Rusiya Azərbaycanı işğal etdikdən sonra müstəmləkəçilik siyasətini çox amansız formalarda reallaşdırmağa başlayıb.Bu rejim milli mədəniyyətimizi, xalqımızın tarixini və bizə xatırladacaq nə varsa hamısını ortadan qaldırmağa, yıxıb – dağıtmağa çalışıb.Rusiya 1806-cı ildə Bakını işğal etdikdən sonra o dövrdə şəhərin ən gözəl memarlıq abidələrindən biri olan, XIII-XVI əsrlərdə inşa edilmiş “Şirvanşahlar” sarayını qapadıb və yerli insanların oraya daxil olmasını qadağan edib.100-ilə qədər olan bir dövrdə “Şirvanşahlar” sarayı bağlı qalıb.Bəs nə üçün Rusiya dövləti  bu məşhur Xan sarayını qapadır və oraya azərbaycanlıların gəlməsindən narahatlıq keçirirdi?

   

“Açıq söz” qəzetinin 1917-ci il,22 dekabr sayında(N635) çap olunan bir məqalədə Xan sarayının(Şirvanşahlar sarayını o zaman belə adlandırırdılar) açılması ilə, xalqın oraya getməsinə rəsmi icazənin verilməsi ilə bağlı sorğuya Qafqaz canişinliyindən belə cavab verildiyi  yazılıb:”olmaz,Xan sarayı açılamaz, çünki açılarsa müsəlmanlar onu görər, keçmişdəki azadlıqlarını xatırlarlar”.

   

1917-ci ildə Rusiyada çar rejimi devrildikdən sonra əsarətdə yaşayan xalqların ərazi muxtariyyəti və azadlıqları istiqamətində müəyyən addımlar atılmağa başaladı.Azərbaycanda həyata keçirilən ilk işlərdən  biri də 1917-ci ilin dekabrın 22-də “Xan sarayı”nın açılış mərasimi oldu.Sənədlərdən məlum olur ki, həmin günü saat 11-dən başlayaraq yerli əhali böyük coşğunluqla Xan sarayını ziyarətə gəlmiş və sonra dəstələrlə nəğmələr oxuyaraq Təzəpir həyətinə toplantıya  axın etmişdilər.”Açıq söz” qəzeti yazırdı:”Xan sarayı təsliminin(yəni azad edilməsi-red)keçən cümə gününə təyin olunan mərasimi mütəşəbbüslərin(təşəbbüsçülər)intizarından son dərəcədə yüksək milli bir nümayiş şəklini aldı...Yalnız böyük qala deyil, qarşıdakı balkon küçələri, qapılar,Nikolayevski küçəsindəki səkilər dəxi müxtəlif bayraqlarla gələn camaatla dolu idi”.

      

Tədbirdə çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə çox təsirli sözlər söylədi:”İndi Siz Xan sarayından gəlirsiniz.Gördünüz oradan o bizim təzə əsarətdən xilas olmuş binamızı.Gördünüz ki, saxsı qırıqlarına.süpürgə töküntülərinə, bilməm nə anbarlarına təxsis edilmişyıxıq, tökük bir sarayda varis olmusuz.Siz əgər o möhnətdidə divarlara diqqətlə baxsaydınız, şadlığınızdan bir az fariq olub da Xan sarayındakı xissəti gğrsəydiniz heç şübhəsiz ki, “sənə nə oldu bu günə düşdün?!”-deyə sorardınız.Və əmin olun ki,o daşlar dilə gələr, sizə deyərdilər ki, mənim əsirliyimdə əsir edənlərdən ziyadə təqsir məni əsir verənlərdədir.Kənardan gələn hücumlara qarşı içəridə hökm sürməkdə olan xanlar birləşməyi bilmədilər.Bakı öz başına, digərləri də öz başlarına hərəkət etdilər.Onlar ancaq öz nəfislərini gördülər,xəlqi düşünmədilrər.Əvət,biz o daşları, o bizə əsarətimizi təmsil edərək daş halına gələn o binanı dindirsəydik bundan başqa cavab alamazdıq. Bu cavabdan alacağımız ibrət nədir? Bəli-birləşməli, ittifaq etməli.Xilasımızı, müdafiəmizi   başqalarından, ağalardan, varlılardan gözləməməli,bütün millət özünü qazanmaya, özünü saxlamağa hazır olmalıdır.Biməlidir ki, alnız ağaların,yalnız böyüklərin və yalnız varlıların himməti(gücü) ilə xilas olan millət həqiqi surətdə xilas olamaz...Bu millət muxtar olmalı, fəqət bilməlidir ki, millətin işni ancaq millət özü görməlidir.Bundan sonra tikdiyi evləri xanlara deyil,millətin özünə məxsus olaraq tikməlidir.Bunun üçün də lazımdır ki. millət ümumiyyət etibarı ilə fədakarlığa hazırlaşsın.Var olsun fədakar millət!”(“Açıq söz”, 25 dekabr 1917, N637).

        

Qeyd edək ki, Xan Sarayına xalqın sevgisi hisslərinə böyük istiqlal şairi Ə.Cavadın şeirində də rast gəlirik.Şairin 1918-ci ilin iyulun 16-da yazdığı “Bismillah” şeiri çox təsirlidir.Şair bu şeirində düşmən üzərinə qoxmadan hücum edən, Bakını xilasa çalışan türk əsgərlərinin qəhrəmanlığından və Xan sarayının ikinci işğaldan azad olunacağından yazırdı:

Atıldı dağlardan zəfər topları

Bürüdü elləri əsgər, bismillah!

O Xan sarayında  çiçəkli bir qız 

Bəkliyor bizləri zəfər, bismillah!

   

Əlavə edim ki, Azərbaycanın böyük mütəfəkkiri Mirzə Bala Məmmədzadənin də yazılarında Xan sarayının əsarətdən azad olunması ilə bağlı maraqlı məlumatlar vardır.