Yəməndəki olaylar ”“ husilərin qiyamı, İranın terrorçulara dəstəyi, ərəb ölkələrinin proseslərə hərbi müdaxiləsi və s. bütün dünyada ciddi narahatlıqla müşahidə edilməkdədir. Yəmən olayları ilə bağlı fərqli ekspertlər tərəfindən fərqli açıqlamalar verilməkdədir ki, bu da onsuz da mürəkkəb olan situasiyanın doğru anlaşılmasına, proseslərin əsl mahiyyətini dərk etməyə imkan vermir.

Yəməndə nə baş verir? Proseslərin arxasında dayanan maraqlı qüvvələr hansılardır? Husilərin birdən-birə meydana çıxması və mərkəzi hökumətə qarşı ciddi dirəniş göstərməsi təsadüfdirmi?

İctimai Tədqiqatlar Mərkəzinin rəhbəri, politoloq-araşdırmaçı İlqar Altay Moderator.az saytı və “Hürriyyət” qəetinə açıqlamasında bu və bu kimi məsələlərlə bağlı maraqlı fikirlər səsləndirib.

“Yəmən tarixən radikal ekstremist islamçı qruplaşmaların və liderlərin məskənidir”

İ.Altay öncə Yəmənin tarixi simasına, keçdiyi inkişaf yoluna nəzər salıb: “Ümumiyyətlə, Yəmənin tarixinə nəzər salsaq, bu ölkə dünyada ən qədim insan məskənlərindən birisidir. Tarixçi alimlərin iddialarına görə hətta, ilk insanlar Afrika qitəsindən ilk olaraq Yəmənə keçid ediblər. Orada özlərinə platforma quraraq, sonradan Asiya, Avropa və dünyanın digər bir sıra bölgələrinə artım etmişlər.

Yəmən həm də ərəb dünyasının ən ziddiyyədli, təzadlı bölgəsidir. Bu da Yəmən xalqının hə dəyişkən, qeyri-stabil və həm də ifrat radikal, üsyankar xarakterindən irəli gəlir. Bu həm də toplumun müxtəlif ideya və təriqətlərə səmimi və hətta, fanatizm qədər meylliyindən irəli gəlir. Bu səbəbdəndir ki, bu ölkədə ta qədimdən bütpərəstlik, iudaizm, xristianlıq və müsəlmanlığa qədər, demək olar ki, bütün dinlər meydan götürüb. Hətta, bu günkü islam dini mütləqliyində belə, bu ölkədə bu dinin şiə və sünni qolunun çox müxtəlif təriqətlərinə qulluq edən iri toplumlar müxtəlifliyi mövcuddur. Bura həm də ən radikal ekstremist islamçı qruplaşmaların və liderlərin məskənidir. Nəzərə alaq ki, dünyanı lərzəyə gətirən Ben Laden və sair, məşhur terrorçular da Yəməndə yetişiblər”.

Ekspertin sözlərinə görə, Yəmən həm də davalı inqilablar və dəyişən hakimiyyətlər ölkəsi kimi diqqət çəkir: “Yəmən həm də, ictimai-siyasi baxımdan daima qarşıdurma və üsyanlar, inqilab və hakimiyyət çevrilişləri ölkəsidir. Bu məkanda dövlət quruluşuna görə dini monarxiya sistemindən tutmuş, parlamentar kapitalizm və kommunist sovetpərəst rejiminə qədər bütün hakimiyyət növləri də sınaqdan çıxmışdır. Məhz Yəmən xalqının bu təzadlı, rəngarəng təbiətindən istifadə edərək, dünyanın müxtəlif güc mərkəzləri bu ölkəni əsrlərlə öz maraqlarının dartışma və qarşıdurma meydanına çeviriblər. Xüsusilə, Hind okeanından Aralıq dənizi və Avropaya gedən fövqəlvacib dəniz keçidi üzərində yerləşməsinə görə ABŞ və müttəfiqləri üçün Yəmən strateji maraq kəsb edib”.

“Yəməndə sünni və şiə məzhəbli ideya sahibləri arasında böyük ziddiyyətlər var”

İ.Altayın bildirdiyinə görə, haırda Yəməndə İslam dininin fərqli məzhəbləri arasında ciddi ziddiyyətlər mövcuddur: “Bu gün ərəb dünyasında islam dininin sünni və şiə məzhəbli ideya sahibləri arasında böyük ziddiyyətlər var. Təbii ki, belə bir ziddiyyət, məzhəb savaşı Yəmən kimi qarşıdurma məkanından yan ötüşməzdi. Necə ki, 2011-ci ildəki "Ərəb baharı" Yəməndən ötüşmədi və ölkənin qnununi prezidentini götürüb apardı. Bu gün, dayanıqsız Yəmən növbəti dəfə məzhəb və təriqətlərin, onların arxasında dayanan qüvvələr və dövlətlərin təsiri ilə çalxalanır.

Bu son dövrlərə qədər Yəməndə sünni ərəb dünyasının dəstəyi ilə hakimiyyətdə üstünlük sünni vahhabi məzhəbli sələfilərdə olub. 2011-ci il inqilabından sonrakı bu hakimiyyət daima Səudiyyə Ərəbistanı tərəfdən dəstəklənib. Təbii ki, bu dövlət daima öz şimal qonşusu Səudiyyə Ərəbistanı və uygun ərəb koalisiyasının, oradan da Qərbin, ABŞ-ın maraqlarını ifadə edib.

Bu dəfə Yəməndə Husilər adlanan şiə məzhəbli hərəkat hərəkətə keçib və artıq öz sözünü də deyib. Prezidenti, hökuməti devirib. Ölkə paytaxtını və iri şəhərləri ələ keçirib. Müvəqqəti keçid konstitusiyası yaradıb, parlamenti buraxıb və yenisini yaradır. Prezident qaçıb və demək olar ki, ölkə bu hərəkatın nəzarətindədir. Husilər Hərəkatının banisi yəmən mənşəli Hüseyn Husi vaxtilə İranda təhsil alıb. Livan və Suriya şiələri ilə əlaqəli olub, radikal "Hizbulla" hərəkatının yaradıcılarındandır. 2004-cü ildən, Hüseyn Husi öldürüləndən sonra hərəkata Əbdulməlik Əl-Husi rəhbərlik etməyə başlayıb. O dövrdən, vaxtaşırı Yəmən ordusu ilə Husilər arasında daimi qarşıdurmalar yaşanırdı”.

“Husi hərəkatına İranın dəstəyi birmənalıdır”

Ekspertin qənaətincə, husilərin İran tərəfindən dəstəkləndiyi inkaredilməzdir: “Şübhəsiz ki, şiə məzhəbli Hüsilər hərəkatının sünni ərəb dövlətlərinin əhatəsində yerləşən Yəməndə hakimiyyəti ələ götürmək dərəcəsində inkişafının arxasında İran İslam Respublikası dayanır. İran hakimiyyəti rəhbərliyinin əsas ideologiyası öz inqilabını xaricə ixrac etmək, islam dünyasında mümkün qədər çox sayda şiə məzhəbli dövlət quruluşları yaranışını təşkil etməkdir.

Ancaq İranın himayə etdiyi, illərlə gizlənib hakimiyyət pusqusunda duran Husilərin son bir ildə cürətlənib hərəkətə keçməsi başqa bir güclü amildən irəli gəlir. Bu, Rusiya amilidir. Düşünürəm ki, İrana da, həmin hərəkata da bu cürət və qətiyyət Moskvadan, Rusiya "KQB"-si tərəfdən gəlib. Yoxsa, İran güclü ərəb dünyasını qıcıqlandıracaq addıma cəsarət etməzdi. Bir dəfə 2011-ci ildə "ərəb baharı" zamanı İran bu fırtınanı Bəhreyndə yaratmışdı və ərblərdən də dərhal sərt cavab almışdı. Yəməndəki, bu hadisələrin başlangıc və gedişatı Qərb və Rusiya arasındakı Ukrayna konflikti prosesi ilə paralellik təşkil edir. Məqsəd Yəməndə ikinci Suriyanın yaradıb, ikinci Bəşər Əsədin hakimiyyətdə oturdulması ilə ərəb dünyası və Qərbə qarşı daha bir geosiyasi platforma formalaşdırmaqdır”.

“Rusiya ərəb dünyasında çaxnaşma yaratmağa çalışır”

İ.Altayın fikrincə, Krım və Donbas olaylarından sonra Rusiyanın Qərblə mübarizəsi bütün parametrlər üzrə daha prinsipial xarakter alıb: “Rusiyanın Krımı və Ukraynanın Donbas hövzəsini işğalından sonra onun Qərblə savaşı artıq qlobal xarakter alıb. Moskva artıq, Qərbin gücü və ona yaratdığı total sıxıntıları qarşısında hər vasitəyə əl atır. Müxtəlif bölgələrdə özünün İran, Suriya, Şimali Koreya, Ermənistan kimi "dost" kartlarından istifadə etməyə başlayıb. İran və şiə məzhəbli ərəblər vasitəsilə ərəb dünyasına çaxnaşma salmağa calışır. Çünki son Ukrayna konfliktində neft resurslu ərəb ölkələri yekdillik və qətiyyətlə ABŞ və Qərbin tərəfini tutdu.

Putin konfliktin başlanğıcında əminliklə çıxış edib dedi ki, Səudiyyə Ərəbistanı Qərbin təsiri ilə heç vaxt neftin hasilatını çoxaldıb qiyməti salmaz və Rusiyanın mənafeyinə toxunmaz. Ancaq Moskvanın çox qorxduğu bu hal baş verdi. Bu gün ABŞ birbaşa müdaxilə etmədən, ərəb ölkələri koalisiyasının hərbi qüvvələrinin Yəmənə müdaxiləsi vasitəsilə Rusiya və İranın niyyətini heçə endirir. Artıq Yəmənin üsyançıların mövqeləri bombalanır və Husilərdən təmizlənməsi prosesi başlanıb.

Heç də təsadüfi deyil ki, Rusiya XİN Lavrov Yəməndəki prosesləri Ukraynadakı meydan inqilabı ilə müqayisə edir. Ərəb dövlətlərinin birbaşa, devrilmiş Yəmən hökumətinə dəstəyini narazılıqla qarşılayır, Qərbin buna susmasıni ikili standart kimi qiymətləndirir. Sözün qısası, Rusiyanın İran ustu Yəmən "fırtınası" da boşa getdi.

Qeyd edək ki, rus və fars şovinizminin maraqları tarixən üst-üstə düşüb. Bunun köklü səbəbi Rusiya və İran imperiyalarının qonşu türk toplumlarını bölüşüb əsarətdə saxlaması və Rusiya üçün İranın cənub-şərqdə geosisiyasi istinad nöqtəsi əhəmiyyəti daşımasıdır. Bunlar rəsmi elan olunmayan sıx müttəfiqlərdir. Moskva son onilliklərdə bütün dünya tərəfindən sıxıntıya düşmüş İranı atom istehsalı, Suriya problemi və sair, digər vacib məsələlərdə həmişə müdafiə edib onun ayaqda qalmasına çalışıb. Iran da təbii ki, Moskvaya öz borcunu sədaqətlə qaytarır. 90-cı illərin əvvllərində Azərbaycanda silkələnmə, sabitliyin pozulması və Qarabağın işğalı prosesindəki Moskva-Tehran-İrəvan üçbucağında İran “əməyinin” məhsuldarlığı barədə faktları zaman özü mütləq ortaya qoyacaq”.

“Əgər fövqəlgüclər radikal qruplaşmaların arxasında dayanmasaydı...”

Ekspertin sözlərinə görə, Yəmən olayları terrorçuların əvvəlki dönəmlərdən fərqli olaraq daha böyük hədəflərə nail olmaqda israrlı olduğunu göstərdi: “Ümumiyyətlə, Yəmən hadisələri göstərdi ki, müxtəlif dini ekstremist qruplar əvvəlki onilliklərdə olduğu kimi, heç də ölkə və cəmiyyətlərin bir küncündə yuva salıb, terror və sair vasitələrlə öz təriqətlərinin varlığı uğrunda mücadilə aparmaqla kifayətlənmək istəmirlər. Onlar artıq, müxtəlif hərəkatlar yaradıb, hərbi birləşmə və ordu hesabına ölkələrdə hakimiyyəti ələ keçirmək barədə düşünürlər. Öz radikal dini ekstremist ideyalarına uygun dövlət qurmaq fikrindədirlər. Talibanın, İŞİD-in, indi isə Husilərin çıxışları bunu sübut edir.

Heç şübhəsiz ki, konkret dövlətlərin və həm də hərbi fövqəlgüclərin bu cür radikallar arxasında dayanması və dəstəyi olmadan Husi və İŞİD kimi dini ekstremistlərin ölkələr, hakimiyyətlər ələ keçirməsi qədər güclənə bilməsi mümkünsüz olardı”.

Seymur Əliyev