“MİŞA DAYI"
Mikayıl Qarayev əsgəri xidməti Sibirdə çəkmişdi. Onun həyatının sonrakı dövrü də şimal şəhərlərindən biri ilə bağlı olmuşdu. Mən Mikayıl Qarayevlə tanış olduğum günü bütün təfərrüatı, dəqiqliyi ilə indi də xatırlayıram.
Onda universitetin ikinci
kursunda oxuyurdum. Bu yad şəhərdə heç bir qohum-əqrəbam yox idi. Qəribçilik
hissi məni üzürdü.
Yaxşı xatırlayıram, yaz
vaxtı, bazar günü idi. Şəhər parkındakı skamyada əyləşib kitab oxuyur, imtahana
hazırlaşırdım. Günəşli, sakit bir gündü.
Cökə, qovaq, küknar ağaclarının ətri nədənsə mənə arı şamından yenicə süzülən
bal ətrini xatırladırdı. Bu ətir mənə uşqlıqdan tanış idi.
Parkda əsasən yaşlı
adamlar və arabacıqda uşaq gəzdirən gənc qadınlar gözə dəyirdi. Günün ikinci
yarısı idi. Qəfildən elə bi ki, hava dəyişdi, bağda cavanların hay-küylü bir
dəstəsi peyda oldu. Çox güman ki, onlar hansısa məclisdən qayıdırdılar.
Keflərinin duru olduğu o dəqiqə bilinirdi. Dəstənin önündə gedən sarışın, keçəl,
gödəkboylu bir oğlan gitara çalır, o biriləri xorla oxuyurdu. Dəstədə qızlar da
var idi. Onlar əyləşdiyim skamyanın önündən keçəndə qızlardan biri gülə-gülə
mənə söz atdı:
-Ey, yadplanetli, özünü
günün altında niyə yandırırsan, gəl qoşul bizim dəstəyə.
Mən özümü eşitməzliyə
qoydum.
Gitaraçalan mənə yaxınlaşıb
başımın üstündə dayanaraq oxumağa başladı. Onun oxuduğu mahnının, daha doğrusu
çastuşkanın sözləri, bayağı jarqonlarla dolu idi. Oğlanlardan biri gitaraçının
qolundan tutub kənara çəkmək istəyirdi. Amma keçəl öz işində idi, vəcdə gəlib
daha şövqlə oxuyurdu. Bu sərxoş dəstənin xofu mənim canımı bürümüşdü. Bilirdim ki, bir himə bənddilər, nəsə bir söz
desəm qollarının gücünü göstərməyə çalışacaqlar. Görünür, onlar mənim təhər-tövrümdən
bu şəhərdə qərib, gəlmə adam olduğumu hiss etmişdilər.
Canımı dişimə tutub yalandan
gülümsəməyə çalışır, oxunan mahnının ritminə uyğun olaraq başımı astaca yellədirdim.
Gitara qəfildən susdu. Keçəl
oğlan pişik gözlərinə oxşar yamyaşıl gözlərini üzümə dikib dedi:
-Bəlkə bir rəqs edəsən, əziz
dost. Hansı havanı istəyirsən?
Dəstədəkilərin çoxu qəhqəhə
çəkib güldü.
Yaman yerdə axşamlamışdım.
Dilim topuq vura-vura dilləndim:
-Mən təəssüf ki, oynaya
bilmirəm.
-Oynayarsan, oynayarsan...
Oynamasan, biz özümüz sənə oynamağın qaydasını öyrədərik.
Mən, təbii ki, oynamağı
bacarırdım, amma ta belə şəraitdə, bu cür “şərtlər” altında yox.
Oğlan gitaraya təzədən dəm
verdi.
Mən bayaqdan oxuduğum kitabı
qoltuğuma vurub ayağa durdum. Yox, oynamaq istəmirdim, sadəcə olaraq bu qanmazı
başa salmaq istəyirdim.
Yaşılgöz məni diqqətlə süzüb
dedi:
-Hə, buyur, indi meydan
sənindir.
Mən yerimdə donub qalmışdım.
Bu anlarda nə edəcəyimi bilmirdim.
Adamlarsa yanımızdan
laqeydcəsinə ötüb keçirdilər.
-Dedim ki, mən oynaya bilmirəm
və buna görə də oynamaq fikrim yoxdur...
Biz oğlanla döş-döşə
dayandıq. Mənə elə gəlir ki, biz o anlarda bir-birini didməyə hazır olan
dalaşqan xoruzlara bənzəyirdik.
Elə bu əsnada mənə ilişən bu
“şən” dəstəyə iti addımlarla ucaboy, gur xurmayı saçları alnına tökülmüş,
qırxbeş-əlli yaşlarında bir kişi yaxınlaşdı.
-Volodya, utanmırsan, bu
uşaqdan nə istəyirsən?..
Dəstənin üzvləri geri
çəkildi, Volodya deyilən keçəl oğlan kişini görüb cəld geri çəkildi. İndi oğlan
başını aşağı dikmişdi, guya ki, utanırdı.
Kişi əlini onun çiyninə qoyub
ucadan dedi:
-Bura bax, əgər Qriqori
Vasilyeviç bu hərəkətindən xəbər tutsa, sənə yaxşıca qulaqburması verəcək.
Sənin istəyin nədir axı?
Sonra kişi üzünü mənə
tutdu:
-Nədir, nə olub, bunlar
səndən nə istəyirlər?
Mən dodaqaltı mızıldandım:
-Heç, elə-belə... Bunlar
çalıb-oxuyurdular...
Kişi nəsə duyubmuş kimi
gülümsədi:
-Sən biz tərəflərin adamına
oxşayırsan. Deyəsən, gəlməsən, yerliyik.
-Mən Azərbaycandanam...
Kişi əlini mənə sarı uzadıb
doğma, şirin bir ləhcədə:
-Elə isə tanış olaq, mənim
adım Mikayıldır, Mikayıl Qarayev,-dedi.
Mən də özümü təqdim etdim.
Uşaqlar diqqətlə bizə
baxırdılar.
Volodya təəccüblə kişinin
üzünə baxıb soruşdu:
-Mişa dayı, sən bunun dilini haradan bilirsən?
Kişi güldü.
-Bu, mənim öz doğma dilimdir. Volodya, arxayın
ola bilərsən, mən
sənin bu işlərin barədə QriqoriVasilyeviçə heç nə deyən deyiləm. Amma
bir şərtlə, gərək mənim bu gənc həmyerlimə əl verəsən, onunla barışasan, olsun
ki, gələcəkdə siz lap dost oldunuz. Bizim xalq dostluqda çox etibarlı olur.
Keçəl oğlan dinməz-söyləməz əlini irəli
uzatdı:
-Vladimir...
Mən də əlimi ona sarı uzadıb öz adımı dedim.
Həmin adları ona görə indiyəcən xatırlayıram
ki, sonralar bu
adların sahibləri ilə yaxından tanış oldum, hətta Volodya mənim etibarlı dostlarımdan birinə
çevrildi.
Dəstə bizdən aralanandan
sonra Mikayıl Qarayev mənim qoluma girib iş-gücümlə maraqlandı. Tələbə
olduğumu, burada təhsil aldığımı eşidəndə sevındı.
-Hə, bu başqa məsələ. Mən də
burada ali təhsil almışam. Əsgərlikdən sora qaldım, universitetə girdim. İndi
maşınqayırma zavodunda baş texnoloqam. Bayaq sənə ilişən Volodyanın atası QriqoriVasilyeviç mənim həm iş yoldaşımdır,
həm də qonşum. Volodya pis uşaq deyil, texnki peşə məktəbini bitirib, bizim
zavodda tornaçıdır, amma arabir içməyi var, işləri bu korlayır...
Mikayıl Qarayev mənə ev və iş telefonunun
nömrəsini verdi. Yaşayış yerimlə maraqlandı. Mən yataqxanada yaşayırdım. Orada
hər şeyin normal olduğunu dedim.
Mənim təzə tanışım şəhərin
hörmətli adamlarından biri imiş. O, adamları özünə maqnit kimi çəkirdı.
Tanıyanlar onu sevir, onunla hesablaşırdılar. Bir müddətdən sonra mən Mikayıl
Qarayevin evinə gəlib-getməyə başladım, onun ailəsi, dost-tanışları, yaxın
çevrəsi ilə tanış oldum. İndi mən də ona məhəllənin uşaqları kimi “Mişa dayı”
deyə müraciət edirdim.
Mikayıl Qarayev mənə dərs
deyən müəllimlərin bir çoxunu tanıyırdı. Açığını deyim ki, həmyerlimlə
müəllimlərimin dostluğu bəzi
imtahanlarda mənim karıma da gəlirdi.
Mən onun evinə tez-tez gedib
zəhlə tökmək istəmirdim. Doğrusu, bundan bir az da utanırdım. Amma insaf naminə
deməliyəm ki, Mikayıl Qarayevin təkcə özü yox, elə arvadı Vera xala, qızı Sveta
da mənə xoş üz göstərir, əllərindən gələn hörməti əsirgəmirdilər.
Vera xala evdar qadın idi.
Sveta isə ali məktəbdə
təhsil alırdı. O, gələcəkdə mühəndis olub atasının yolunu davam etdirmək
istəyirdi.
Hiss edirdim ki, “Mişa dayı”
mənim Sveta ilə münasibətimə ciddi diqqət yetirir. O, bəlkə də ürəyinin
dərinliyində mənim gələcək həyatımın öz qızı ilə bağlanmasına ümid edirdi. Mənə
elə gəlirdi ki, elə Vera xala da qızla mənim xoş ünsiyyət qurmağımıza çərait
yaradırdı.
Sveta çox ciddi qız idi. Qısa, yığcam danışmağı xoşlayırdı.
Müsahibini eynəyinin altından iti, sərt nəzərlərlə süzərdi. Qətiyyən zarafat
etməyi xoşlamazdı. Qızın elə mənimlə münasibəti də bu cür idi: ciddi,
ölçülü-biçili, soyuq. Mən bu münasibətin əvəzində hansısa daha sərfəli, daha
əlverişli bir təşəbbüsdə bulunmaq fikrində deyildim. Nə olsun ki, onun atası
ilə xoş münasibətim vardı? Bəlkə Sveta kimisə sevir, kiməsə ehtiram bəsləyir...
Onun Sibirin özü kimi sərt təbiəti vardı və bu, mənim, cənub adamının coşqun,
qaynar “havasına” qətiyyən uyğun gələ bilməzdi. Deyəsən, bunu onun valideynləri
də hiss edirdilər. Lakin nə “Mişa dayı”, nə də Vera xala mənə olan
münasibətlərini heç zaman dəyişmədilər və mən o ailənin hər zaman arzuolunan
qonaqlarından biri idim.
Mən boş vaxtlarımda, möhkəm
dostlaşdığım Volodya ilə, gənclərin klubda təşkil etdikləri tədbirlərində olur,
tələbə dostlarımla şəhər kənarına köbələk yığmağa gedirdim. İdman yarışlarından
da qalmırdım.
Zaman hissolunmadan ötüb
keçirdi.
İndi də xatırlayıram, mən
dövlət imtahanlarını verib diplom alarkən Mikayıl Qarayev bu münasibətlə restoranda
böyük bir qonaqlıq verdi. Məclisdə “Mişa dayı”nın ailə üzvləri və yaxın
çevrəsindəki adamlar, bir də ki, mənim tələbə dostlarım iştirak edirdilər.
Volodya gitarada çalır, cavan cütlüklər rəqs edir, qonaqlar yeyib-içir, tost
deyirdilər. Məclisin canı və aparıcısı isə, təbii ki, Mikayıl Qarayevin özü
idi.
Mən Sibirdə təhsilimi başa
vurandan sonra qayıdıb vətənə gəldim. Arabir “Mişa dayı” ilə telefonda danışır, Sibirə
gedib-gələn tanışlarla salam
göndərirdim. Hətta, ona bir neçə dəfə nar bağlaması göndərdim, bilirdim ki, o,
bu cənub meyvəsi üçün sinov gedir. Hərdən Volodya ilə zəngləşirdim, bir dəfə o,
mənə dedi ki, Sveta işlədiyi zavodda bir mühəndis həmkarı ilə ailə qurub və
nədənsə tezliklə də ayrılıb. Mən sonralar qızın xəstələndiyini eşitdim. Amma
zəngləşəndə “Mişa dayı” nədənsə qızı haqda heç nə demir, hər dəfə təkcə Vera
xalanın salamını yetirirdi.
Vaxt keçdikcə bizim
münasibətlər məndən və Mikayıl Qarayevdən asılı olmayaraq tədricən səngiməyə,
seyrəlməyə başladı. Sonra elə bir vaxt gəldi ki, hər şey Sibirin havası kimi
soyudu, bizim əlaqələrimiz qırıldı. Telefonlarımız, ünvanlarımız, iş yerlərimiz
dəyişdi. Mən ailə qurdum, artıq mənim
üçün əlçatmaz olan Sibiri yalnız arabir yuxularda görürdüm. Bu qarlı-şaxtalı
yuxularda adətən Sveta həmişə bəmbəyaz buz kürkdə olurdu. Bu görkəmi ilə o qar
qıza oxşayırdı. Zalım qızı yuxuda da buz kimi sopsoyuq idi və bir zamanlar
olduğu kimi yenə eynəyinin altından sərt nəzərlərlə məni süzür, bir kəlmə də
danışmırdı.
... Bu yaxınlarda həyətimizdəki tanışlardan
biri rəhmətə getmişdi. Mən də qonşulara qoşulub mərhumun dəfn olunduğu yerə,
yəni qəbristamlığa, getdim. Soyuq payız küləyi əsirdi. Mərhumun yaxınları
cənazəni torpağa tapşıran zaman mən yaxınlıqdakı qəbirlərin başdaşına nəzər
salmağa başladım. Diqqətimi üstünə təzə gül dəstəsi qoyulmuş bir qəbir cəlb etdi;
qəbrin yanında iki kişi vardı. Mən əvvəlcə başdaşında mərhumun anadan olduğu və
öldüyü tarixi oxudum. Belə məlum oldu ki, bu, yaxınlarda, daha doğrusu ötən il,
rəhmətə getmiş adamın qəbridir. Başdaşının üstündəki şəkil mənə tanış gəldi,
eləməyib tənbəllik qəbrə yaxınlaşdım. Mərhumun haqqıda yazılan “məlumatı”
oxudum: “Mikayıl Qarayevə qardaşlarından”. Başdaşından mənə “Mişa dayı”nın
tanış, gülümsər çöhrəsi baxırdı. Elə bil içimdən Sibirin qandonduran sərt
soyuğu, sazağı keçdi.
Qəbrin yanında heykəl kimi
durub qəribə nəzərlərlə mənə baxan kişilərə yaxınlaşdım. Onların bir suyu
mərhuma, yəni Mikayıl Qarayevə oxşayırdı.
Mən irəli yeriyib ehtiyatla
soruşdum:
-Mərhum nədən rəhmətə
gedib?..
Qəbrin yanındakı kişilər
əvvəlcə bir-birinə, sonra da mənim üzümə baxıb susdular.
Mən onların təəccübləndiyini
hiss edib dedim:
-Mən vaxtilə Mikayıl
Qarayevlə Sibirdə tanış olmuşam. Xeyirxah adam idi. Allah rəhmət eləsin.
Kişilərdən biri zəndlə məni
süzüb dedi:
-Biz onun qardaşlarıyıq.-
Sonra köksünü ötürüb əlavə elədi: -Mikayıl qızını Vətənə müalicəyə
gətirmişdi...
Mən dilləndim:
-Svetanı?
-Bəli. Qız sağalmaz
xəstəliyə düçar olmuşdu. Dedik bəlkə burada sağala. Amma xeyri olmadı. Xəstəlik
dərinə işləmişdi. Gələndən bir həftə sonra qız rəhmətə getdi. Təsəvvür edin,
Sveta sübh tüzdən ölmüşdü, axşamsa Mikayıl canını tapşırdı. Qızın ölümünə dözə
bilmədi, ürəyi partladı onun. Veraya xəbər göndərdik, gəldi. Biz həm Mikayılı,
həm də Svetanı burada dəfn eləmək istəyirdik, amma Vera razı olmadı. O da öz
əzizlərinin Sibirdə torpağa tapşırılmasını istəyirdi. Axırda belə qərara gəldik
ki, Mikayıl burada dəfn olunsun, Sveta isə orada, Sibirdə. Belə də oldu. Bu gün
Mikayılın anadan olan günüdür, gəldik ki, baş çəkək.
Mən:
-Allah rəhmət eləsin, qəbri
nurla dolsun,-dedim.
Bir daha “Mişa dayı”nın
başdaşından boylanan şəklinə baxdım. Mənə elə gəldi ki, o, indi bu şəkildə
bayaq olduğu kimi gülümsəmir, qaşqabaqlıdır.
Soyuq payız küləyi daha da
güclənmişdi.