M.Ə.Rəsulzadə: ”Qafqaz Türkləri” (III hissə) - Nəsiman Yaqublunun təqdimatında

 

 

//moderator.az/read/722059?fbclid=IwAR2d5Cl9VvK_S_zaVBme-Eevrrty_NDOjKbRhd398oB85LqfqytWEtwmUuQ)

 

X əsrin ortalarında Bərdə şəhəri rus axıncılarının təcavüzünə məruz qalmış və bu tarixdən etibarən bir daha tərəqqi və inkişaf edəməmişdir. Bu hadisədən sonra ərəb¬lər zamanında təsis olunan Gəncə əhəmiyyət qazanmış və X və XI əsrdə Şəddadi süla¬ləsi burada hökumət sürmüşdür.

 

Şəddadi sülaləsi Məlikşah Səlcuqi zamanında inqiraza uğramış və XI əsrin son¬larında Məlikşahın oğlu Məhəmməd burada icrayi-hökumət eləmişdir. Bundan sonra Gəncə Səlcuq əmirlərinin məqərri olmuşdur. XII əsrin ibtidasında Səlcuq əmirlərindən Qara Sunqur zamanında zühur edən zəlzələdə tələf olan əhalinin miqdarı haqqında tarixlərdə məzkur rəqəm Gəncənin, zamanına görə pək məmur və pək böyük bir şəhər olduğunu göstərməkdədir. Məxəzlərdən bəzisində 230, bəzisində də 300 min nüfusun tələf olduğu müqəyyəddir.

 

Əvvəlki fəsillərdə görüldüyü vəchilə, səlcuqilər zamanında məmləkət türkləş¬di¬ril¬məyə başlamışdı. Səlcuq imperatorluğunun inqirazını mütəaqib Azərbaycan ilə Şərqi Qafqasiyanın idarəsi Azərbaycan Atabəyləri və yaxud Pəhləvanilər namını daşıyan türk sülaləsinə keçdi. Gəncə əmiri “İldəniz” 1146 sənəsində elani-istiqlal edərək bugünkü Qafqasiya və İran Azərbaycanlarını kəndi idarəsi altında birləşdirmiş, oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan yeni hökumətin hüdudunu genişlətdiyi kibi, əsasını da təhkim etdi¬yin¬dən, sülaləyə Pəhləvanilər ünvanı verilmişdir. Bu sülalə 1226 sənəsinə qədər icrayi-hökumət eləmiş və kəndilərindən altı hökmdar gəlmişdir. Pəhləvanilər paytaxtı Təbriz idi. 

 

Şirvan bu dövrlərdə Şamaxıda yaşayan Şirvanşahlar sülaləsinə tabe idi. Şirvanı kəndilərinə tabe etmək istəyən səlcuqilər Gürcüstanla müsadiməyə gəlmişlərdi. XII əsrin ortasında Şirvanşahlarla gürcülər əqdi-ittifaq edərək şimaldan gələn düşmənə qarşı qoymuşlardır. 1175 sənəsində Şirvan şahı Axistan Bakı limanında 70 gəmidən ibarət rus bəhriyəsini məğlub etmiş və gürcülərlə müttəfiqən şirvanilər Şabran ilə Dərbəndi düşməndən təmizləmişlərdir.

 

Pəhləvani sülaləsinin hakimiyyətinə Cəlaləddin Xarəzmi tərəfindən xatimə verilmiş, moğol istilasından qaçan Cəlaləddin 1231 sənəsində Gəncədə zühur edən bir ixtilalı basdırmışdır.

 

1235 sənəsində Gəncə, 1239 sənəsində də Dərbənd moğollar tərəfindən zəbt və təxrib olunmuş, bir daha əski əzəmət və məmurluqlarını iadə edəməmişlərdir. Gərçi Çingiz xanın torunu Hülakü tərəfindən Bağdadın işğalı (1258) üzərinə İranda təsis olunan moğol dövləti daxilində, Gəncə, Arran vilayətinin mərkəzi olaraq qalmışdır.

 

Moğol xanları zamanında Azərbaycan ilə Şərqi Qafqasiya epey məmur olaraq qalmışdır. XIII əsrin sonlarıyla XIV əsrin ibtidasında moğol xanları islamiyəti qəbul eləmişlərdir. Təbriz şəhəri onların zamanında ən böyük bir məmurə halını almışdır. Qazan xan dövrünü təmsil edən memari abidələr Təbrizin ən bənam əsərlərini təşkil edir. Qazan xan ihtidasını mütəaqib aldığı ismə ətfən, Mahmudabad şəhərini də təsis eləmişdir. XIV əsrdə Bərdə, Bakı və Dərbənddə böyük əbniyələr vücuda gəliyordu. Şamaxı da Şirvanşahların hökumət mərkəzi idi. Bakı dəxi Şirvan məmləkətinə daxil idi. Şirvanşahlardan  Şah Xəlilullah və Fərrux Yasar  zamanında  bu şəhər pək böyük bir inkişafa məzhər olmuşdur (1417-1462). Bakıda mövcud Xan sarayı ilə Şah məscidi və sair bir çox əbniyə bu dövrün əsərləridir.

 

Moğollardan Hülakülər və Çobanilər sülaləsini istixlaf edən Cəlairilər və türkmən sülaləsindən Qaraqoyunlularla Ağqoyunlular zamanında dəxi Təbriz paytaxt olduğu kibi, Şərqi Qafqasiya məmləkətlərinin müqəddəratı da Azərbaycan ilə siyasi bir məhvər üzərində dönüyordu. Cəlairilər və yaxud Elxanilərdən beş; (XIV əsrdə)  Qaraqoyunlulardan beş; (XIV və XV əsrdə) Ağqoyunlulardan da on beş (XV və XVI əsrdə) hökmdar gəlmiş və bütün bunların mərkəz idarəsi Təbriz və dairəi-nüfuzu Azərbaycan ilə Şərqi Qafqasiya məmləkətləri olmuşdur. Gərçi bəzən bu nüfuzun Şərqi Qafqasiya ilə Azərbaycan hüdudlarını keçdiyi də vaqedir.

 

Azərbaycan ilə Qafqasiya böyük Türküstan fatehi Əmir Timurun da nəzəri-diqqətini cəlb eləmiş, 1396 sənəsində oğlu Miranşah üçün Dərbənd ilə Bakıdan Bağda¬da və Həmədandan Anadoluya qədər vəsi bir dövlət təsis eləmişdir 1401 sənəsində Timur indi “Gavur arxı” deyilən Barlas kanalını açdırmışdır. 1403 sənəsində də Beyləqan şəhərini yenidən təmir etdirmişdir.

 

XVI əsrdə zühur edən Səfəvi sülaləsinin istinad etdiyi şeyxlər, Azərbaycan və Şərqi Qafqasiya türkləri arasında böyük nüfuz və təşkilata malik olan oğuz dədələrindən ibarət idi. Ərdəbil şeyxlərindən Cüneyd kəndi hakimiyyətini şimala doğru tövsi etmək məqsədilə Şirvan şahıyla toqquşmuş (savaşmış - red.) və şahın yardımına gələn Ağqoyunlular tərəfindən qətl edilmişdir. Yalnız Səfəvi sülaləsini təsis edən Şah İsmayıl Şirvan ilə Dərbəndi zəbtə müvəffəq olmuşdur.

 

Şah İsmayıl şiəliyi şüar ittixaz edərək siyasi mücadiləyə dini bir rəng vermişdir. Osmanlı sülaləsi ilə mücadilədə səfəvilər bu dini şüar ilə Anadoludakı qızılbaşlığı təhrik və Cəlali üsyanlarını təşviq eləmişlərdir. XVI əsr şiə İran ilə sünni Türkiyə arasında cərəyan edən dəhşətli müharibələrlə təmayüz etmişdir. Məruf Çaldıran müharibəsi ilə başlayan bu mücadilə müxtəlif zamanlarda, müxtəlif cilvələrlə gah o tərəfin müvəffəqiyyətilə, gah bu tərəfin müvəffəqiyyətilə sənələrcə davam eləmişdir. Osmanlı sülaləsinin bu mücadilədəki ən böyük müvəffəqiyyətləri XVI əsrin ikinci yarısında vüqu bul-uşdur. Şah Təhmasibin vəfatı üzərinə, İranda zühur edən qarğaşalıqlardan bilaistifadə Muradı-Salis zamanında icra olunan səfərlər nəticəsində gərək şimalda və gərək Cənubi Azərbaycanda bir çox şəhərlər Osmanlı hökumətinin idarəsinə keçmişdir. 1578 sənəsində Şərqi Qafqasiya məmləkətlərindən Ərəş, Şamaxı, Qəbələ, Bakı, Şabran, Dərbənd, Mahmudabad və Salyan şəhərlərində Türkiyə hakimiyyəti bərqərar olmuşdur. Şirvan imarəti türklər tərəfindən 14 sancağa, Dərbənd isə 7 sancağa təqsim edilmişdir. Qafqasiya vilayətləri ilə Azərbaycan 1590 sənəsində iranlılar tərəfindən əhdən osmanlılara tərk edilmişdir. Bəhri-Xəzər sahillərinin Osmanlı idarəsinə keçməsi Türkiyənin, İrana möhtac olmadan bilavasitə Türküstan xanları ilə təmasını təmin ediyordu. Türküstanlılar Manqışlaq və Şirvan vasitəsilə İranı görmədən həccə gediyorlardı.

 

Fəqət osmanlıların Azərbaycan ilə Şərqi Qafqasiyadakı bu hakimiyyəti çox sürməmişdir. 1603 sənəsində Şah Abbas Səltənəti-Osmaniyyə əleyhinə səfərlər açaraq İranın tərk etdikləri yerləri təkrar iadə eləmişdir. Şah Abbas tərəfindən Gəncə, Bakı və Dərbəndin istirdadı 1606 sənəsində vüqu bulmuşdur. Şah Abbas digər tərəflərdə olduğu kibi, buralarda dəxi kəndisindən əsərlər buraxmışdır. Gəncə yeni bir mövqeyə nəql edilmiş, Bakı surları son dəfə olaraq təmir olunmuş, Dərbənd hasarları suyun içərisinə qədər uzadılmışdır.