30 il davam edən münaqişədən sonra işğaldan azad edlən Qarabağ, bu müddət ərzində baş verən siyasi proseslərə də bir şəffaflıq gətirdi. Regionda mövcud olan ən mürrəkkəb münaqişə kimi yadda qalan Qarabağ problemi artıq arxada qalıb. 

26 il ərzində davam edən üzücü danışıqların məxfilik rejimində aparılması, heç də mütləq sui-qəsd anlamına gəlmirdi. Bunun əsas məqsədi danışıqlar prosesini asanlaşdırmaq, onu lazımsız hay-küydən və təbliğatdan qorumaqdan ibarət idi. Bu hazırda qəbul edilən beynəlxalq diplomatik təcrübədir. Digər münaqişələrdə də, məsələn hazırki ərəb-İsrail münaqişəsinin həllində, mövcud yaxınlaşmanın əldə olunması prosesində də gizli danışıqlar təcrübəsi uzun illər ərzində geniş tətbiq edilib. Lakin Ermənistan tərəfi bu danışıqların məxfi keçirilməsindən yararlanaraq əhalisini sanki Qarabağın “müstəqilliyi” istiqamətində müsbət addımlar atıldığına inandıra bilmişdi.

Bu illər ərzində Ermənistanda hakimiyyətdə olan şəxslər tərəfindən verilən bəyanatlar, onların proseslərə münasibəti ilə bərabər, hadisələrin gedişatına nə qədər real münasibət bəslədiklərini də ortaya qoyub. Əsasən hərbi-siyasi rəhbərlər tərəfindən maksimalizmə köklənən erməni xalqı, yalnız “Dəmir Yumruq”-dan sonra reallıqları qismən qəbul etməyə başladı. 

Bu baxımdan 1997-ci ilin noyabrında Ermənistan prezidenti L. Ter-Petrosyanın Qarabağ məsələsi ətrafında mövcud vəziyyətə yanaşmasını “Müharibə və Sülh. Düşünmək üçün Zaman ”adlı məqaləsi mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Həmin məqalə “Respublika Armeniya” (İrəvan) və “Nezavisimaya Gazeta” (Moskva) qəzetlərində dərc edilmişdi. Rusiya qəzetinin redaksiya heyəti Ermənistan prezidentinin fikirlərini öz şərhləri ilə bir qədər qarışdırmışdı. Xüsusilə, Dağlıq Qarabağın taleyinin müəyyənləşdirilməsində “Beynəlxalq ictimaiyyət, o cümlədən Rusiya, Zaqafqaziyada davam edən mülkiyyət və geosiyasi təsir zonalarının yenidən bölüşdürülməsindən geri çəkilmək niyyətində deyildi, buna görə də Moskva Dağlıq Qarabağın tanınmasına gedə bilməzdi”çümləsi bu məsələdə ermənilərin çıxılmaz vəziyyətdə olmasının təzahürü kimi qəbul edilirdi. Əfsuslar olsun ki, bu reallığı son iki onillikdə bir çoxları kimi, erməni siyasi rəhbərliyi də qəbul etmirdi. İstənilən halda, nəticə etibarı ilə qəzetin bu əlavələri 23 il sonra bir daha təsdiqləndi. Nəinki Rusiya, heç Ermənistanın özü də işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərini yeni erməni “dövləti” kimi tanımağa risk etmədi. Lakin artıq gec olsa belə, erməni elitası bu tanınmanı digər havadarlarından hələ də gözləməkdədirlər. Yəqin ki, uzun müddət gözləməli olacaqlar...

 L. Ter-Petrosyan məqaləsində ilk növbədə, “müharibə istisna edilməli” və qarşıdurmanın “müstəsna olaraq dinc danışıqlar yolu ilə” həll edilməli olduğunu vurğulasa da, onu əvəz edən Köçəryan və Sarkisyan hakimiyyəti müharibəni istisna etmək üçün danışıqlar prosesinin sonsuza qədər uzatmaqla məşğul olaraq, münaqişənin “müstəsna olaraq dinc danışıqlar yolu ilə” həll olunmasında bir dəfə olsun real addımlar atmadılar. Əksinə işğal etdikləri əraziləri, dini və mədəniyyət abidələrini, bina-yaşayış fondunu, təbii sərvətləri, meşələri və s. barbarcasına dağıtmaqla yerli Azərbaycan əhalisinin geri qayıtmaması üçün əllərindən gələn hər vəhşiliyi etdilər. 

L.Ter-Petrosyan məqaləsində daha sonra qeyd edirdi ki, “status-kvonu uzun müddət saxlamaq mümkün deyil, çünki nə dünya birliyi, nə də Ermənistanın iqtisadi potensialı buna imkan verməyəcək. Məsələnin həlli üçün yeganə seçim, müharibənin alternativi olan uzlaşma müəyyənləşdirilməsindən ibarət di. Kompromisdən imtina və maksimalizm (mümkün olanı deyil, maksimuma çatmaq üçün səy göstərmək) Qarabağın tamamilə məhvinə və Ermənistandakı vəziyyətin pisləşməsinə gedən ən qısa yoldur,- deyə L. Ter-Petrosyan yazırdı, - Bu gün biz rədd etdiyimizi, gələcəkdə xahiş etməli olacağıq, lakin tariximizdə əvvəllər də bir neçə dəfə olduğu kimi, bunu əldə edə bilməyəcəyik”.

Əslində bu indiyə qədər hakimiyyətdə olan Ermənistan rəhbərlərinin dilindən səslənən cox azsaylı real bəyanatlardan biri kimi qəbul etmək olar. Çünki, əvvəlcə Qarabağı, daha sonra isə ətraf rayonları “bufer zonası” kimi tələb edən Ermənistan rəhbərləri, Paşinyan hakimiyyətə gələnə qədər bu prosesləri “ölü nöqtədən tərpətmədən” uzatmaqla məşğul idilər, Nikol isə bir az dərinə getməklə ilk dəfə Qarabağ səmasında döyüş təyyarələri qaldırmağa, Xocalı aeroportunu istismar etməyə, Qarabağın “paytaxtını” Şüşaya köçürməyə, Şüşanın işğal günündə sərsəm bəyanatlar səsləndirməklə rəsmi Bakının səbr kasasının daşırmağa nail oldu. 

30 illik münaqişənin 26 ilini danışmaqla keçirən diplomatlar 1 metr ərazinin boşaldılmasına nail ola bilmədilər. Ermənistan hakimiyyəti isə nəinki Azərbaycanın, hətta münaqişənin tərəflərin real potensialını döğru dəyərləndirən eks prezident L.Ter-Petrosyanın “Kompromisdən imtina və maksimalizm  Qarabağın tamamilə məhvinə və Ermənistandakı vəziyyətin pisləşməsinə gedən ən qısa yoldur” məsləhətini də qulaq ardına vurdular. Əksəriyyət rəhbərlər isə daxili audiotoriya üçün danışıqların nəticəsiz uzadılmasını “faktiki uğur” kimi təqdim edə bildi. Sonunda isə bu maksimalizm erməni xalqı üçün həm Dağlıq Qarabağın müxtariyyətinin, həm Şuşa da daxil olmaqla Dağlıq Qarabağa aid olan böyük ərazilərin, həm də Azərbaycanla əməkdaşlıq nəticəsində əldə edə biləcək böyük maliyyə vəsaitlərinin, həm də erməni ordusunun darmadağın edilməsi ilə nəticələndi. 

Bu gün ermənilər 1994-cü ildən Azərbaycanın təklif etdiyi şərtləri artıq “şirin yuxu” kimi xatırlayır. Bu gün təkliflər isə birgə əməkdaşlıq və normal qonşuluq münasibətlərini ehtiva edir. Ordusuz bir vəziyyətində ermənilər bu təklifləri rədd edərək revanşist ideyaların arxasınca gedərsə, o zaman gələcəkdə bu təklifi də cələcəkdə “şirin yuxu” kimi xatırlayalacaqlar. 

Ümid edək ki, heç olmasa bundan sonra “əzabkeş” qonşularımız, mövcud reallıqlar, sağlam düşüncə və maksimalizm arasında  doğru qərar qəbul edəcək rəhbər arxasınca getməkdə tərəddüd etməyəcəklər. Əks halda nöbəti “Dəmir Yumruq” zərbəsi daha sarsıdıcı, daha ağrılı-acılı olacaq. Azərbaycanı isə mövcud vəziyyətdə hadisələrin istənilən inkişafına hazırdır və rəsmi Bakını erməni xalqının istənilən seçimi qane edir.