“Dövlət sirlərinə girişi olmuş, strateji məlumatlara malik insanların xalq diplomatiyasında iştirakı yolverilməzdir”
“Heç bir əsas olmadan xalq diplomatiyasının əleyhinə çıxanlar da elə bir növ dövlətə xəyanət edirlər”
Son günlər Azərbaycanda baş verənlər, Ermənistanın ictimai dairələri ilə sıx əməkdaşlıq etmiş jurnalist, siyasi fəal Rauf Mirqədirovun həbsi, bu işlə bağlı vətəndaş cəmiyyətinin tanınmış simaları Yunusovların, Zəfər Quliyevin istintaqa çağırılması, eləcə də digər QHT nümayəndələrinin həbs ediləcəkləri ilə bağlı panika yaşamaları “xalq diplomatiyası” məsələsini gündəmə gətirib. Bu mövzu ətrafinda mətbuatda gedən diskusiyalar göstərir ki, problemin mahiyəti ictimaiyyət ücün bir o qədər də aydın deyil. Bu kiçik yazıda “xalq diplomatiyasi nədir və o necə milli təhlükəsizliyə xələl gətirmədən, milli maraqlara xidmət edə bilər” sualına cavab verməyə cəhd edəcəyik.
Hər şeydən əvvəl “diplomatiya” sözünün özündə nəyi ifadə etdiyini bilmək lazımdır. Diplomatiya yunan dilində “üzərində yazısı olan qoşalaşmış taxta parçası“ mənasi verən “diploma” sözündə götürülüb.Hansı ki, etimad simvolu kimi danışıq aparan tərəfə təqdim edilməsi nəzərdə tutulur. Bu taxtanı təqim etməklə şəxs danışıqların rəsmi tərəfi kimi tanınır. Diplomatiya sözü müasir dövrdə coxmənalı söz kimi işlənir və buradan da diplomatiyanın növləri, formaları meydana çıxır. Müasir dövrdə diplomatiya dövlətin xarici siyasəti, danişiqlar,danışıqların aparıldığı prosedur, Xarici İşlər Nazirliyinin başqa olkədəki müəssələri, beynəlxalq danışıqlarda xeyir əldə etmək qabiliyyəti, çevikliyi və ya kobudluğu və s.mənaları özündə ifadə edir. Bütün bu mənaların hamisi ücün bir və yegənə ümumi həqiqət diplomatiyanın beynəlxalq əlaqələrə aid olmasıdır. İkinci danışıq aparmaq sənətidir. (qabiliyyəti,bacarığı, təcrübəsi,prinsipiallığı, yəni bəlli bir əxlaqa və qaydaya əməl edilməsi).
Diplomatiyanin növlərinə aldatmaq, təxribata cəlb etmək, güc nümaiş etdirmək, iqtisadi metoddan istifadə etmək və s. də daxildir. Hnası ki, dipolomatın qarşısına qoyulmuş məqsədlərə çatmaqda xidmət edir.Hətta vaxtı ilə ABŞ-ın prezidenti olmuş V.Q.Taft demişdir ki,dolar diplomatiyasinda dollar güllənin rolunu oynamalıdır. (Bu gün Rusiyanin Ukraynada atdığı güllələrin əvəzinə ABŞ iqtisadi sanksiyalarla cavab verir və nəticədə ABŞ dolları rus kalaşnikovundan daha güclü silah kimi işləyir).
Diplomatiyanin növlərindən biri də kütləvi diplomatiyadır. Burada üzunmüddətli əməkdaşlıq, xaricdə ictimai rəyi öyrənmək, özünün düzgün başa düşülməsi ücün xarici auditoriyanı məlumatlandırmaq yolu ilə xarici siyasətin hədəflərinə çatmaqdan ibarətdir. Beləliklə, kütləvi diplomatiya rəqibin əhval-ruhiyyəsini öyrənmək və onlara təsir etməklə öz xeyrinə rəy formalaşdırmaqla milli maraqları təmin etmək, inkişaf etdirmək məsədi güdür.
Diplomatiyanin bir növü kimi, xalq diplomatiyas; geniş mənada tarixi fasiləsiz ünsiyyətlə xalqlar arasındakı qarşılıqlı anlaşmanı və mədəni zənginləşməni özündə ifadə edir. Xalq diplomatiyasi müasir dövrdə münaqişələrin demokratik yolla həllində olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Ən ümumi şəkildə isə diplomatiya rəsmi və qeyri-rəsmi olmaqla iki formada meydana çıxır, hansı ki qeyri-rəsmi forma xalq və kütləvi diplomatiya növləri ilə həyata keçirilir.
Müasir dövrdə qeyri-rəsmi diplomatiya rəsmi diplomatiyanin effektliyini artırmaq və ya ona zəmin yaratmaq və ya onun məqsədinə aid olmayan məqsədləri, o cümlədən xüsusi məqsədləri məsələn, vasitəçilik kimi məqsədləri həyata kecirmək ücün geniş istifadə olunur. ABŞ-ın təcrübəsində sabiq dövlət adamlarından, o cümlədən ictimai instiutların imkanlarından xalq diplomatiyasında çox geniş istifadə olunur. MDİ, BRİ və s.ictimai təşkilatlar, o cünlədən prezidentlik müddətləri başa çatdıqdan sonra Karterin, Reyqanın, Buşun, Klintonun beynəlxalq münasibətlərdə aktiv iştirakı və problemlərin həlində ciddi nailiyyət qazanmaları ABŞ-ın xalq diplomatiyasının təzahürlərindəndir.
Unutmaq olmaz ki, diplomatiya həm də elmdir. Bu mənada diplomatiya ilə məşgul olan həll etmək istədiyi problemi və diplomatik fəaliyyət göstərəcəyi dövləti, xalqı və onların milli maraqlarını, adət və ənənələrini, mədəniyyətini, o cümlədən də dipılomatik mədəniyyəti , onların diplomatiya tarixini, diplomatik etiketi və s. bilməlidir. Diplomatiyada məqsəd dövləti və vətəndaşı birgə müdafiə etməkdən ibarətdir.
Müasir dövrdə xalq diplomatiyasının çox geniş yayılmış formalarından biri də sosial şəbəkələrdir. Tvitter və s. sosial şəbəkələr iki tərəf arasındakı təması təmin edir. Bir çox ölkələrdə sosial şəbəkələrin nəzarətə götürülməsi, hətta bağlanması bu amillə əlaqədardır. Odur ki, xalq diplomatiyasında iştirak edən şəxslər əlaqənin bu növündə də diqqətli olmalı, bütövlükdə xalq diplomatiyası üçün gərəkli olan bütün qaydalara əməl etməlidir.
Xalq diplomatiyasını zəruri edən və ona üstünlük verilməsini şərtləndirən amil rəsmi diplomatiyanin “etimad defisitidir.” Rəsmi diplomatların əks tərəfdə etimad, inam qazanmasi və əks tərəf ücün effektli danışıqlar aparmaq ücün şansı azdir. Çünki rəsmi diplomatlar qabaqcadan öz dövlətləri tərəfindən onlarin qarşısına qoyulmuş konkret məqsədlərə və ən vacibi də konkret inistruksiya əsasında, dar çərçivədə çatmaga cəhd edirlər. Bəzən bu məqsədlər əks tərəfin maraqlarına cavab verməyə də bilər. Bu da diplomatik səyin nəticəsiz qalmasına səbəb olur.
Amma xalq diplomatiyasının iştirakşi aktyorları bu məhdudiyyətlərdən uzaqdır. Onlar konkret yox, qeyri-müəyyən, ən ümumi məqsədlərə xidmət edir, bu zaman öz fəaliyyətlərində hec bir inistuksiyaya( əxlaqi və vətənə sədaqət istisna olmaqla) əsaslanmır və bir qayda olaraq hər iki tərəfin ortaq maraqlarının təmin edilməsinə çalışırlar. Bu da xalq diplomatiyasının önəmini və rolunu artırır. Hər iki tərəfin iştirakçılığını asanlaşdırır. Digər tərəfdən xalq diplomatiyasında iştirakçıların sayi və kimliyi rəngarəng və qeyri-məhdud olur.
Xalq diplomatiyasına rəvac verən digər faktor beynəlxalq təşkilatların müvafiq yerli təşkilatlarından istifadənin asanlığıdır. Belə ki danışığın hər iki tərəfində eyni bir beynəlxalq təşkilatın üzvü olan insanlar eyni dəyərləri bölüşdürdüklərindən və qlobal məqsədlərə xidmət etdiklərindən rəsmi diplomatiyadan fərqli olaraq münaqişəli vəziyyətlərdə onların proseslərdə iştirakını təmin etmək asan və produktiv olur.
Bəs xalq dilomatiyasi nə vaxt vətənə xəyanətə cevrilir?
Qısa təhlilimizdən göründüyü kimi, xalq diplomatiyasının aktyorları vətəndaş cəmiyyətindən, o cümlədən müxalif nümayəndələrindən təşkil olunur. Problem müxalif güclərin xalq diplomasiyasında iştirak edərkən öz müxalifətçilik mövqelərini saxlamaqdan qaynaqlanır. Belə ki, məhz müxalifətçilik mövqeyindən əks tərəfə ölkə haqqında verilən məlumat ölkə əhalisinin əhval-ruhiyyəsini, ölkənin problemlərini, zəif tərəflərini öyrənməyə, bunun üzərində rəqibin öz rəsmi siyasətlərində düzəlişlər etməyə əsas verir.
Buna görə xalq diplomatiyasında iştirak edənlər öz ölkəsinin daxili problemlərini qaldırmamalıdır.
Digər tərəfdən, beynəlxalq qrantlarla həyata kecirilən xalq diplomatiyasında həm də mərkəzi təşkilatın konkret öz maraqlari önəm daşıyır. Belə təşkilatların tərəflərdən birinə simpatiya bəsləməsi olduqca ciddi təhlükələr yarada bilər. Xalq diplomatiyasına edilən xarici yardımlardan sui-istifadə də xalq diplomatiyasından vətənə xəyanətə kecid ücün əlverişli zəmin yaradır. Bunu nəzərə alaraq bir cox ölkələr məsələn, ABŞ da 1938 ci ildən ölkədə xarici dövlətlərə lobbiçilik fəaliyyəti göstərən təşkilatlarla bağlı qanun qəbul etmişdir.
2011-ci ildə İsrail daha da uzağa gedərək ölkənin QHT-lərnin xaricdən maliyyələşdirilməsini qadağan edən qanun qəbul etmişdir. Düzdür, bu qanun insan hüquqlarını pozduğuna görə BMT-nin təziqi ilə sonradan dondurulmuşdur.
Bu gün Ermənistanla Azərbaycan arasında coxillik təhlükəli münaqişə mövcuddur. Rəsmi diplomatiya problemin həllində etiraf edildiyi kimi hec bir nəticə verməyib. Minsk qurupunun vasitəçiliyi ilə prezidentlərin, xarici işlər nazirlərinin, deputatların və s. görüşləri hamı tərəfindən etiraf edildiyi kimi formal xarakter daşıyır. Buna görə də, xalq diplomatiyası aktuallığa çevrilmişdir.
Ermənistan diplomatiya tarixi qeyri-səmimilik və hiyləgərlik faktları ilə zəngindir. Aleksand Düma Qafqaza səfərindən aldığı təəssüratları yazarkən göstərib ki, ermənilər yeganə xalqdır ki, nə verdikləri sözə, nə də imza atdıqlari öhdəliklərə əməl edirlər. İndi xalq diplomatiyasi yolu ilə ermənilərin razilaşdığı hansı şərtin qüvvədə olacağına inandirmaq olar?
Xalq diplomatiyasının vətənə xəyanətə cevrilməməsi ücün ilk növbədə belə rolda çıxış edənlər əks tərəfə öz ölkəsində baş verənlərlə bağlı geniş məlumat verməməli, özünün müxalif kimliyini unutmalı, ən əsası isə dövlətin rəsmi diplomatik qaynaqları ilə əlqəli fəaliyyət göstərməlidir. Hər belə görüşdən sonra rəsmi dairələrə və xalqa hesabat verilməlidir. Belə ki xalq diplomatiyası rəsmi diplomatiyanin effektliyinə xidmət etməli olduğundan bir-biri ilə əlaqəli şəkildə həyata keçirilməlidir. Xalq diplomatiyasının nümayəndələri öz fəaliyyətində aşkarlığı, şəffaflığı təmin etməli, mümkün qədər əna zından ictimai nəzarət altında fəaliyyət göstərməlidirlər. Adından da göründüyü kimi, xalq diplomatiyası xalqın diplomatiyasıdır.
Dövlət sirlərinə girişi olmuş, strateji məlumatlara malik insanların xalq diplomatiyasında iştirakı yolverilməzdir.
Bu gün xalq diplomatiyasının da əleyhinə çıxmaq əslində ölkənin diplomatik səylərini gücsüzləşdirilməsinə, problemin həllinin çətinləşməsinə və uzanmasına xidmət edir.Ona görə də, heç bir əsas olmadan xalq diplomatiyasının əleyhinə çıxanlar da elə bir növ dövlətə xəyanət edirlər.
Sərdar Cəlaloğlu
Azərbaycan Demokrat Partiyasının sədri
