"O, Avropa ilə yaxınlaşmaqla bu məsələləri həll etmək istəyirdi..."- Tariximizə fərqli baxış
“Bu plan türkləri zəiflətməyə çalışan Avropa dövlətləri üçün də sərfəli idi...”
Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:
(Əvvəli burada: )
Şərqlə Qərbi birləşdirən Ağqoyunlular...- XXIV mövzu
Ağqoyunlu sülaləsinin hakimiyyəti. Azərbaycanın xarici əlaqələri...
Ağqoyunlu sülaləsi XIV əsrin ortalarında siyasi iddialarını ortaya qoydu.
Ağqoyunlular XIII əsrdən başlayaraq Cənubi Qafqazda, Qafqaz dağları ilə Araz
çayı arasındakı ərazilərdə, Göyçə gölü ətrafında, Alagöz yaylaqlarında, həmçinin
Azərbaycanın Araz çayından cənuba doğru ərazilərində, Şərqi Anadolu, Əcəm
İraqı, Dəclə və Fərat çaylarının yuxarı axarlarını əhatə edən ərazilərdə yaşayırdılar
[11, s.114; 1, s.95]. Ağqoyunluları tarixdə “Bayandurlar” kimi də təqdim edirlər.
Onlar oğuzların bayandur nəslindən idilər. Türk mənbələrində onları “Bayandur
xan oğulları”, fars mənbələrində “Bayanduriyyə” formasında verirlər [14]. (Bəzi
məlumatlara görə, bayandurlar e.ə. IV-III əsrlərdən Azərbaycan ərazilərində
yaşayıb)...
Ağqoyunlu sülaləsinin ilk məlum nümayəndəsi Əlaəddin Turəli bəy (1340-1362) olub, o, kiçik dövlət qurumuna-bəyliyə rəhbərlik edirdi. Turəli bəyin
vaxtında onlar Trabzon yaxınlığında bir yaylaqda yerləşmişdilər. Turəli bəy
Trabzondakı yunan hakimiyyəti ilə xoş münasibətlər qurdu, nigah
diplomatiyasından istifadə edərək, Trabzon hökmdarı III Aleksiosun bacısı
Mariyanı 1352-ci ildə oğlu Qutlu bəyə aldı [14]. Ağqoyunlu sülaləsinin yunan
hakim ailəsi ilə bu nigah diplomatiyası sonralar da davam etdirilirdi, sülalənin ən
görkəmli nümayəndəsi Uzun Həsən də Trabzon hökmdarı IV İohanın qızı Feodora
(Dəspinə xatun) ilə evlənmişdi...
Turəli bəyin nəvəsi, Qutlu bəylə Mariyanın oğlu Qara Osman bəyin
dövründə (1403-1435) sülalənin bəylik olaraq hakimiyyəti xeyli gücləndi. Əmir
Teymurla Osmanlı sultanı İldırım Bəyazid arasındakı qarşıdurmadan məharətlə
istifadə edən Osman bəy faktiki olaraq 1396-cı ildən bəyliyə rəhbərlik edirdi. O,
Əmir Teymurun tərəfində olmaq qərarına gəldi və 1399-cu ildə onun Qarabağdakı
qışlağına gələrək müttəfiqlik təklif etdi. Qara Osman bəy öz qoşunları ilə 1400-cü
ildə Əmir Teymurun Anadolu yürüşlərində iştirak etdi, bu yürüşlərin nəticəsi
olaraq Malatya, 1401-ci ildə isə Diyarbəkiri və Mardini ələ keçirdi. O, 1402-ci ildə
Əmir Teymurun İldırım Bəyazidə qarşı məşhur Ankara döyüşündə də əsas
qüvvələrdən biri kimi çıxış etdi, qələbə ilə başa çatan döyüşdən öz payını aldı.
Qara Osman bəy mürəkkəb siyasi şəraitdə Teymurilər, Qaraqoyunlular və digər
rəqibləri ilə Azərbaycan və qonşu ərazilərdə sərt mübarizəni davam etdirir, bu və
digər bölgələri gah nəzarətə götürür, gah da itirirdi. Qara Osman bəy mərkəz
Diyarbəkir şəhəri olmaqla bəzi ətraf əraziləri, o cümlədən, indi Ermənistan deyilən
Qərbi Azərbaycanın xeyli hissəsini nəzarətində saxlaya bildi [16, s. 79; 14, s. 271;
13, s.260-263; 5, s.100]...
Ağqoyunlu sülaləsinin yüksəlişi Uzun Həsənin adı ilə bağlıdır. Onun
dövründə imperiyanın ərazisi 1,8 milyon kv.km. təşkil edirdi. Uzun Həsən
sülalənin müxtəlif nümayəndələrinin hakimiyyət uğrunda qarşıdurmalarına,
iddialarına son qoyaraq, 1451-ci ildə Diyarbəkirdə hakimiyyəti faktiki olaraq ələ
keçirdi. Uzun Həsən (1451-1478) dövrünün ən böyük hökmdarlarından birinə
çevrildi. O, ilk olaraq sülalədaxili ixtilaflara, ara müharibələrinə son qoydu,
hakimiyyətini möhkəmləndirdi və 1467-ci ildə Muş düzündə (indiki Türkiyənin
şərq əyalətlərindən biri) hakim Qaraqoyunlu sülaləsinin hökmdarı Cahanşahı
məğlub etdi, Cahanşah təqib zamanı naməlum şəraitdə öldürüldü, az sonra onun
müqavimət göstərməyə cəhd edən oğlu Həsənəli də məğlub edildi. Bununla
Azərbaycan dövlətinin başına Ağqoyunlu sülaləsi keçdi, Uzun Həsənin
hakimiyyəti Azərbaycanın Araz çayından cənuba və şimala doğru bütün
ərazilərini, o cümlədən indi Ermənistan deyilən Qərbi Azərbaycanı, həmçinin,
Xuzistan, Fars, Kirman vilayətlərini, İraqın bir hissəsini əhatə edirdi [14, s.19; 16,
s.145-148]. Dövlətin paytaxtı əvvəlcə Diyarbəkir, 1467-ci ildən sonra isə Təbriz
olmuşdur. Azərbaycan türkcəsi və fars dilləri dövlətin rəsmi dili olmuşdur [6,
s.36]. Ən iri şəhərləri Ərzurum, Naxçıvan, Kərkük olmuşdur. Ağqoyunlu
sülaləsinin nümayəndələri özlərini "İran padşahları" adlandırırdılar. Bəzi mənbələr
isə onları "İran torpaqlarının Azərbaycan padşahları" və ya sadəcə "Azərbaycan
padşahları" kimi qeyd edirlər [17, s. 351; 4, s.212, 227, 231]. Ağqoyunlu sülaləsi
Osmanlı və Teymurilərin dövlətləri ilə daim rəqabət aparır, Şirvanşahlar və yeni-
yeni formalaşmaqda olan Səfəvilər sülalələri ilə müttəfiqlik edirdi, nigah
diplomatiyasını işlədirdi. Uzun Həsən qızı Aləmşahbəyimi (Marta) Səfəvilərin
nümayəndəsi Şeyx Heydərə ərə vermişdi, oğlu Yaqub bəyi isə Şirvanşah Fərrux
Yasarın qızı Gövhər Sultanla evləndirmişdi. Ağqoyunlu sülaləsi bütün Azərbaycan
torpaqlarının birləşdirilməsi, güclü mərkəzi hakimiyyətin formalaşdırılması üçün
böyük işlər görürdü, eyni zamanda bu proseslərin başa çatması üçün ciddi zəmin
yaradırdı. Uzun Həsən geniş islahatlar apardı, qanunlar verdi. Onun bu sənədləri
“Padşah Həsənin qanunları” adı ilə tanındı. Bu qanunnamə dövlətin bütün
sahələrdə fəaliyyətini əhatə edir, güclü mərkəzləşmiş dövlətin qurulmasına xidmət
edirdi [2, s.91-106, 184-197]…
1468-ci ildə yeni sülalənin hakimiyyətə gəlməsi ölkənin siyasi qüvvələri
içərisində rəğbətlə qarşılandı. Ancaq xaricdə durum başqa idi. Xorasanda
hökmranlıq edən Teymuri Əbu Səid Cahanşahın oğlanlarını müdafiə etmək
bəhanəsi ilə Azərbaycana 27 minlik qoşunla yürüşə çıxdı. Güclü rəqiblə yeni
savaşa girmək istəməyən Uzun Həsən anası Sara Xatunun başçılığı ilə elçilərini
Əbu Səidin yanına göndərərək ona sülh təklif etdi. Ancaq Sara Xatun Əbu Səidi
niyyətindən döndərə bilmədi. O, elçiləri hörmətlə qarşılayıb, Uzun Həsənə tac və
qızıl kəmərli qılınc göndərsə də, yürüşü dayandırmaq istəmədi. Sara Xatun
dövrünün “mahir diplomat qadını” hesab olunurdu [9, s.48-49]. Güclü diplomat
olan Sara Xatun Əbu Səidi öz fikrindən döndərə bilməsə də xeyli gecikdirdi. Əbu
Səid Ağqoyunluya qarşı savaşda Teymurilərin ənənəvi müttəfiqi olan
Şirvanşahların köməyinə ümid edirdi. Şirvana daha yaxın olmaq üçün Əbu Səid
Şimali Azərbaycana, Muğana yürüşə başladı. Ancaq XV əsrin 60-ci illərinin
sonunda Azərbaycanda siyasi qüvvələrin mövqeyi və nisbəti dəyişmişdi. Təbrizlə
yanaşı, Şamaxı da, Ərdəbil də ölkənin müstəqilliyi uğrunda döyüşmək əzmində idi.
Yaranmış siyasi vəziyyətdən istifadə edərək Uzun Həsən Şivanşah Fərrux
Yasarı və Ərdəbil şeyxi Heydəri öz tərəfinə çəkdi. 1468-ci ilin payızında Əbu Səid
Araz çayını keçərək Qarabağa gəldi, sonra isə Muğana çəkildi. Müttəfiqlər onu
iqtisadi blokadaya aldılar. Qış şəraitində ərzağın və heyvanlar üçün yemin
çatışmaması qoşunun dağılmasına gətirib çıxardı [11, s.115]. Əbu Səid sülh
bağlamağı təklif etdi. Lakin Uzun Həsən razılıq vermədi və onun üzərinə hücüm
etdi. 1469-cu ildə Əbu Səidin qoşunları darmadağın edildi, özü isə əsir götürüldü.
Uzun Həsən diplomatik hərəkət edərək Əbu Səidi özü cəzalandırmadı və onu
Xorasan şahzadəsi Məhəmməd Yadigara göndərdi. Bir vaxt Əbu Səid onun anasını
öldürtdüyü üçün, o da intiqamını alıb Əbu Səidi edam etdi [16, s.177].
Uzun Həsən xarici siyasətə xüsusi önəm verir, Avropa dövlətləri ilə də əlaqə
qurmağa çalışırdı. Avropa dövlətləri ilə yaxınlaşmaqla Uzun Həsən aşağıdakı
məsələlərin həllinə nail olmaq istəyidi: 1) hərbi qüdrəti ilbəil artan qonşu Osmanlı
imperiyasına qarşı xristian ölkələrin simasında müttəfiqlər qazanmaq; 2) ticarət
əlaqələrini genişləndirmək, xüsusilə, Avropa üçün çox vacib olan ipək ixracını
təmin etmək, Avropa ölkələri ilə Şərq ölkələri arasında ticarətdə vasitəçiyə
çevrilmək və bu missiyanı Osmanlının əlindən almaq; 3) Avropalı hərb
mütəxəssislərinin köməyilə ordunu qabaqcıl silahlarla təmin etmək və silah
istehsalına başlamaq. Xüsusən, avropalı toptökən ustaların Azərbaycan dövlətinə
gətirilməsinə daha çox diqqət verilirdi. Ağqoyunlu ilə Osmanlının maraqlarının
kəsişdiyi məsələlərdən biri Trabzon məsələsi idi. Yunanlar hələ Bizans imperiyası
dövründə Trabzonu ələ keçirmiş, burada kütləvi məskunlaşmış və imperatorluq
yaratmışdılar (1204-1462). 1453-cü ildə II Mehmet İstanbulu fəth etdikdən sonra
bir çox Avropa ölkələri də türklərin əlinə keçdi. Cənubi-Şərqi Anadolunun böyük
hissəsi Osmanlılar tərəfindən tutulduqdan sonra Trabzon imperatorluğu türk
əraziləri arasında bir adaya bənzəyirdi. Trabzon imperatorluğu ilə Ağqoyunlu
arasında hələ XIV əsrdən dostluq və qohumluq münasibətləri qurulmuşdu. Trabzon
həm də Azərbaycanın Qara dəniz vasitəsilə Avropaya çıxışında mühüm rol
oynayırdı.
Uzun Həsən II Mehmeti Trabzonu tutmaq fikrindən daşındırmaq üçün anası
Sara Xatunun başçılığı ilə onun yanına böyük elçi heyəti göndədi. Sara Xatunun
qarşısına iki vəzifə qoyulmuşdu: 1) Sultanın Ağqoyunlu ərazisinə girməsinin
qarşısını almaq; 2) onu Tabzon səfərindən daşındırmaq. Sara Xatun II Mehmet
tərəfindən Bulqar dağının ətəyində, hərbi düşərgədə yaxşı qarşılanmış, danışıqlar
çox səmimi olmuş, onlar bir-birinə “ana-oğul” deyə müraciət etmişdilər. Sara
Xatun Sultanın Ağqoyunlu dövləti ərazisinə girməyəcəyi barədə razılığını alsa da,
Trabzon üzərinə hücumdan çəkindirə bilməmişdi [15, s.33]. 1461-ci ildə iki dövlət
arasında Yassıçəmən deyilən yerdə hərbi əməliyyatların dayandırılmasına dair sülh
müqaviləsi imzalandı. II Mehmet Uzun Həsənin arxadan zərbə vurmayacağına
əmin olaraq Trabzon üzərinə qoşun göndərdi və 1461-ci ilin avqustunda şəhəri ələ
keçirdi. Trabzon tutulduqdan sonra Ağqoyunlular Qara dənizə yeganə çıxış yolunu
itirdilər. Bu, Osmanlı-Ağqoyunlu münasibətlərinin pisləşməsinə səbəb oldu [16,
s.167]. Uzun Həsən diplomat kimi davranaraq elçilərlə hədiyyələr göndərib
Trabzonun alınması ilə Mehmet Fatehi təbrik etdi, ürəyində isə təcavüz və qisas
hissini söndürə bilməyib Avropanın xaçpərəst ölkələrinə üz tutdu. Osmanlının ən
qatı düşməni olan Venetsiya respublikası ilə Azərbaycan arasında anlaşma yarandı.
Avropa səyyahları və elçiləri bir-birinin ardınca Uzun Həsənin sarayına gəlməyə
başladılar.
Osmanlı dövlətinin zəifləməsində daha çox maraqlı olan Venetsiya
respublikası Katerino Zeno, İosafat Barbaro, Ambroco Kontarini kimi
diplomatlarını Ağqoyunlu sarayına göndərmişdi. Ağqoyunlu səfirləri İsaq, Hacı
Məhəmməd, Mirak, Həsən Əzən, Murad bəy, Xoca Avropa dövlətlərində
olmuşdular. Aparılan danışıqlar nəticəsində Osmanlı dövlətinə qarşı ittifaq
yaradıldı. Bu ittifaqa Roma Papası, Venetsiya respublikası, Genuya respublikası,
Neapol krallığı, Macarıstan krallığı, Kipr krallığı, Rodos dövləti, Qaraman bəyliyi
və Azərbaycan dövləti daxil idilər. Venetsiya Uzun Həsəni hərbi sursatla təchiz
etməyi öz üzərinə götürmüşdü [8, s.19-20]. Avropa ölkələri ilə Aralıq dənizi
tərəfdən əlaqələrdə Kiçik Asiyanın cənubunda yerləşən Qaraman bəyliyi böyük
əhəmiyyət kəsb edirdi. Buna görə də Uzun Həsən bu bəyliyin müstəqilliyinin
qorunub saxlanmasına çox diqqət yetirirdi.
1472-ci ildə Ağqoyunlu ilə Venetsiya arasında ittifaq bağlandı və tərəflər
qərbdən və şərqdən Osmanlı dövlətinə zərbə vurmağı planlaşdırdı. Bu plan türkləri
zəiflətməyə çalışan Avropa dövlətləri üçün də sərfəli idi. Tərəflərin razılığına
uyğun olaraq 1472-ci ildə Uzun Həsən Qaraman bəyliyi vasitəsilə Aralıq dənizi
sahillərinə çıxdı. Burada o, Venetsiyanın vəd etdiyi hərbi mütəxəssisləri və silah-
sursat almalı idi. Lakin silah-sursat gəlmədi. Çünki Venetsiya ikili siyasət yeridir,
Osmanlının ağır daxili vəziyyətindən istifadə edərək onunla gizli danışıqlar aparır,
ticarətdə güzəştlər qoparmağa çalışırdı. Ağqoyunlular Osmanlı dövlətinə qarşı
Avropa dövlətləri ilə vahid cəbhə təşkil edə bilmədi.
Türkiyə ilə Azərbaycan arasında yeni döyüşlər başladı. İlk döyüş 1473-cü il
avqustun 1-də Malatya yaxınlığında oldu. Murad paşanın başçılığı altında Osmanlı
qoşununun ön cərgəsi Ağqoyunlu sərkərdəsi Uğurlu Məhəmmədin yalançı
geriləməsinə aldanıb pusquya düşdü. Osmanlı qoşununun çoxu qırıldı, Murad paşa
özü Fərat çayında boğuldu [10, s.52-53]. Uzun Həsən oğlu Uğurlu Məhəmmədin
hücumu davam etdirmək təklifini qəbul etməyərək, qələbədən sonra yeni hücuma
keçmədi. Öz qüvvələrini toplayıb nizamlamaq imkanı alan II Mehmet, avqustun
11-də Tərcan yaxınlığında Otluqbeli (Türkiyənin Ərzincan vilayəti) döyüşündə
qəti uğur qazandı. Ağqoyunlu ordusu böyük itkilər verdi. İlkin döyüşlərdə Yusif
Mirzə və daha iki oğlunu itirən Uzun Həsən bu dəfə oğlu Zeynal Mirzəni şəhid
verdi (Həmin ərazidə 2008-ci ildə iki türk dövlətinin Şəhidlərinin xatirəsinə abidə
qoyulub) [12].
Yaranmış vəziyyət Uzun Həsəni ehtiyatlı siyasət aparmağa vadar edirdi.
1475-ci ildə italyan səyyahı Marko Rosso (Digər italiyalı səyyah Kontarinin
“Marko Rosso” adlandırdığı şəxs böyük ehtimalla “Rus Mark” mənasında
işlədilmişdi) [18] Moskoviya knyazlığı adından Təbrizdə olmuş, Moskva knyazı
III İvanın tapşırığı ilə Uzun Həsənlə Qızıl Ordaya qarşı birgə mübarizə aparmaq
barədə danışıq aparmışdı. Lakin Qızıl Orda xanı Əhməd ondan əvvəl elçi
göndərmiş və Uzun Həsəndən dövlətinin cənub sərhəddini pozmayacağına təminat
almışdı [1, s.93]. Gürcü hakimlər də Uzun Həsəndən uzaqlaşmağa başladılar.
Onlar Osmanlılara qarşı Ağqoyunlularla birgə mübarizədən imtina etdilər. Ona
görə də, Uzun Həsən 1474-1477-ci illərdə Gürcüstana hərbi yürüş etdi və ölkənin
çox hissəsini tutdu. 1477-ci ildə VI Baqratla bağlanan sülhə görə Tiflis də daxil
olmaqla, Şərqi Gürcüstan Azərbaycan dövlətinə daxil edildi [3, s.110-111].
1478-ci il yanvarın 5-də ömrünün ən yetkin çağında – 54 yaşında Uzun
Həsən qəflətən vəfat etdi və Təbrizin “Nəsriyyə” məscidində dəfn edildi. Uzun
Həsənin ölümündən sonra hakimiyyətə onun oğlu Xəlil, az sonra isə digər oğlu
Yaqub Mirzə (1478-1490) gəldi. O, atasının siyasətini davam etdirərək
Şirvanşahlarla dostluq münasibətlərini saxladı. O, Səfəvi şeyxlərini Ağqoyunlular
üçün ən böyük təhlükə sayırdı və onları 1488-ci ildə həbs etdirib Şiraz
yaxınlığındakı İstəxr qalasına saldırdı. Anasının hazırladığı zəhəri səhvən içən
Sultan Yaqub 1490-cı ildə öldü [19, s.519]. Hakimiyyətə oğlu Bəysunqur (1490-
1492-ci illər) gəldi. 1492-ci ildə Rüstəm Mirzə Diyarbəkirdə Baysunqurun
qoşunlarını məğlub etdi. Baysunqur Şirvana, babası Fərrux Yasarın yanına qaçdı.
Hakimiyyət Rüstəm Mirzənin (1492-1497) əlinə keçdi. Ancaq Baysunqur
mübarizədən əl çəkməmişdi. Bu qarşıdurmada Rüstəm Mirzə Səfəvilərlə,
Baysunqur isə Şirvanşahlarla ittifaqda idi. Rüstəm Mirzə Şeyx Heydərin övladları
İbrahim, Sultanəli, İsmayılı İstəxr qalasından buraxdırdı, Səfəvilərlə ittifaq bağladı.
1493-cü ildə Əhər döyüşündə Əbih Sultan və Səfəvi şeyxi Sultanəli tərəfindən
Baysunqur məğlub edildi və öldürüldü. Bu qələbədən narahat olan Rüstəm Mirzə
1494-cü ildə Ərdəbil yaxınlığında baş vermiş Şəməsi döyüşündə Səfəvi Sultanəlini
məğlub etdi və o, öldürüldü, ancaq İsmayılı ələ keçirə bilmədi. Səfəvi sülaləsinə
başçılıq yeddi yaşlı İsmayıla keçdi [7, s.105].
Rüstəm Mirzə 1497-ci ildə ara müharibələrində öldürüldükdən sonra Uzun
Həsənin nəvəsi Murad (1497-1498) Qum şəhərində özünü Azərbaycan hökmdarı
elan etdi. Lakin onun əmisi oğlu Əlvənd Mirzə də taxt-tac iddiasında olduğunu
bildirdi və 1499-cu ildə Təbrizi ələ keçirdi. 1500-ci ildə Əhər şəhərində Əlvəndlə
Murad arasında sülh bağlandı. Müqaviləyə əsasən Kürdən Qızıl Üzən çayına,
Diyarbəkirə, Dəbilə qədər Azərbaycan torpaqları Əlvənd Mirzəyə, Ərəb İraqı,
Fars, Kirman isə Murad Mirzəyə çatdı [11, s.111].
Beləliklə, Azərbaycan dövləti iki hissəyə parçalandı. Buna baxmayaraq,
Ağqoyunluların dövründə Azərbaycan nəinki yaxın Şərq, həmçinin Avropa
miqyasında ən böyük imperiyalardan biri kimi tanındı...
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, III cild (XIII-XVIII əsrlər). Bakı, “Elm”, 2007.
2. Balkan Ö.L. “Osmanlı devrinde hükümdar Uzun Hasan beye ait kanunlar”, Tarih
Vesikları 1, 1941.
3. Barbaro J. Anadoluya ve İrana seyahat. Çeviri ve notlar: Tufan Gündüz. Yedditepe
Yayınevi, İstanbul, 2005.
4. Çelebi E. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahetnamesi. İkinci cild, 1-ci kitab,
İstanbul, 2009.
5. Erdem İ. “Akkoyunlu devletinin Kurucusu Kara Yülük Osman beyin Hayatı ve
Fealiyyetleri”. XXXIV/1-2. Ankara, 1990.
6. Fərzəlibəyli Ş. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası XV-XVI əsrlərdə (II nəşr). Bakı,
Elm, 1999.
7. İbrahimov C. Azərbaycanın XV əsr tarixinə dair oçerklər. Bakı, 1958.
8. Mahmudov Y. Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri. Ağqoyunlu dövrü (XV əsrin
ikinci yarısı). Bakı, “Təhsil”, 2007.
9. Mahmudov Y. “Sara Xatun”, Azərbaycan diplomatiyası. Bakı, Azərbaycan
Universiteti, 1993.
10. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk
tarixşünaslığında. Bakı, “Çaşoğlu”, 2000.
11. Nuriyeva İ. Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan-XXI əsrin əvvəllərinədək).
Bakı, “Elm və Təhsil”, 2019.
12. “Otlukbeli ilçesinde Açılışlar Zinciri”. Gündem 24 (Turkish). 2008-08-17.-
www.gundem24.com/News-file-print-sid-3092.html.
13. Şami N. “Zafername”. Çev. Lugal N. Ankara, 1949.
14. Sümer F. “Akkoyunlular”, Diyanet İslam Araşdırmaları -islamansiklopedisi.org.tr/
akkoyunlular.
15. Walter H. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. Çev. Tevfik Bıyıklıoğlu. Ankara, 1992.
16. Woods J.E. 300 Yıllık Türk İmperatorluğu Akkoyunlular, Aşiret, Konfederasyon,
İmperatorluk (15. yüzyıl Türk-İran siyaseti üzerine bir inceleme). Çeviren: Sibel
Özbudun. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1993.
17. Fragner B.G. “The Consept of Regionalism in Historical Research of Central Asia
and İran (A Macro-Historical İnterpretation)”, in: Devin Deweese (ed.): Studies on
Central Asian History in Honor of Yuri Bregel. Bloomington/Indiana, 2001.
18. Контарини А. Путешествие в Персию. Комментарии.- vostlit.info/Texts/rus10/
Kontarini/primtext2.phtml (ком.91).
19. Нефедов С. «Война и общество. Факторный анализ исторического процесса:
«История Востока». Москва, Издательский дом «Территория будушего», 2008.
00:27, Bu gün
"TOST" dağıdıldı, rəhbəri saxlanıldı - FOTO
28 Sep 2024 | 23:51
Sürücülərin nəzərinə: Qırmızı işıqda qalmamaq üçün bilməli olduğunuz qayda
28 Sep 2024 | 23:10
Botoks sizi daha gənc göstərir - Bunun insana xeyiri varmı?
28 Sep 2024 | 23:00
İlham Əliyevlə Paşinyan bu tarixdə görüşə bilər
28 Sep 2024 | 22:55
Millət vəkili şəhidin ildönümü mərasiminə qatıldı
28 Sep 2024 | 22:54
İran Livana könüllü qoşun göndərməyə hazırlaşır
28 Sep 2024 | 22:44
Xarkova PUA hücumu: Ali Məhkəmənin hakimi öldü
28 Sep 2024 | 22:36
Hərbi əməliyyatlar dərhal dayandırılmalıdır - BMT
28 Sep 2024 | 22:28
Arıqlamaq üçün yumurtanı BU VAXT YEYİN
28 Sep 2024 | 22:20
Fidan: Blinkenlə Bakı-İrəvan sülhündən danışdım
28 Sep 2024 | 22:13
Sentyabrın sonunda ÜÇ BÜRCÜN həyatı kəskin dəyişəcək
28 Sep 2024 | 22:05
Ostin İsrailin hücumuna görə onunla iki dəfə danışdı
28 Sep 2024 | 21:59
İraqda əhali ABŞ səfirliyinə hücum çəkdi
28 Sep 2024 | 21:55
“BMT-dəki çıxışından sonra onun əlini sıxmaq üçün növbəyə durdular” - FOTO
28 Sep 2024 | 21:50
Şimpanze 8 aylıq körpəni öldürdü, insanlar belə qisas aldı
28 Sep 2024 | 21:43
Bu bürclər daim kasıb qalacaqlar - PROQNOZ
28 Sep 2024 | 21:38
Nəsrullahın öldürülməsi ədalətlidir - Bayden
28 Sep 2024 | 21:32
Ahu Tubaya hörmətsizlik- “Qızı Hülya Avşarın, Banu Alkanın dəfnə gəlməməsinə əsəbləşdi”-ÖZƏL
28 Sep 2024 | 21:30
İranda beş günlük matəm elan edildi
28 Sep 2024 | 21:20
İmmunitet sistemini gücləndirən mövsümi qidalar
28 Sep 2024 | 21:16
ABŞ Ukraynadan atəşkəs planı gözləyirdi - Keçmiş səfir
28 Sep 2024 | 21:08
Nəvəsini efirə gətirib aparıcı olmasını istədi
28 Sep 2024 | 21:00
Bu gedişlə İsrail Xameneini də aradan götürə bilərmi? - GƏRGİNLİK
28 Sep 2024 | 20:49
Fransadan Ermənistana HÖRMƏTSİZLİK
28 Sep 2024 | 20:45
Qadınla əlbir olub yarım milyonu mənimsəyən Hüseyn görün kim imiş - FOTO
28 Sep 2024 | 20:37
18 yaşlı oğlandan inanılmaz əməl: Qadınla əlbir olub 700 min pulu... - VİDEO
28 Sep 2024 | 20:32
“Mən danışsam, siz biabır olub, susacaqsınız” - FOTOLAR
28 Sep 2024 | 20:29
İran prezidenti: ABŞ Nəsrullahın qətlinin əmri ABŞ-dan verilib
28 Sep 2024 | 20:24
Kök pəhrizi ilə arıqlayın
28 Sep 2024 | 20:16
Ərdoğan İsrailin Livana hücumunu pisləyib
00:27, Bu gün
"TOST" dağıdıldı, rəhbəri saxlanıldı - FOTO
28 Sep 2024 | 23:51
Sürücülərin nəzərinə: Qırmızı işıqda qalmamaq üçün bilməli olduğunuz qayda
28 Sep 2024 | 23:10
Botoks sizi daha gənc göstərir - Bunun insana xeyiri varmı?
28 Sep 2024 | 23:00
İlham Əliyevlə Paşinyan bu tarixdə görüşə bilər
28 Sep 2024 | 22:55
Millət vəkili şəhidin ildönümü mərasiminə qatıldı
28 Sep 2024 | 22:54
İran Livana könüllü qoşun göndərməyə hazırlaşır
28 Sep 2024 | 22:44
Xarkova PUA hücumu: Ali Məhkəmənin hakimi öldü
28 Sep 2024 | 22:36
Hərbi əməliyyatlar dərhal dayandırılmalıdır - BMT
28 Sep 2024 | 22:28
Arıqlamaq üçün yumurtanı BU VAXT YEYİN
28 Sep 2024 | 22:20
Fidan: Blinkenlə Bakı-İrəvan sülhündən danışdım
28 Sep 2024 | 22:13
Sentyabrın sonunda ÜÇ BÜRCÜN həyatı kəskin dəyişəcək
28 Sep 2024 | 22:05
Ostin İsrailin hücumuna görə onunla iki dəfə danışdı
28 Sep 2024 | 21:59
İraqda əhali ABŞ səfirliyinə hücum çəkdi
28 Sep 2024 | 21:55
“BMT-dəki çıxışından sonra onun əlini sıxmaq üçün növbəyə durdular” - FOTO
28 Sep 2024 | 21:50
Şimpanze 8 aylıq körpəni öldürdü, insanlar belə qisas aldı
28 Sep 2024 | 21:43
Bu bürclər daim kasıb qalacaqlar - PROQNOZ
28 Sep 2024 | 21:38
Nəsrullahın öldürülməsi ədalətlidir - Bayden
28 Sep 2024 | 21:32
Ahu Tubaya hörmətsizlik- “Qızı Hülya Avşarın, Banu Alkanın dəfnə gəlməməsinə əsəbləşdi”-ÖZƏL
28 Sep 2024 | 21:30
İranda beş günlük matəm elan edildi
28 Sep 2024 | 21:20
İmmunitet sistemini gücləndirən mövsümi qidalar
28 Sep 2024 | 21:16
ABŞ Ukraynadan atəşkəs planı gözləyirdi - Keçmiş səfir
28 Sep 2024 | 21:08
Nəvəsini efirə gətirib aparıcı olmasını istədi
28 Sep 2024 | 21:00
Bu gedişlə İsrail Xameneini də aradan götürə bilərmi? - GƏRGİNLİK
28 Sep 2024 | 20:49
Fransadan Ermənistana HÖRMƏTSİZLİK
28 Sep 2024 | 20:45
Qadınla əlbir olub yarım milyonu mənimsəyən Hüseyn görün kim imiş - FOTO
28 Sep 2024 | 20:37
18 yaşlı oğlandan inanılmaz əməl: Qadınla əlbir olub 700 min pulu... - VİDEO
28 Sep 2024 | 20:32
“Mən danışsam, siz biabır olub, susacaqsınız” - FOTOLAR
28 Sep 2024 | 20:29
İran prezidenti: ABŞ Nəsrullahın qətlinin əmri ABŞ-dan verilib
28 Sep 2024 | 20:24
Kök pəhrizi ilə arıqlayın
28 Sep 2024 | 20:16
Ərdoğan İsrailin Livana hücumunu pisləyib
28 Sep 2024 | 20:08
50 mindən çox Livan sakini bu ölkəyə qaçdı
28 Sep 2024 | 20:00
“Azərbaycan Atabəyləri” filmindən ilk görüntülər - VİDEO
28 Sep 2024 | 19:52
Onun bu fikirləri əsassızdır - Rəsmi Bakı
28 Sep 2024 | 19:48
Arzu Niftalıyeva vəfat etdi
28 Sep 2024 | 19:30
Bakıda piyada səkisi parklanma üçün zəbt edildi
28 Sep 2024 | 19:26
Nəsrullahın meyitini bu əşyasına görə tanıdılar - FOTO
28 Sep 2024 | 19:18
İşə müraciət etmək üçün ən yaxşı gün hansıdır?
28 Sep 2024 | 19:10
Şərabın ən ucuz olduğu ölkələr
28 Sep 2024 | 19:03
Qocalmanı sürətləndirən 5 amil
28 Sep 2024 | 18:55
Həsən Nəsrullahı o əvəz edəcək?
28 Sep 2024 | 18:50
Premyer Liqa: "Zirə" "Kəpəz"i məğlub edib
28 Sep 2024 | 18:43
İraqda Nəsrullaha görə 3 günlük mətam elan edildi
28 Sep 2024 | 18:37
ABŞ qoşunlarını İraqdan çıxarır
28 Sep 2024 | 18:32
Telefonu gün ərzində neçə dəfə doldurmaq olar?
28 Sep 2024 | 18:28
Hindistanda dəhşət: Uşaq cadu ritualının qurbanı oldu - FOTO
28 Sep 2024 | 18:20
Pezeşkian: “Hizbullah” liderini öldürmək əmri ABŞ-dən verilib
28 Sep 2024 | 18:19
Anavətənçilər Zəfər Parkını ziyarət etdi
28 Sep 2024 | 18:16
Azərbaycanda maliyyə piramidası şəbəkəsi ifşa edilib
28 Sep 2024 | 18:14
"Google" keçmiş işçisini geri qaytarmaq üçün 2,7 milyard dollar xərclədi
28 Sep 2024 | 18:06
“Gənc fotoovçu yaşıl kənddə” adlı layihənin icrasına başlanılıb
28 Sep 2024 | 18:05
Xərçəng riskini artıran məşhur qidaların adları çəkildi
28 Sep 2024 | 18:04
DİN bu dələduzluq pramidasını ifşa etdi - VİDEO
28 Sep 2024 | 17:57
COP29 sədrliyi ABŞ-da iqlimlə bağlı maliyyələşmə məsələlərini müzakirə edib - FOTO
28 Sep 2024 | 17:52
Elarizin nəvəsi ilə “dueti” — VİDEO
28 Sep 2024 | 17:47
“Həsən Nəsrullahın qətlindən sonra İran İsrailə ənənəvi yanaşmasından geri çəkilə bilər...”
28 Sep 2024 | 17:43
İcmadan Peter Stanoya ŞİLLƏ KİMİ CAVAB
28 Sep 2024 | 17:37
İsrail və Azərbaycan müdafiə əlaqələrinin inkişafında yeni addım atıb
28 Sep 2024 | 17:31
Aerobika gimnastikası üzrə millimiz dünya çempionatının finalına yüksəlib
28 Sep 2024 | 17:25
"Yaxın Şərqdə sülhə aparan yeganə yol İsrail və Fələstin dövlətlərinin yan-yana yaşamasıdır"
28 Sep 2024 | 17:19
Suqovuşanın azadlığı uğrunda qəhrəmanlıq göstərən Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı
28 Sep 2024 | 17:12
Nazirlikdə Paralimpiya mükafatçıları ilə görüş keçirilib - FOTO
28 Sep 2024 | 17:06
Dövlət sərhədini pozmağa cəhd göstərən 22 nəfər saxlanıldı - FOTO
28 Sep 2024 | 17:00
COP sədrlikləri “Rio Üçlüyü” təşəbbüsünə start verir
28 Sep 2024 | 16:54
FHN Biləcəridəki yanğınla bağlı məlumat yaydı - YENİLƏNİB + FOTO/VİDEO
28 Sep 2024 | 16:48
Azərbaycanda əhali çörəkdən imtina edir: Görün tərkibinə nə qatırlar
28 Sep 2024 | 16:42
"Çin Rusiyaya Ukrayna savaşı üçün dronlar tədarük edir" - "The Times"
28 Sep 2024 | 16:36
Mahir Emreli komanda yoldaşı ilə dalaşdı
28 Sep 2024 | 16:30
Smartfon işlədənlər OXUSUN: Məlumatlarınız və pullarınız belə oğurlanır
28 Sep 2024 | 16:24
Sürücülərin NƏZƏRİNƏ! - Bu yolda avtobus zolağı ləğv edilib - FOTO
28 Sep 2024 | 16:18
"Azərbaycan Dövlət Su Ehtiyatları Agentliyi haqqında Əsasnamə” dəyişdi
28 Sep 2024 | 16:06
Bu dövlət orqanları torpağın kateqoriyasının dəyişdirilməsinə rəy verəcək
28 Sep 2024 | 16:03
“Müəyyən geo-siyasi məsələlər həllini tapmayınca Zəngəzur dəhlizi açıla bilməz...”
28 Sep 2024 | 16:00
Torpaqların bir kateqoriyadan digərinə keçirilməsi qaydaları təsdiqləndi
28 Sep 2024 | 15:55
"Hizbullah" Nəsrullahın öldürüldüyünü TƏSDİQLƏDİ
28 Sep 2024 | 15:49
Kərim Vəliyev Azərbaycan Ordusunda aparılan islahatlardan danışdı
28 Sep 2024 | 15:43
Bu məşhurlar da repçinin əxlaqsız məclisində yer alıbmış - FOTO
28 Sep 2024 | 15:37
"Yaxın Şərq böyük müharibə həddindədir" - Lavrov
28 Sep 2024 | 15:31
Mourinyonun əvəzlədiyi türkiyəli baş məşqçi "Qarabağ"ı çalışdırmaq istəyir
28 Sep 2024 | 15:25
Start qiyməti 100 min manata yaxın olan telefon nömrələri - SİYAHI
28 Sep 2024 | 15:18
Kamilənin toyu BU TARİXDƏ olacaq
28 Sep 2024 | 15:12
Astroloqlardan XƏBƏRDARLIQ: Nadir hallarda sevgidə xoşbəxt olan BÜRCLƏR
28 Sep 2024 | 15:06
Yemək yeyəndə niyə su içmək olmaz?
28 Sep 2024 | 15:00
Qocalmanı sürətləndirən 5 amil
28 Sep 2024 | 14:54
Şəhid Vüsal Omarovun xanımından ürəkağrıdan sözlər: "Həm yoldaşımı, həm də atamı itirdim" - VİDEO
28 Sep 2024 | 14:48
"Qisas çox ağır olacaq və bütün İsraili lərzəyə gətirəcək" - "Hizbullah"
28 Sep 2024 | 14:42
Sağlamlıq turizminin inkişafında Naftalan neftinin rolu artırılır - SƏRƏNCAM
28 Sep 2024 | 14:36
Xüsusi təyinatlılar təlimdə - Gecə şəraitində şərti düşmən obyektinə qəfil basqın - VİDEO
28 Sep 2024 | 14:30
13 yaşlı qızı qaçıran 20 yaşlı oğlan ölkədən QAÇDI - VİDEO
28 Sep 2024 | 14:24
“Dövlət informasiya ehtiyatlarının və sistemlərinin Nümunəvi Əsasnaməsi” təsdiqləndi
28 Sep 2024 | 14:18
"Aldığı üzüyü taxmaq qismət olmadı" - 21 yaşlı şəhid Tərlan Quliyevin yarım qalan xəyalları
28 Sep 2024 | 14:11
Ərəblər Azərbaycana niyə əvvəlki kimi gəlmirlər? - ARAŞDIRMA
28 Sep 2024 | 14:05
Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgisinə hazırlıq prosesi müzakirə edilib
28 Sep 2024 | 13:58
Prezident fərman imzaladı
28 Sep 2024 | 13:52
"ABŞ Rusiya ərazisinin dərinliyinə zərbələrə icazə versə, Rusiya "ölümcül" zərbələr endirə bilər"
28 Sep 2024 | 13:46
İlham Əliyev Si Cinpini təbrik etdi
28 Sep 2024 | 13:41
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28 Sep 2024 | 13:35
Bu ərazilərdə havada toz müşahidə olunur
28 Sep 2024 | 13:29
Türkiyə paytaxtında İkinci Qarabağ müharibəsi şəhidlərinin xatirəsi anıldı - VİDEO
28 Sep 2024 | 13:23
Azərbaycan üç istiqamətdə Ermənistandan təzminat tələb edə bilər - ŞƏRH + FOTO
28 Sep 2024 | 13:17
Bədii gimnastlarımız Balkan Kubokunda fəxri kürsüyə yüksəliblər
28 Sep 2024 | 10:42
Arıq və qısaboy çağırışçılar - Onlar bu hallarda əsgər aparılmır - Rəsmi AÇIQLAMA
28 Sep 2024 | 10:03
“Qənirə xanım qəfil dünyasını dəyişdi, mən o insanları bağışlayıram, əminəm ki, bacım da bağışlayıb”- ÖZƏL+MÜSAHİBƏ
28 Sep 2024 | 07:32
İsrail Nəsrullahın bunkerdə iclas çağırdığını öyrəndikdən sonra zərbə endirib...-“NYT”
28 Sep 2024 | 10:21
Bakıda evlər kütləvi satışa çıxarıldı: Mərkəzə yaxın ərazilərdə ucuz mənzillər var
28 Sep 2024 | 06:44
"Nəsrullahla əlaqə kəsilib... Ölüb-ölmədiyini söyləmək hələ tezdir...- "Reuters"
28 Sep 2024 | 08:24
İsrail “Hizbullah” komandirlərinin öldürüldüyünü açıqladı
28 Sep 2024 | 08:16
Ömrü uzadan qidalar - SİYAHI
28 Sep 2024 | 11:40
Bu bürclər üçün çətin dövr başlayır - "İşdə münaqişə..."
28 Sep 2024 | 08:49
İnternetdəki sağlamlıq və gözəllik məsləhətlərinin TƏHLÜKƏLƏRİ
28 Sep 2024 | 10:44
"Türkiyə ilə bu sazişə getməsi o deməkdir ki, Ermənistan hərbi ritorikadan əl çəkib...”
26 Sep 2024 | 19:19
Məktəblərdə tədrisdən çıxarılmalı fənlər – Onları əvəz etməli çox vacib dərslər
24 Sep 2024 | 10:15
“Nə olsun o xanəndəlik sinfini bitirib, gəlin araşdıraq hansı muğamları bilir, öyrənib?”-Xalq artistindən İRAD+FOTO+ÖZƏL
25 Sep 2024 | 21:59
"İran Fələstinin mübarizə bayrağını daha daşımayacaq" - Məsud Pezeşkian
22 Sep 2024 | 16:55
Bitki yağları zərərlidirmi? - Mütəxəssisdən açıqlama
27 Sep 2024 | 10:52
Wi-Fi sürətini və gücünü artırmaq üçün 10 ÜSUL
24 Sep 2024 | 15:25
Azərbaycanın ilk LAZER SİLAHI - FOTO
24 Sep 2024 | 23:23
Azərbaycana da gəldi - Əsas qadınları tutur, 89 gün davam edir...
27 Sep 2024 | 16:21
Yaşar Nuri, Səyavuş Aslan və Amaliya Pənahovanın 34 il əvvəl çəkilən nadir GÖRÜNTÜLƏRİ
23 Sep 2024 | 12:50
"Ermənistan bilməlidir ki, bizimlə ultimatum dili ilə danışmaq mümkün olmayacaq"
28 Sep 2024 | 10:42
Arıq və qısaboy çağırışçılar - Onlar bu hallarda əsgər aparılmır - Rəsmi AÇIQLAMA
28 Sep 2024 | 10:42
Arıq və qısaboy çağırışçılar - Onlar bu hallarda əsgər aparılmır - Rəsmi AÇIQLAMA
28 Sep 2024 | 10:03
“Qənirə xanım qəfil dünyasını dəyişdi, mən o insanları bağışlayıram, əminəm ki, bacım da bağışlayıb”- ÖZƏL+MÜSAHİBƏ
28 Sep 2024 | 07:32
İsrail Nəsrullahın bunkerdə iclas çağırdığını öyrəndikdən sonra zərbə endirib...-“NYT”
28 Sep 2024 | 10:21
Bakıda evlər kütləvi satışa çıxarıldı: Mərkəzə yaxın ərazilərdə ucuz mənzillər var
28 Sep 2024 | 06:44
"Nəsrullahla əlaqə kəsilib... Ölüb-ölmədiyini söyləmək hələ tezdir...- "Reuters"
28 Sep 2024 | 08:24
İsrail “Hizbullah” komandirlərinin öldürüldüyünü açıqladı
28 Sep 2024 | 08:16
Ömrü uzadan qidalar - SİYAHI
28 Sep 2024 | 11:40
Bu bürclər üçün çətin dövr başlayır - "İşdə münaqişə..."
28 Sep 2024 | 08:49
İnternetdəki sağlamlıq və gözəllik məsləhətlərinin TƏHLÜKƏLƏRİ
28 Sep 2024 | 10:44
"Türkiyə ilə bu sazişə getməsi o deməkdir ki, Ermənistan hərbi ritorikadan əl çəkib...”
