə, bu münasibət dəyişməlidir. İlk növbədə sahibkara dəstək olmaq lazımdır ki, o da maariflənərək vergisini ödəməlidir.(bizimyol)