Bu yaxınlarda  uşaqlıqdan oğlu  namaz qılan dostlarımdan biri ilə  bir saata qədər çəkən görüşümüz oldu. Həmin müddətdə dostum 22 yaşlı oğluna iki dəfə zəng etdi. Sonra isə üzr istəyərək bildirdi: “oğlum  Məmməd 15 yaşından islamla ciddi maraqlanır, namaz qılır, oruc tutur, islamı öyrənmək üçün ona normal bir yer və ya müəllim tapa bilmədim. Son zamanlar tanımadığım müxtəlif görkəmə malik tanışlarının sayı çox artıb, özü də günün yarısını itaətlə keçirməyə başlayıb. Mən də yaman qorxuya düşmüşəm birdən oğlanı yoldan çıxarıb harasa  apararlar. Dostumun narahatçılığı mənim də daxilimdə bir qorxu yaratdı, bu qorxu təkcə fərdlərə və ayrı-ayrı ailələrə görə deyil bütün Azərbaycana təhlükə yaratdığından içimdə hər gün böyüməkdə davam edir.

Bir zamanlar  uşaqların namaz qılmasına, oruc saxlamasına çox rahat olardıq ki, bu uşaq ən azından narkotikə və spirtli içkiyə aludə olmayacaq. İndi isə islamı  bu bəlalardan  biri kimi,  bəlkə də daha təhlükəli görməyə başlayırıq və uşaqlarımızı  ondan  qorumağa başlamışıq. Niyə bu vəziyyət yaranıb Azərbaycanda?

Bu sahədə yaranmış vəziyyətə diqqəti yönəltmək üçün bu yazını hazırlamaq qərarına gəldik və islamın din adamları ilə xristianlığın, iydaizimin din adamlarını, eyni zamanda kilsələr və sinaqoqlara  məscidlərin fəaliyyətini  müqayisə etməyə qərar verdik.

Mövcud vəziyyət haqqında

Dünyəvi dövlətlərdə dinin dövlətdən ayrı fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq bütün ölkələrdə onun müstəsna rolu davam etməkdədir. Bütün dünyada dini bayramların iş günləri hesab edilməməyi buna nümunədir. Artıq illərdir ki, Azərbaycanda Qurban və Ramazan bayramları da rəsmi dövlət bayramı kimi qeyd edilir.

Bunun başlıca səbəbi  ölkədə olan  bütün hüquqi və fiziki şəxslər o cümlədən dini qurumların da eyni zamanda dövlətçiliyə xidmətinin zəruriliyi  ilə bağlıdır.

Din, və ya  inam   beşikdən başlamaqla son mənzilə kimi  hər bir insanın mənəvi inkişafında müstəsna rol oynayır. Hər kəs hətta özünü ateist hesab edənlərin əksəriyyəti daxilən  onun hər hansı qüvvə tərəfindən qorunduğunu hiss edir və bunun üçün hər hansı bir formada kiməsə daxilən də olsa dualar edir. 

Azərbaycanda dövlətçiliyin, maddi və mənəvi dəyərlərin formalaşması və inkişafından da islamın müstəsna rolu olub. O da inkar olunmur ki, islamı dəyərlər bəzi ölkələrin inkişafına uyğun olaraq yeni biliklərin əldə olunmasına  görə  evalyusiya  ilə dəyişir və inkişaf edir.

Din və dövlət insanların genetik yaddaşının itirilməsinə, imanın azalmasına və dövlətçiliyin inkişafına, ölkədə mövcud olan   islama xələl gətirən və Azərbaycan vətəndaşlarının qanunsuz hərbi birləşmələrə   cəlb olunmasına, daha sonra isə məhvinə səbəb olan halların yaranmasına imkan verməli deyil.

Fətullah Gülənün fəaliyyəti ilə müqayisədə  ölkədə daha ağır nəticələrə səbəb olan, insanları məhvə aparan, cihadı təbliğ edən təriqətlərin Azərbaycanda yayılmasının arxasında duranlar hakimiyyət təmsilçilərinə təbii, bəllidir. Lakin bu zərərli və qanunsuz fəaliyyətə görə məsuliyyətə cəlb olunmayacaqlarını Fətullanın adamları kimi ən pis halda bir pillə aşağı vəzifəyə təyin olunacaqlarını yaxşı bilirlər və buna görə də fəaliyyətlərini davam etdirməkdədirlər. Bir necə cinayət işi nəzərə alınmasa onlara qarşı davamlı və effektli  mübarizə mövcud deyil.

Azərbaycanda hakimiyyət  Dalıq Qarabağla bağlı bir sıra ölkələrdən dəstək almaq üçün   bəzi ölkələrin Azərbaycanda hətta zərərli dini cərəyanları və ya təriqətləri yaymasına göz yumur.  Ölkənin korrupsiya meydançasına çevirənlər heç dinin cəmiyyətin inkişafında rolu ilə bağlı məsələləri də gündəmə gətirmək niyyətində deyil, əksinə bu kimi hallardan istifadə etməklə xaricdən dəstək alır və   hakimiyyətin ömrünü uzatmağa üstünlük verir. Dini liderlərinin də insanları məhvə sürükləyən bu kimi halların qarşısının alınmasında maraqları hiss olunmur.

Ölkədə islamın   və  məscidlərin cəmiyyətin inkişafında rolu haqında dəqiq təsəvvür yaratmaq üçün,  məscidlərin fəaliyyətini  kilsələr, monastırlar və sinaqoqlar, müqayisə etməyə qərar verdik.   

Dövlətçiliyin inkişafında dinin rolu

İsrailin Yəhudi Miqrasiyası üzrə Naziri Natan Şarinskiy sinaqoqların fəaliyyətini  belə qiymətləndirib: “İsraildə sinaqoqlar dağıdılanda, yəhudi ağsaqqallarının vəzifəsi yəhudi xalqının  və dövlətçilik ənənələrinin qorunub saxlanılmasını təmin etməkdən ibarət idi. O zaman  qərar verdilər ki, istənilən  yerdən (adi yaşayış evləri və mənzilləri nəzərdə tutulur)  məbəd kimi istifadə oluna bilər. Beləliklə, yəhudi icmalarının olduğu hər bir yer tədricən allah evlərinə çevrildi və Sinaqoqları əvəz etdi. Hər gün  səhər, günorta və axşam ibadət etməli olan yəhudilər allah evlərinə yaxın ərazilərdə olmağa  və yaşamağa çalışdılar. Bu da  2 000 ilə yaxın müddətdə  yəhudi xalqının yığcam yaşamağına və bununla da qorunub saxlanılmağına,  məhv olmamağına Yerusəlimi unutmamağına  səbəb oldu”.

Bəllidir ki, yəhudilər 1897 ildən sonra yenidən Yerusəlimə döndülər. Məhz  İsrailin din xadimlərinin təkidi və  dəstəyi ilə  1897 il  yəhudilər sinaqoqlarda aşağıdakı  məzmunda dualar  edirdilər.

“Yerusəlim, əgər səni unutsam, sağ qolum dibindən qurusun, qoy dilim qırtlağımda ilişsin və donsun, Yerusəlim, and içirəm ki, mən səni bütün kainatın baş tacına çevirəcəyəm”.  Və sonda buna nail oldular. Bu qayıdışın əsas təşkilatçıları sinaqoqlar və  onları qoruyan din  xadimləri idi. Göründüyü kimi İsrailin mövcudluğunda, dövlətçiliyinin inkişafında  din xadimlərinin və dindarların müstəsna rolu olub.

 Buna oxşar çoxlu  misalları həm də kilsələrlə bağlı da demək mümkündür.

Məscidlər.  Bəs bizim din xadimlərimiz işğal altıda olan Yerusəlimdən daha qiymətli ərazilərimizin azad olunması üçün bizə hansı andları və duaları öyrədib. Yoxsa  Şəhidlərimizin ruhuna salavat çevirməklə vətənpərvərliyin təbliğ  başa çatmış hesab olunur. Niyə unudurlar ki “Salavat deməklə donuz zəmidən çıxmaz”.

Turizm və din

Kilsələrin turizmin inkişafında müstəsna rolu var. İlk olaraq Almaniyanın Şimali Reyn Vestfaliya vilayətində yerləşən Köln şəhəri və həmin şəhərdəki kilsə haqqında məlumat vermək istəyirəm. Köln   Almaniyada əhalisinin sayına görə 4-cü,  ərazisinə görə isə  3-cü böyük şəhərdir. Bu şəhərə gələn turistlərin demək olar ki hamısı  Köln kilsəsinə baş çəkmək üçün  gəlir.  Qotika üslubunda tikilən Köln kilsəsi dünyanın ən hündür kilsələri arasında üçüncü yeri tutur. Kilsənin tikintisinə 632 il  (1248-1880) vaxt sərv olunub. Kilsənin ziyarətinə  hər il təxminən 7  milyona yaxın turist gəlir.  Bu isə Kilsə haqqında təkcə çap əhsullarının satışından əldə olunan gəlir kilsənin  xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmasına bəs edir.

Vatikanda yerləşən Müqəddəs Pyotur kilsəsinə hər il 5  milyon turist  tərəfindən ziyarət olunur. Bu siyahını  kifayət qədər uzatmaq mümkündür.

Afinanın yaxınlığında yerləşən  Nea Marki kəndində Müqəddəs Efremin Monastırı yerləşir. Yaxın zamanlara kimi bu monastır haqqında  hətta monastırın yerləşdiyi  ərazilərdə də bilənlər çox az idi. 1950-ci ildən başlayaraq  yunanlar arasında bu Monastır tanınmağa başladı. Hazırda təkcə Yunanıstandan deyil, dünyanın demək olar ki bütün ölkələrindən bu monastıra ziyarətə gəlirlər. 1950-ci ildən bərpasına başlanmış bu monastır ən çox ziyarət olunan məkanlardan birinə çevrilmişdir.  Turizmin inkişafı səbəbindən indi həmin kənd Yunanıstanın ən inkişaf etmiş yaşayış məntəqələrindən birinə çevrilib.

Sinaqoqlar provaslavların və katoliklərin  məbədləri ilə müqayisədə arxitektura baxımından  daha az bəzəkli olsa da  turizmin inkişafında əvəzsiz rola malikdir. İsrailin bütün sinaqoqları barədə  turistlər istənilən yerdən informasiya almaq imkanına malikdirlər. İsraildə turizm məhz dinin və sinaqoqların dəstəyi ilə dövlət büdcəsinə ən çox gəlir gətirən sahələrdən birinə çevrilmişdir.

Eyni misalları dünyanın müxtəlif ölkələrində mövcud olan kilsələr haqqında demək mümkündür. Qonşu Gürcüstana gələn turistlərin  80 faizindən çoxu məhz  dini abidələrin ziyarətinə gələnlərdir.

Azərbaycanda turistlər cəlb edən məscidlər və ya kilsələr olsa da  onların ziyarətini təmin edən təbliğat mexanizmi mövcud deyil.  Azərbaycanda məscidlər haqqında bələdçi rolunu oynayacaq bukletlər belə mövcud deyil.

Xeyriyyəçilik fəaliyyəti

Kilsələr

Bəzi ölkələrdə dini inanca malik olan insanlar siyahıya alma zamanı anketdə rəsmi olaraq dini inancı haqqında məlumat göstərdikdən sonra kilsəyə vergi ödəməli olur. Həmin şəxslərin gəlirlərindən  tutulan məbləğin bir hissəsi  dövlət büdcəsinə deyil kilsələrə köçürülür. Bu pulla çoxsaylı sosial layihələr maliyyələşdirilir. Uçaq bağçalarının  saxlanılması, qocalar evinin maliyyələşdirilməsi, fiziki qüsuru olanların himayəsi, yaşayış yeri olmayanlara müvəqqəti sığınacağın verilməsi,  ehtiyacı olanların  pulsuz ərzaqla təmin olunması, hamilə xanımlara,  sosialda qeydiyyatda olan digər şəxslərə maliyyə yardımının göstərilməsi,  dəfn xərcləri, dəfn yeri ilə təmin etmə halları da kilsələr tərəfindən təmin olunur.

Məscidlər. Məscidlərin Azərbaycanda xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə bağlı məlumat əldə edə bilmədik.   Əslində Azərbaycanda  hər ailədən məscidlərə nağd şəkildə verilən nəzirlər  və ya nəzir qutularına salınan  pullar Almaniyada gəlir vergisindən kilsələr  üçün tutulan vergilərdən dəfələrlə çoxdur.  Lakin o pulların haraya xərclənməsi və kimlərə tərəfindən xərclənməsi bəlli deyil. Ümumiyyətlə şəffaflığın təmin olunması üçün məbləğindən asılı olmayaraq nəzir qutularına ictimai nəzarət yoxdur.  

Məscidlərdəki nəzir qutularına ictimai nəzarət yoxdur, bu azmış kimi məscidlərimizdə yas mərasimləri ilə bağlı şadlıq saraylarına bənzər menyular var.

Bu kimi hallar isə  insanlarda tarixən ölkədə olan təriqətlərə, tanıdığımız islam dininə düzgün olmayan münasibət aşılayır. Beləliklə, Azərbaycanda özünə dəstək qazanan  yeni  təriqətlər isə bu münasibətdən yararlanaraq insanları sürətlə əsl islamdan uzaqlaşdırırlar. Bəzən düşünürsən ki, bəlkə bizim din xadimləri hər il iki dəfə  əksəriyyəti harınlamış dövlət adamlarına ehsan verməyi bəlkə xeyriyyəçilik hesab edirlər? 

Maarifçilik fəaliyyəti

Kilsələrin əksəriyyətində  şəffaf şəkildə kitabxana, bazar günü  məktəbləri, Gənclər üçün kompüter otaqları, müxtəlif musiqi qrupları fəaliyyət göstərir və bütün bunlar eyni zamanda dövlətçiliyin inkişafına xidmət edir. Bununla yanaşı Almaniyada orta məktəblərdə din xadimlərinin tövsiyəsi ilə  hazırlanmış proqram üzrə dinlər haqqında xüsusi dərslər keçirilir. Dərslər dini inancı olmayanlara və başqa dinlərdən olanlara da tədris olunur.

Sinaqoqlar

 Maliyyə imkanlarından asılı olmayaraq bütün icma üzvlərinin uşaqlarını sinaqoqlar 3 yaşından başlayaraq təhsilə cəlb edir ki,  6 - 7 yaşlarında onlar sərbəst şəkildə Tövratı oxuya bilsinlər. Ona görə də İsraildə demək olar ki, təhsildən kənarda qalan şəxs yoxdur. Azərbaycandaki sinaqoqlarda eyni fəaliyyəti həyata keçirirlər.

Azərbaycan Məscidlərində nələr tədris olunur, mollaların əhalinin maariflənməsində fəaliyyəti nədən ibarətdir və ya  məktəblərimizdə islam kifayət qədər tədris olunurmu? Orta məktəblərdə bütün dinlər haqqında o cümlədən islam tarixi haqqında  şagirdlərə bilgilər  verən normal təhsil proqramları nə zaman hazır olacaq?

Diaspora və din

Sinaqoqlar  Sinaqoqlar yəhudi icmasının  dünyada planlı şəkildə yayılmasında və tanınmasında  həmişə mərkəzi qərargah rolunu oynayıb. Sinaqoqlar bunun üçün maliyyə vəsaitlərinin toplanması və xərclənməsinə, kommersiya fəaliyyətlərinin genişlənməsində aparıcı olub və bu gün də bu fəaliyyət davam etməkdədir. 

 Eyni vəziyyət kilsələrə və monastırlara da aiddir. Azərbaycanın  Diasporla iş üzrə Dövlət Komitəsinin fəaliyyət planında isə məscidlərlə işlə baglı belə bir bənd mövcud deyil.

Kilsələrin və sinaqoqların  insan hüquq və azadlıqlarının qorunması sahəsindəki  fəaliyyətləri haqqında daha geniş yazmaq olardı. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu yazının məqsədi mövcud vəziyyətə və problemlərə aidiyyəti təşkilatların və ya şəxslərin diqqətini cəlb etməkdən ibarətdir. 

 Hesab edirik ki  islamın Azərbaycandakı vəziyyətinə dair geniş araşdırmalar aparılmalı, elmi konfranslar keçirilməli, elm, din, dövlət və ictimai xadimlərinin iştirakı ilə mövcud vəziyyətə obyektiv qiymət verilməli və niyə Azərbaycanda bəxtəvərliyini o dünyada axtaranların sayı artmaqda davam edir, niyə mövcud təriqətlərdən qaçanların sayı artmaqdadır,  niyə terror, müharibələr,  korrupsiya, dəyişməz hakimiyyət, cihad çox daha  müsəlmanlar arasındadır, və onlarla digər niyələrə cavab axtarılmalıdır.

Əks halda dostumun qorxusunun əsaslı olmasının şahidi olar,  onsuz da yaramaz məmurların  qəzəbindən qoruya bilmədiyimiz və ya çətinliklə qoruduğumuz   övladlarımızı zərərli təriqət təbliğatçılarının əlindən xilas edə  bilməyəcəyik hörmətli  xanımlar və cənablar!...