Görkəmli hərbi xadim, Azərbaycanın Hərbi naziri Səməd bəy Mehmandarov 1855-ci ilin oktyabrın 16-da Lənkəranda anadan olub. S.Mehmandarovun nəslinin Qarabağdan olduğu qeyd edilir. Onun atası Mirzə Sadıq bəyin ata babası Mirzə Əli bəyin Qarabağ xanlığında mehmandar vəzifəsini icra etdiyi bildirilir.

 

Tanınmış sərkərdə S.Mehmandarov belə bir ailədə böyümüşdür (sənədlərdə onların ailəsində on uşağın olduğu qeyd edilir).

 

S.Mehmandarov ilk təhsilini Bakı Realnı məktəbində almış və on altı yaşında Peterburqda  İkinci Konstantinovkadakı Artilleriya məktəbinə daxil olmuş və 1875-ci ildə oranı bitirmişdir.

 

S.Mehmandarov Artilleriya məktəbini bitirdikdə ona podporuçik (leytenant) rütbəsi verilmişdir. 1890-cı ildə kapitan rütbəsinə, 1891-ci ildə isə ikinci dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” ordeninə layiq görülmüşdür.

S.Mehmandarov Çar Rusiyası ordusunda “Artilleriyanın Allahı” adı ilə məşhurlaşmışdı. Eyni zamanda onun artilleriya atəşinin avtomatlaşdırılmasında və səhra toplarının yüngülləşdirilməsi sahəsində əvəzsiz xidmətləri var və bu da hərb elmində bir yenilik olmuşdur.

1917-ci ildə Rusiyada Fevral-burjua inqilabı baş verdikdə o, artıq istefada idi və Vladiqafqaz şəhərində olan malikanəsində yaşayırdı. S.Mehmandarov 1918-ci ildə qohum və dostları ilə görüşmək üçün Bakıya gəlmiş, həmin ilin noyabrından Nazirlikdə çalışmış, dekabrın 15-dən Hərbi nazir vəzifəsini yerinə yetirmişdir.

Qeyd edək ki, 1918-ci ilin noyabrın 1-də Azərbaycan Nazirlər Şurası Hərbi Nazirliyin yaradılması ilə bağlı nazirin məruzəsini dinlədikdən sonra qərara alır: “Azərbaycan hökuməti nəzdində Hərbi Nazirlik yaradılsın. Hərbi Nazir vəzifəsi Nazirlər Şurasının sədrinə həvalə edilsin, general S.Mehmandarov onun müavini təyin olunsun”.

S.Mehmandarov bacarıqlı hərbçi olaraq ordudakı problemləri zamanında həll etməyi bacarırdı. Onun 1918-ci ilin noyabrında Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının Sədri F.X.Xoyskiyə yazdığı məlumatdan: “General-leytenant Şıxlinskinin hərbçi müsəlmanlar arasında böyük ziyalı gücünün olmaması haqqındakı məruzəsini nəzərə alıb, onun Hərbi nazirin ikinci müavini təyin edilməsi ilə bağlı zəmanət verirəm. Bu zəmanət həm də onunla bağlıdır ki, tezliklə mən hərbi hissələri, idarə və anbarları yoxlamağa getməliyəm. Odur ki, Yelizavetpolda (Gəncədə) bir müavinim olmalıdır. Bundan başqa, təklif  edirəm ki, bütün texniki və hərbi-tədris sahələrinə rəhbərliyi elə həmin generala da tapşırmaq lazımdır”.

S.Mehmandarovun yüksək tələbkarlığının nəticəsində Azərbaycan Ordusu güclənirdi. Onun əsgər və zabitlərə qarşı tələbkarlığını təsdiqləyən sənədlər də mövcuddur.S.Mehmandarovun 1918-ci ilin 15 dekabrında hazırladığı əmrdə yazılıb: “Diqqət etmişəm ki, hərbi hissələrdə komandirlərin rütbəsini böyütdükləri praporşiklər(çavuşlar -red) hərbi forma geyinirlər.Əmr edirəm rəhbərliyə ki, praporşiklərin rütbəsini artırmaq hökumət tərəfindən Hərbi Nazirliyə həvalə edilib və digər rütbələri isə hökumət özü verir. Əmr olmadan zabit paltarı geyinənlər təcili şəkildə həmin formanı çıxarsınlar. Əgər onlar o rütbəyə layiqdirlərsə, onda alay komandirləri təcili olaraq təqdimat yazsınlar”.

S.Mehmandarovun 1918-ci ilin 17 dekabrında verdiyi 18 saylı əmrdə isə təqdim olunmuş siyahıdakı hərbi həkimlərin, feldşerlərin, tibb bacılarının maaş almaqla orduya və Azərbaycanın müalicə müəssisələrinə qəbulu qeyd olunurdu.

S.Mehmandarov Hərbi nazir olarkən ilk verdiyi əmrlərdən biri − Azərbaycan ordusu əskərinin ana dilində salamlaşmağı idi. Onun əmrində qeyd olunurdu: “Sırada, eləcə də sıradan kənarda olarkən əskərlərin türkcə salamlaşması − bir sözlə “salam”, cavabı isə “əleyküm-salam” olmasını bütün zabitlərə əmr edirəm. Təltif zamanı əskərə deyilməlidir: “Mərhəba!”, əskər cavab verməlidir: “Çox sağ ol!”.

S.Mehmandarov hərbi məktəblərin yaradılmasına və inkişafına böyük diqqət yetirirdi. Bu məqsədlə onun 1919-cu ilin yanvarın 14-də Xalq Maarif Naziri N.Yusifbəyliyə göndərdiyi teleqram əhəmiyyətlidir.

S.Mehmandarov ordu quruculuğunda böyük fədakarlıqlar göstərir, Azərbaycan dövlətçiliyinə sədaqətlə xidmət edirdi. Onun səlahiyyətli nazirlərə, dövlət rəsmilərinə göndərdiyi məktublar, teleqramlar bu faktı təsdiqləyir. 

S.Mehmandarov ordunu bolşeviklərin zərərli təbliğatından qorumağa çalışır, bununla əlaqədar Nazirlər Şurasının Sədri, eyni zamanda Daxili İşlər naziri N.Yusifbəylini 1919-cu ilin mayın 11-də məlumatlandırırdı.

Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğuna mane olan qüvvələr dağıdıcılıq işlərini davam etdirsələr də, onların qarşısı güc nazirlikləri tərəfindən qətiyyətlə alınırdı. 1919-cu ilin iyununda Azərbaycan Cümhuriyyəti üçün ən təhlükəli problem Lənkəran qəzasında baş verən hadisələr idi. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü parçalamaq istəyən və qondarma “Muğan respublikası” yaratmaq istəyən bu qüvvələrə qarşı S.Mehmandarov çox qətiyyətli davranmışdı. 

S.Mehmandarov Hərbi nazir olaraq münaqişə bölgələrinə gedir, yaranmış vəziyyətlə yaxından tanış olurdu. Onun Nazirlər Şurasının sədri N.Yusifbəyli ilə Qarabağ bölgəsinə səfəri haqqında “Azərbaycan” qəzeti yazırdı: “Qarabağın həyatında daha əlamətdar hadisə: bu, 29-30 iyul günləri oldu. Bu günlərdə Qarabağ özünün ən əziz və sevimli qonaqlarını −  Gəncə qubernatoru Rəfibəyovun müşaiyət etdiyi Baş Nazir N.Yusifbəylini və Hərbi nazir S.Mehmandarovu qəbul etmək sevincini yaşadı. Qonaqlar iyulun 29-da Xankəndinə gəldilər, orada qoşunların paradı oldu. Paradı Baş Nazir N.Yusifbəyli qəbul etdi. İyulun 30-da əziz qonaqlar Şuşaya gəldilər. Şəhərdə qonaqlar ruhanilər və əhali tərəfindən duz-çörəklə qarşılandılar. Sonra qonaqlar Azadlıq meydanına gəldilər və burada ruhanilər və əhali tərəfindən nitqlər söylənildi. Cavab nitqi söyləyən Baş Nazir müsəlmanların başqa millətlərin nümayəndələri ilə dinc yanaşı yaşamalarının zəruriliyindən danışaraq qeyd  etdi ki, bunsuz Azərbaycanın rifahı mümkün deyil!.

1920-ci ilin mart ayında bütün cəbhə bölgələrində ağır vəziyyət yaranmışdı. Ermənilər hər yandan Qarabağ bölgəsinə hücum edir, kəndləri yandırır, günahsız insanları qətlə yetirirdilər. Bu çətin şəraitdə S.Mehmandarov döyüş əməliyyatlarına bacarıqla başçılıq edirdi. 

 

S.Mehmandarov Hərbi nazir vəzifəsində olarkən əsgərlər arasında böyük nüfuza sahib idi və ona çoxlu şərqilər qoşulmuşdu: 

 

Səməd Paşa sərdarımız,

Qan axıdar xəncərimiz.

Düşmənləri qəhr edərik,

Yurdlarını məhv edərik,

Biz bir tabor əsgərlərik.

Pək şanlıyıq! 

 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin son günləri çox ağır keçdi.Bu baxımdan təcrübəli hərbçi S.Mehmandarovun 1920-ci ilin aprelin 27-də Gəncəyə göndərdiyi teleqramın tarixi əhəmiyyəti vardır: “Hərbi sənəddir. Növbədən kənar. Birinci diviziyanın rəisinə. Gəncə. Bolşeviklər Yalama stansiyasına hücum edib irəliləyirlər. Xudatı tutublar. Vəziyyət gərgindir. Əmr edirəm: elə bu gün Qızılburuna Qazaxdan bir, Gəncədən də bir batalyon göndərin...Sabah batalyonların gələcəyini gözləyirəm. №1417, 1920-ci il, 27 aprel, general  Mehmandarov”.

Qeyd edək ki, bu teleqram Gəncəyə çatmadı, bolşeviklər yolda onu ələ keçirmişdilər.

Həmin dövrdə milli ordu hissələri Dağlıq Qarabağda Azərbaycan xalqı əleyhinə üsyan qaldıran erməni-daşnak qoşunlarına qarşı döyüşə səfərbər olunmuşdu. Bakı və ətraf bölgələrdə isə iki minə yaxın  əsgər qalmışdı.

Hərbi nazir S.Mehmandarov hökumətə məlumatında Bakıya hücum edən 60 minlik bolşevik-düşmən ordusunun qarşısını almağın qeyri-mümkünlüyünü bildirmişdi. O, açıqca etiraf  etmişdi ki, bu vəziyyətdə onun başçılıq etdiyi ordu müqavimət göstərmək imkanına malik deyil. 

Qeyd edək ki, işğalçı XI ordu Azərbaycan ərazilərinə daxil olarkən Yalama stansiyasında 300-ə qədər milli ordu əsgərimiz cəsarətlə müqavimət göstərib, düşmənə qarşı döyüşmüşdür.

1920-ci ilin 27 aprelində Rusiya bolşeviklərinin Azərbaycanı işğal etdikdən sonra Səməd bəy Mehmandarovun ağır günləri başladı. Onu 1920-ci ilin iyunun 3-də həbs etdilər. Tərtib olunmuş 226 saylı order əsasında yaşadığı Orlovsk küçəsi, 116 saylı evdə axtarış aparıldı. Onun əleyhinə alınan ifadədə qeyd olunurdu: “Hərbi nazir Mehmandarov haqqında deyə bilərəm ki, o da bolşeviklərə və sovet hökumətinə pis münasibət bəsləyirdi”.

S.Mehmandarovun işini aparan müstəntiq Qubin isə XI Ordu xüsusi şöbəsinin istintaq materialları əsasında bu qərarı verir:“...Vətəndaş Mehmandarov əksinqilabi Müsavat Partiyasının vəzifəyə qoyduğu adamdır və 399 saylı əmrdən göründüyü kimi, onu müdafiə etməklə orduda bolşevizmin aradan qaldırılması üçün həmin partiyanın qarşısında duran vəzifələri həyata keçirmişdir”.

1920-ci ilin avqust ayının 2-də XI Ordunun xüsusi şöbəsinin rəisi Pankratovun qeydi olan məktub əsasında S.Mehmandarov Ümumittifaq Fövqəladə Komissiyasının xüsusi şöbəsinin sərəncamına göndərildi.

S.Mehmandarovun və Ə.Şıxlinskinin qorunması ilə bağlı N.Nərimanov da 1920-ci ilin avqust ayının 1-də V.İ.Leninə iki səhifəlik məktub yazmış və  hər ikisinin azad olunması  xahişini etmişdir. Azərbaycanda isə o dövrdə N.Nərimanovla razılaşan bolşeviklərin sayı getdikcə azalırdı və bir qədər sonra o,özünün müdafiə etdiyi bolşevik rejimindən şikayət dolu məktubla oğlu Nəcəfə müraciət yazacaqdı.

Moskvada S.Mehmandarovu və Ə.Şıxlinskini həbsə alıb (onların buraya sərbəst gəlmələri qeyd olunub) Butırsk həbsxanasına göndərdilər.

Sonradan N.Nərimanovun və Azərbaycanın Fövqəladə Səlahiyyətli nümayəndəsi B.Şahtaxtinskinin işə qoşulması hər iki generalın 1920-ci ilin noyabrın 3-də azad olunmasına imkan yaratdı.

S.Mehmandarov həbsdən azad edildikdən sonra, 1921-ci ilin payızında Moskvadan Bakıya qayıtdı. Burada Azərbaycan SSR Hərbi-Dəniz Komissarlığında məsləhətçi, 1924-1927-ci illərdə isə Azərbaycan Hərbi məktəbində və Zaqafqaziya hərbi-piyada məktəbində dərs dedi, Hərbi Elmi Cəmiyyətin sədri oldu. 

S.Mehmandarov 1931-ci ilin fevralında vəfat etmiş, Bakıdakı Çəmbərəkənd məzarlığında dəfn olunmuşdur. Həmin məzarıstanlıq (indiki Şəhidlər Xiyabanını və C.Cabbarlının ev muzeyinin qarşısı) dağıldığından S.Mehmandarovun qəbri itib-batmışdır.

Azərbaycan generalları ilə bağlı ciddi tədqiqatlar aparmış Ş.Nəzirlinin məlumatlarından aydın olur ki, S.Mehmandarovun vəfatından sonra da onun ailəsini incidiblər.

S.Mehmandarovun həyat yoldaşı − Kiyev zadəgan ailəsinə mənsub olan Yelizaveta Nikolayevna Teslavin adlı xanım olub. Onların 1908-ci ilin noyabrın 18-də İqor adlı bir övladları dünyaya gəlib (S.Mehmandarov oğlunun adını əvvəl Pir qoyub, sonra dəyişib və bu da yeganə övladının gec dünyaya gəlməsi ilə, Pir kimi qeyri-adi tapıntılığı ilə əlaqəli olub).

S.Mehmandarovun həyat yoldaşı və oğlunu əvvəlcə Kalininqrada, müharibə başlayanda isə qatarla Sibirə sürgün ediblər. Qatara yolda almanlar hücum etmiş, S.Mehmandarovun həyat yoldaşı yaralanıb həlak olmuş, oğlu İqor isə sağ qalmışdı. 

S.Mehmandarovun oğlu İqorun dediklərindən aşağıdakı həqiqətlər aydın olur: “NKVD işçiləri anamı da, məni də tez-tez döyürdülər. Mən bu cür münasibətin səbəbini soruşanda bildirirdilər ki, siz yaxşı valideyn seçməmisiniz, nazirin (yəni S.Mehmandarovun) oğlu olmusunuz”.