Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarından sonuncusunu oxucuların müzakirəsinə buraxır:

 

(Əvvəli burada: )

 

1989-cu ildə Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin yaradılması, onun rəhbəri Əbülfəz Elçibəyin və tərəfdarlarının Güney Azərbaycanın azadlığı ideyasını təbliğ etməsi, 1992-1993-cü illər AXC-Müsavat hakimiyyəti dövründə bu təbliğatın dövlət siyasətinə çevrilməsi Cənubi Azərbaycanda milli hərəkatı gücləndirdi... 

 

Heydər Əliyev 1960-cı illərdən Cənubi Azərbaycan məsələsinə həssas yanaşırdı, ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdandan sonra da xüsusi fikir verir, diqqətdə saxlayırdı. O, 1994-cü ilin fevralında İngiltərəyə səfəri zamanı cənublularla Londonda görüşündə Güney Azərbaycan məsələsinə münasibət bildirmişdi: “Zaman gələcək, bölünmüş Vahid yenidən bütövləşəcəkdir” [1, s. 90]. Bu dövrdən başlayaraq azərbaycanlıların haqları uğrunda mübarizə onların İranda sayını ön plana keçirdi. Sayın çox olması və bunun dünya tərəfindən qəbulu hərəkatın genişlənməsinə əlavə stimul verirdi. İranın rəsmi statistikası azərbaycanlıların sayını həddindən artıq az göstərir, 10 milyon nəfərdən, ümumi əhalinin 15-16 faizindən artıq olmadığı bildirilir [23]. Reallıq isə tamamilə başqadır. BMT-nin etnik azlıqlara dair 2002-ci il hesabatında İranın ümumi əhalisinin 45.1%-nin azərbaycanlılardan ibarət olduğu qeyd edilir. Bu, 66.4 milyondan 30 milyon nəfərin azərbaycanlı olduğu demək idi [19, s. 82]. Beynəlxalq Dilçilik Mərkəzinin “Etnologiya” adlı nəşrinin 2005-ci il buraxılışında azərbaycanlıların sayı 23.5 milyon, farsların sayı isə 22 milyon göstərilmişdir [13, s. 67]. İranın 31 əyalətindən, demək olar ki, hər birində azərbaycanlılar yaşayır. Son məlumatlara görə onların ən çoxu, 4.1 milyonu Tehran vilayətində yaşayır. [32]. Azərbaycan və Türkiyə mənbələrinin əksəriyyəti hesab edir ki, İranda əhalinin 37%-ni təşkil etməklə, 30 milyon azərbaycanlı yaşayır [33].

 

1989-cu il dekabrın əvvəllərindən başlayaraq Sovet-İran sərhədinin hər iki tərəfində azərbaycanlılar toplaşır, “Cənubi və Şimali Azərbaycanın Vəhdəti” ruhunda çağırışlar edirdilər [19, s. 104]. Həmin il dekabrın 31-də isə Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində sərhəd dirəkləri söküldü, İranla bütün sərhəd boyunca gediş-gəliş başladı. Tezliklə Cənubi Azərbaycanda yeni siyasi və ictimai təşkilatlar meydana gəldi. 1990-cı ildə Təbrizdə Eldar Qaradağlının rəhbərliyi ilə Azərbaycan Qurtuluş Təşkilatı (AQT) yaradıldı. Təşkilat Cənubi Azərbaycanın azadlığını əsas məsələ kimi qoyurdu. Təxminən eyni vaxtda Güney Azərbaycan Fədailər Təşkilatı meydana gəldi, təşkilat özünü 21 Azər Hərəkatının varisi elan edərək, Azərbaycan Milli dövlətinin təşkili uğrunda mübarizə aparırdı. 1993-cü ildə Vahid Müstəqil Azərbaycan Cəbhəsi açıq fəaliyyətə başladı, Məhəmməd Kazım Şəriətmədarinin 1979-cu ildə yaratdığı Müsəlman Xalq Partiyasının davamçıları olduqlarını elan etdi. Onlar Güney Azərbaycanın öz dövlətini yaratması, sonra isə 2 Azərbaycanın birləşməsi mövqeyindən çıxış edirdilər [19, s. 106, 110, 111]. Eyni vaxtda yaradılmış Güney Azərbaycan Demokrat Firqəsi İranın ərazi bütövlüyünü müdafiə edir, Azərbaycana geniş muxtariyyat verilməsi tələbini qoyur, Azərbaycan dilinin Azərbaycanda dövlət dili elan olunmasını təklif edirdi [16, s. 29].

 

Təşkilatlar fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi, ortaq tələblərin, vahid platformanın formalaşdırılması məqsədilə birləşməyə başladılar. 1994-cü ildə dörd siyasi qurum (Güney Azərbaycan Fədailər Təşkilatı, Azərbaycan Qurtuluş Təşkilatı, Güney Azərbaycan Demokrat Firqəsi və Güney Azərbaycan Xalq Cəbhəsi) birləşərək Güney Azərbaycan Milli İstiqlal Cəbhəsini (GAMİC) yaratdı. Yeni qurum milli qüvvələrin birləşməsi baxımından əhəmiyyətli olmaqla, Cənubi Azərbaycanın müstəqilliyi məqsədini qoyurdu [19, s. 112-113].

 

Bakıda da İrandan gəlmiş azərbaycanlılar siyasi təşkilatlarını yaratdılar. Bu təşkilatlardan ən nüfuzlularından biri Piruz Dilənçinin 1991-ci ildə yaratdığı Cənubi Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı (CAMAH) oldu. Təşkilat iki hissədən ibarət məqsəd qoyurdu. İlk olaraq muxtariyyət,  əgər alınmazsa, hərbu yolla müstəqillik əldə etmək vəzifələri irəli sürülürdü [16, s. 25]. 1990-cı illərin ikinci yarısında Əbülfəz Elçibəyin təşəbbüsü ilə Bütöv Azərbaycan Birliyi (BAB), Böyük Rəsuloğlunun rəhbərliyi ilə Dünya Azərbaycanlılarının Hüquqlarını Müdafiə Komitəsi də təxminən eyni məqsədlə yaradıldı [19, s. 115].

Təbrizdə 1995-ci ildə professor Mahmudəli Çöhrəqanlının rəhbərliyi ilə yaradılan Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı (GAMOH) ciddi hadisəyə çevrildi. Bu təşkilat da iki mərhələli proqramla çıxış etdi. Birinci mərhələdə İranın federativ dövlətə çevrilməsi, bu, baş tutmasa, müstəqil dövlətin yaradılması nəzərdə tutulurdu [16, s. 26].

 

1990-cı illərin sonundan kütləvi aksiyalara start verildi. Bunların içərisində “Babək qalasına yürüş” xüsusi yer tuturdu. 1999-cu ildən başlayaraq hər il iyulun əvvəlində, minlərlə insan yürüşlə Bəzz (Babək) qalasına çıxır, orada milli-mədəni hüquqlarla bağlı tələblər irəli sürülür, müxtəlif tədbirlər keçirilirdi. Bu aksiya GAMOH-un və digər qurumların təşkilatçılığı ilə Azərbaycanın xalq qəhrəmanı, dövlət xadimi, sərkərdəsi Babəkin doğum günü ilə bağlı həyata keçirilirdi. 2002-ci ildəki izdihamlı yürüşdən sonra Tehran hakimiyyəti məhdudlaşdırıcı tədbirlər gördü, qadağalar qoydu. Yürüşlər nisbətən azsaylı olsa da son zamanlara qədər davam etdirilirdi [7]. Yeni əsrin ilk illərində Günəş partiyası, “21 Azər” təşkilatı, Azərbaycan Milli Cəbhəsi, Güney Azərbaycan Milli İstiqlal partiyası, Azərbaycan Federal Demokratik Hərəkatı, Azərbaycan Milli Əncüməni və digər qurumlar yaradıldı. Bu və əvvəlki təşkilatlar siyasi mübarizədə özünəməxsus rol oynasalar da, birləşərək və ya əlaqələndirilərək vahid gücə çevrilə bilmədilər.

 

Cənubi Azərbaycanlıların diaspor təşkilatlarının formalaşması da mühüm amilə çevrildi. Bu prosesin əsas iştirakçıları İslam inqilabından sonra ölkəni tərk edənlər, həmçinin tələbələr oldu. Cənublular “Azərbaycan” adı ilə ilk diaspor təşkilatlarını- “Azərbaycan ziyalılar cəmiyyəti”ni 1977-ci ildə Qərbi Berlində yaratmışdılar [2]. Həmin vaxtdan başlayaraq yaranan təşkilatlar mətbu orqanlar nəşr edir, dil, mədəniyyət, siyasi proseslərlə bağlı müzakirələr keçirir, tədbirlər təşkil edirdilər. Bakıdakı 1988-ci il meydan hərəkatı, Qarabağla əlaqəli hadisələr diaspor təşkilatlarına da təsir etdi. Londonda “Azərbaycanlılar Komitəsi”(1988), Kanadanın Monreal şəhərində “Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi” (1988), İsveçin Malmö şəhərində “Azərbyacan kultur ocağı”(1989), Vaşinqtonda “Azərbaycan Mədəniyyət ocağı” (1989), İsveçdə “Azərbaycan Kültür Cəmiyyəti” (1990), ABŞ-ın Los-Anceles şəhərində “Azərbaycan Kültür Cəmiyyəti” (1993), bütövlükdə az vaxt ərzində, əsasən cənubluların iştirakı ilə 120-dən çox bu cür qurumlar yaradıldı [19, s. 213-215]. Bu təşkilatların yaradılması getdikcə kütləvi xarakter aldı. Bu prosesdə ən böyük hadisə Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin (DAK) meydana gəlməsi oldu. 1997-ci ilin iyununda əsasən Cənubi Azərbaycandan olan ictimai xadimlər, elm, təhsil, mədəniyyət adamları ABŞ-ın Los-Anceles şəhərində bir toplantı keçirdilər və özlərini Dünya Azərbaycanlıları Konqresi (DAK) adlandırdılar. Qurum Cənubi Azərbaycanalıların hüquqlarının müdafiəsi, dil, mədəniyyət və digər milli dəyərlərin qorunması və təbliği vəzifələrini müəyyənləşdirdi. DAK-ın rəhbərliyinə Ziya Əşrəfi, Əli Nəzmi, Ceyhun Mollazadə və digərləri seçildi [11]. DAK-ın ardından İsveçdə iki ciddi təşkilat yaradıldı. Hər iki təşkilat -Azərbaycan Türk Dərnəkləri Birliyi və İsveç Azərbaycan Federasiyası (AFİ) 1998-ci ildə yaradıldı. AFİ İsveçdə fəlaiyyət göstərən təşkilatların əksəriyyətini özündə birləşdirdi [19, s. 221]. 2003-cü ildə İsveçdə yaradılan Azərbacan Milli Cəbhəsi də özünəməxsus yer tutdu və Cənubi Azərbyacan milli dövlətinin qurulması məqsədini qoydu [16, s. 27]. DAK-a ümidlər çox idi, lakin artıq 2002-ci ildə Haaqada keçirilən qurultaydan sonra fikir ayrılıqları yarandı və 2005-ci ildə təşkilat iki yerə bölündü. İki DAK-dan birinə Cavad Deraxti, digərinə isə Məhəmmədrza Xeşti rəhbərlik edirdi. 2010-cu ildən qurumun bir qanadı əsasən fəaliyyətsizləşdi, digərinə isə Sabir Rüstəmxanlı və Firidun Pərvizniya həmsədr seçildilər [5]. Parçalanma nəticəsində DAK-ın fəaliyyəti xeyli zəiflədi. Bu günə qədər birləşmə istiqamətində bir neçə cəhd nəticə verməmişdir.

Mahmudəli Çöhrəqanlı 2000-ci ildə İranda həbs edildikdən sonra GAMOH-un fəaliyyəti zəiflədi. O, 2001-ci ildə həbsdən çıxandan sonra, 2002-ci ilin əvvəlində xaricə getdi, ABŞ-da GAMOH-un fəaliyyətini davam etdirdi, Avropanın bir sıra ölkələrində təmsilçiliklərini yaratdı. Tezliklə GAMOH əsas təşkilatlardan birinə çevrildi. M.Çöhrəqanlı Avropa və Amerikada bir sıra rəsmi görüşlər keçirdi, Cənubi Azərbaycan məsələsini gündəmə gətirdi. Bunun nəticəsi olaraq Avropa Şurası, ABŞ dövlət departamenti, BMT-nin sənədlərində ilk dəfə Cənubi Azərbaycan məsələsinə xüsusi yer ayrıldı. BMT İnsan Haqları Komissiyasının 2002-ci ildəki 50-ci sessiyasında bildirildi ki, “İran Azərbaycan dilinə sayğısızlıq göstərir, Azərbaycan mədəniyyətinin assimilyasiyası baş verir” [19, s. 245-246]. Həmin vaxtlardan M.Çöhrəqanlının fikirlərində ziddiyyətli məqamlar yer alır. O, gah iki Azərbaycanın birləşməsi ideyasını irəli sürür, gah da İranın demokratikləşməsi, Azərbaycana geniş muxtariyyətin verilməsinə tərəfdar olduğunu bildirir. DAK-ın rəhbərlərindən Əhməd Obalı isə “milli müqəddəratın təyin olunması” hüququnu ön plana çəkir. Əhməd Obalının rəhbərliyi ilə 2005-ci ildə ABŞ-ın Çikaqo şəhərində “GünAz TV” telekanalı yayımlarına başladı [6].

 

(Davamı var)

 

Ədəbiyyat:

1. Bayramzadə Z. Türkmənçay. “Kimlik” dərgisi, № 8, dekabr, 2012, s. 90.

2. Cəfərov F. Nikbinliyə əsas var. “Azadlıq” qəzeti, 1 oktyabr, 1997-ci il, s.5.

3. Cənubi Azərbaycanda müasir incəsənət və mədəniyyət. (11.03.2021).- varyox.az/analizator/cenubi-azerbaycanda-müasir-incesenet/.

4. Cənubi Azərbaycan mədəniyyəti.-muhaz.org/azerbaycan-tarixi-v2.-html? page =269.

5. DAK-ın Azərbaycan diasporunun inkişafında rolu.- “Olaylar” qəzeti, 14-16 aprel 2012, s. 15.

6. GünAz TV haqqında.- web.archive.org/web/20190424072506/ //www.gunaz.tv/ az/ haqqimizda.htm.

7. Güneyli soydaşlarımızın Bəzz qalasına ənənəvi yürüşünün qarşısı alınıb, 08.07.2023.- aznews.tv/guneyli-soydaslarimizin-bəzz-qalasina-ənənəvi-yurusunun -qarsisi-alinib/.

8. İran İslam Cümhuriyyətinin əsas qanunu. Bakı, “Qızıl Şərq”, 1993.

9. İsmayılova E. M. Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasının nəşr tarixindən.- Lənkəran Dövlət Universiteti. Elmi Xəbərlər/Humanitar elmlər seriyası, I/2021, s. 27.- isu.edu.az/new/imgg/humanitar-2021/HUMANITAR_ new_26_32/pdf.

10. Kalafati, Kəskin A. İranlılıq paradiqmasının çöküş prosesi və Güney Azərbaycan milli hərəkatının yüksəlişi.- Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. Bakı, 2010.- //elibrary.bsu.az/books_460/№_191.pdf.

11. Kazımoğlu K. Dirçəliş məqamı. “Azadlıq” qəzeti, 4 iyul 1997-ci il, s. 5.

12. Mədəniyyət// Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı (GAMOH). //gamoh.org/m%c9%99d%c9%99niyy%c9%99t.

13. Məhəmmədi M. Güney Azərbaycan məsələləri. Bakı, “Bakı Çap Evi”, 2012.

14. Məmmədli P. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi (XIX-XX-XXI yüzilliklər). Bakı, “Elm”, 2009.

15. Məmmədova P. Cənubi Azərbaycanda milli mətbuat və ədəbi fikrin inkişaf mərhələləri (1978-1979-cu illər İran inqilabından sonrakı dövr). Avtoreferat. Bakı, 2022, s. 9-aak.gov.az/upload/dissertasion/filologiya-elml_ri/++az+-compressed. pdf.

16. Mustafayev V.K. Cənubi Azərbaycanlıların milli hərəkatı. “Bakı-Təbriz” dərgisi, № 8, 2007.

17. Səhənd. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006, s. 5.- anl.az/el/s/s_se.pdf.

18. “Urmiya gölünün qurudulması” ilə bağlı ictimai müzakirə keçirilib.- yeniazerbaycan.com/xeberlenti_e77681_az.html.

19. Hacıyeva Y. İran İslam inqilabından sonra Cənubi azərbaycanlıların ana dili uğrunda mübarizəsi (1979-2005-ci illər). Bakı, “Adiloğlu”, 2017.

20. İranian Azerbaijan and the Cartoon Cockroach Controversy// Geocurrents.- //www.geogurrents.info/geopolitics/iranian-azerbaijan-and-the-cartoon-cockroach-controversy.

21. Kasravi Ahmad ııı As Historian/Encyclopedia İranica. // iranicaonline.org /articles/kasravi-ahmad-iii.

22. Lorentz J.H. Historical Dictionary of Iran. Second Edition. The Scarecrow Press, Inc., Lanham, 2007.

23. Middle East: İran.- web.archive.org/web/20120203093100/ //www. cia.gov/library/publications/ the-world-factbook/geos/ir.html.

24. Rafi M. Universal İdeology in the Great War: Germany`s Role in the Formation of Iranian Nationalism//Teleoscope.- 17.03.2015// //www. telospress.com/universal-ideology-in-the-great-war-germanys-role-in-the-formation-of-iranian-nationalism/.

25. Агазаде М.М. Проблема статуса азербайджанских тюрков в Иране.- researchgate.net/publication/344554048_Problema_statusa_azerbajdzanskih_turokov_v_Irane.

26. Азербайджан-Иран: новая проблема.-katehon.com/ru/article/ azerbaydzhan-iran-novaya-problema.

27. Вырос товарооборот Ирана с Азербайджаном.////caliber.az/ ru/post/ 103851/.

28. Гаджиев Н. Иран и Азербайджан: конфликт интересов неизбежен, даже после свержения муллократии.-zerkalo.az/iran-vs-azerbaydzhan-konflikt-interesov-neizbezhen-dazhe-posle-sverzheniya-mullokratii/.

29. Гасанова М. Зачем Тегерану потребовался азербайджанский язык//Regnum.-28.08.2019.https.//regnum-ru.turbopages.org/regnum.ru/s/news/ 2701570.html.

30. Кириченко В.П. Иранский Азербайджан: прошлое и настоящее.- Журнал «Россия и мусульманский мир», № 1, 2023, s. 95.- cyberleninka.ru/ article/n/iranskiy-azerbaydzhan-proshloe-i-nastoyaschee/viewer.

31. Пархомчук Я.К. Иранский Азербайджан в XXI веке. С.-Петербург, 2017, s. 23.- //dispace.spbu.ru/bitstream/11701/14799/1/Soderzhanie_-_kopiya. docx.

32. Сажин В. Иран-Азербайджан: Азербайджанский вопрос. 16.09.2022.- interaffairs.ru/news/show/37023.

33. Сажин В. Иранский Азербайджан-история и политика. //Международная жизнь.- 26.10.2021.- //interaffairs.ru/news/show/32232.

34. Трубецкой В.В. Особенности национальной ситуации в Исламской Республике Иран. Национальный вопрос в странах Востока. Москва, «Наука», 1982.