Moderator.az xəbər verir ki, Milli Məclisin İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitəsinin üzvü Əli Məsimli Modern.az-a müsahibəsində Ermənistanın işğalından azad edilmiş ərazilərimizin inkişaf perspektivlərindən danışıb.

- Təbii ki, Azərbaycanın öz torpaqlarını işğaldan azad etməsinin nəticələri qlobal proseslərə təsirsiz ötüşməyəcək. Eyni zamanda, işğaldan sonra yaşadığımız bölgədə geosiyasi vəziyyət xeyli dəyişəcək. Geosiyasi vəziyyətin dəyişməsi geoiqtisadi vəziyyətə, eləcə də həm regionun, həm də Azərbaycanın iqtisadiyyatının meyllərinə də öz təsirini göstərməyə başlayacaq.

- İqtisadiyyatımızı yeni çağırışlara hər cəhətdən cavab verə bilmə baxımından, daha dayanıqlı, rəqabətqabiliyyətli, innovasiyalı, kreativ və səmərəli meyarlar əsasında qurmaqdan ötrü iki mühüm proqram hazırlanmalıdır. Birincisi, Modern Azərbaycan iqtisadi modelini reallaşdırmaq üçün “Post-konflikt dövrünün yeniləşmiş Azərbaycanı Proqramı”dır. Yaşadığımız çox gərgin, mürəkkəb və koronavirus pandemiyasının fəsadlarından qaynaqlanan qeyri-müəyyənliklərlə zəngin mərhələdə yeni çağırışlara dolğun cavab vermək çox vacibdir. Həm müharibədən, həm də buna paralel olaraq pandemiyadan sonra iqtisadiyyatın real, maliyyə, sosial sferalarında qarşıda duran problemlərin həllini sürətləndirməliyik. Sürətli artıma təsir imkаnlаrı tükənmiş neft amilinin аpаrıcı rоlunа əsаslаnаn mоdеldən ölkənin davamlı inkiafına və regionların tərəqqisinə daha çox təminat yaradan iqtisadi inkişaf modelinə-«üç amil» prinsipinə əsаslаnаn Modern Azərbaycan  iqtisadi inkişaf modelinə keçməsi obyektiv tələbata çevrilib. Azərbaycanın «üç amil» prinsipinə əsаslаnаn Modern Azərbaycan iqtisadi inkişaf modelinə keçməsi dedikdə, insan kapitalından, zəngin resurs potensialından və əlverişli geosiyasi üstünlüklərdən yararlanmaqla inteqrasiya imkanlarından istifadənin səmərəliliyinin artırılması, innovasiyalı inkişaf modelinə keçid və bu əsasda Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətinin və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinin sürətləndirilməsi nəzərdə tutulur. Bu mоdеlin nüvəsini insan amili təşkil etdiyindən, həyatımızın ictimаi-siyаsi, hüquqi, iqtisadi, sоsiаl, еkоlоji və digər tərəflərinə şamil оlunmаlı dəyərlər sistemi önə çəkilməlidir.

- Ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisi naminə neft gəlirlərindən asılılığı azaltmaq və qeyri-neft sektorunun inkişafının təmin etmək, bеynəlхаlq prаktikаdа оlаn mütərəqqi cəhətlərdən yаrаdıcılıqlа istifаdə еdərək intеllеktuаl, tехnоlоji və mаliyyə rеsurslаrını аrtırmаq və səmərəli istifadə etməklə Аzərbаycаndа innоvаsiyа sıçrаyışınа nail оlmаq mümkündür. Bu əsasda əhalinin bütün təbəqələri üçün layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək bu mоdеlin əsas qayəsini təşkil edir. Yeni inkişaf modelinin hərəkətverici qüvvəsi birbaşa neft, qaz yox, neft gəlirlərindən də səmərəli istifadə etməklə Azərbaycanda güclü intellektual bazaya, müasir biliklərə və səriştəyə əsaslanan yeni tipli iqtisadi sistemin formalaşdırılmasıdır. Bunun əsasında elmtutumlu istehsal sahələrinin inkişafı yolu ilə milli iqtisadiyyatın neft amilindən asılılığının azaldılması, bilik, savad, səriştə dəyərlər sisteminin effektiv kombinasiyasından qaynaqlanan istehsal mədəniyyətinə, innovasiyalara hədəflənmiş Modern Azərbaycan quruculuğu məqsədi dayanır.

Bir sıra ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, dayanıqlı,etibarlı və davamlı iqtisadi və sosial yüksəlişə və tərəqqiyə neftin, qazın, qızılın, gümüşın və digər təbii sərvətlərin zənginliyi ilə deyil, elmdə, innovasiyalarda və elmi texnologiyalarda üstünlük əldə etmək yolu ilə nail olmaq mümkündür. Azərbaycanda neft amilinin aparıcı roluna əsaslanan iqtisadi inkişaf modelindən insan inkişafının prioritet təşkil etdiyi innovsiyalı inkişaf modelinə keçilməsi üçün nəzərdə tutulan dərinləşdirilmiş islahatların sistemli şəkildə həyata keçirilməsi ilə işğaldan azad olmuş ərazilərimizin də potensialını dövriyyyə qoşmaqla Strateji Yol Xəritəsində 2021-2025-ci  illər üçün proqnozlaşdırılmış 3 faizlik orta illik artım tempini  2 dəfə artırmaqla 6-7 faizlik artım trayektoriyasına çıxa,maliyyə sisteminin səmərəli fəaliyyətini və bu əsasda əhalinin bütün təbəqələrinin layiqli həyat səviyyəsi təmin edilə bilər. 

- Ermənistanın Azərbaycana qarşı törətdiyi işğalçılıq əməlləri böyük insan itkiləri və iztirabları ilə müşayət olunan humanitar fəlakət səviyyəsində ciddi problemlər yaratmaqla yanaşı, həm də böyük həcmdə maddi ziyan da vurub. 1988-1994-cü illərdə Qarabağda, ümumilikdə, 900 yaşayış məntəqəsi, 150 min ev, 7 min ictimai bina, 693 məktəb, 855 uşaq bağçası, 695 tibb müəssisəsi, 927 kitabxana, 44 məbəd, 9 məscid, 473 tarixi abidə, saray və muzeylər, 40 min muzey eksponatı, 6 min sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisəsi, 160 körpü və digər infrastruktur obyektləri təcavüzün qurbanı olub. Bundan əlavə, 280 min hektar meşə, 1 milyon hektara yaxın məhsuldar torpaqlar, 1200 km irriqasiya sistemi işğalçıların əlinə keçib. İşğalçılar tərəfindən 220 min baş iribuynuzlu mal-qara aparılıb. Ermənistanın Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasətində mədəni irsimizin dağıdılması xüsusi yer tutur. Bunun nəticəsidir ki, Ermənistanın təcavüzü nəticəsində Azərbaycanın tarixi-mədəni sərvətlərinə də böyük ziyan dəyib. Hesablamalara görə 927 kitabxana, 100-dən artıq arxeoloji abidə, həmçinin 454 tarixi abidə və muzey, 40 mindən artıq muzey eksponatı erməni təcavüzünün qurbanına çevirlib. İşğal olunmuş ərazilərdə nadir fauna və floraya malik meşə sərvətləri, çox qiymətli su mənbələri vardı. Ermənilər işğal etdiyi ərazilərdə bu qiymətli sərvətləri amansızcasına dağıdıb, Ermənistana daşıyıb, daşınması mümkün olmayanları isə yandırmaqla ekologiyaya ciddi ziyan vurublar. Ermənistanın şovinizm,terrorçıluq və faşizmin məcmusundan ibarət olan hərbi-siyasi dairələrinin Azərbaycana  vurduğu ziyan yüz milyard dollarla ölçülür.

- Azərbaycan işğal altında olan torpaqları intellektual müharibə üsulu ilə azad etdiyi kimi, işğaldan azad edilən ərazilərin bərpasını da intelektual vasitələrdən, ən effektli idarəetmə, tənzimləmə, müasir texnika və texnologiyadan istifadə edilməklə strateji yanaşma üsulu ilə həyata keçirməlidir.

- Ermənistanın işğalı nəticəsində Azərbaycan öz iqtisadi potensialının ən azından 15 faizini itirib. Deməli bu ərazilərin optimal variantda bərpası və iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilməsi Azərbaycanın iqtisadi potensialının ən azından 15 faiz artımına səbəb olacaq. Buna nail olmaqdan ötrü, hər şeydən əvvəl, “Post-konflikt  dövrünün  yeniləşmiş Azərbaycanı Proqramı”nın mühüm tərkib  hissəsi olan Post-konflikt Ərazilərin Bərpası  üzrə  “Böyük Qayıdış Proqramı”nın hazırlanmalıdır.

- Post-konflikt Ərazilərin Bərpası üzrə “Böyük Qayıdış Proqramı”Ağdam, Tərtər, Xocavənd, Xocalı, Şuşa, Cəbrayıl, Füzuli rayonlarını və Xankəndi şəhərini əhatə edən Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu, Kəlbəcər, Laçın, Zəngilan və Qubadlı rayonlarını əhatə edən Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonuna şamil edilməlidir. Reallıq budur ki, bu şəhərlərin, onlara aid olan kənd və qəsəbələrin çoxu tamamilə dağıdılıb, yerlə-yeksan edilib. Ona görə də işğaldan azad olunmuş torpaqların tam bərpası üzrə genişmiqyaslı proqram və onun alt proqramları həyata keçiriləcək.

- Bəli. Bunun üçün bir sıra sahə və istiqamətlər üzrə pilot layihələrin həyata keçirilməsinə geniş meydan verilməsi zəruridir. Birincisi, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə başlanan bərpa işlərinin gedişi göstərir ki, Post-konflikt Ərazilərin Bərpası  üçün “Böyük Qayıdış Proqramı”nın birinci hissəsi təxirəsalınmaz tədbirləri özündə əks etdirməlidir. İşğaldan azad edilən ərazilərin bərpası üzrə Azərbaycanın kifayət qədər təcrübəsi var. İşğaldan zərər çəkmiş Azərbaycan ərazilərinin bərpası və yenidənqurulması məqsədilə aparılan bərpa işlərinin koordinasiyasını, məcburi köçkünlərin doğma torpaqlarına qaytarılması üçün onların həyat və məişətində minimum tələbatlara cavab verən şəraitin yaradılması üçün 1996-cı ildə Ərazilərinin Bərpası və Yenidən Qurulması üzrə Agentlik yaradılıb.

2016-cı ildə düşmən təhlükəsindən qurtarılan Cəbrayıl rayonun Cocuq Mərcanlı kəndində görülən sürətli bərpa işləri göstərdi ki, Azərbaycan hökuməti Ermənistan tərəfindən dağıdılan yaşayış məntəqələrinin bərpası istiqamətində ən qısa zamanda ilkin xarakterli zəruri işləri görməyə qadirdir. Bura ərazilərin minalardan və digər hərbi sursatlardan təmizlənməsi, rayondaxili, rayonlararası və digər vacib yolların bərpası və inkişafı, su təchizatı, elektrik enerjisi, qaz və istilik təminatı sisteminin bərpası və inkişafı, səhiyyə və digər sosial obyektlərin bərpası və tikintisi və s. bu kimi məsələlərin həlli daxildir. Bu yöndə görülməsi zəruri olan işlərin miqyası artdığından, Ərazilərinin Bərpası və Yenidən Qurulması üzrə Agentliyinin də  gücləndirilməsi zəruridir.

- Böyük ehtimalla dağıdılmış şəhərlərin müasir üslubda yeni Baş planları hazırlanacaq. Digər yaşayış məntəqələrinə gəldikdə isə tamamilə dağıdılmış kiçik kəndlərin hamısının bərpasındansa, müasir tipli iri qəsəbələrin salınması variantı daha perspektivlidir. Bu zaman beynəlxalq praktikada getdikcə geniş tətbiq olunan ağıllı şəhər layihələrinin həyata keçirilməsi məqsədəuğun olar.

     

- İrimiqyaslı infrastruktur xarakterli layihələr əsasən dövlət və mümkün dairədə beynəlxalq qurumlar hesabına, istehsal, xidmət və s. sahələrin qurulmasında isə özəl təşəbbüsə geniş meydan verilməlidir.

İşğaldan azad edilmiş regionlarda bankların regional filial şəbəkəsinin yaradılması və genişləndirilməsi vacibdir.

İşğal olunmuş ərazilərin bərpası və onun potensialının hərəkətə gətirilməsi böyük maliyyə  tələb edir. Təbii ki, bu məsələdə əsas güc dövlətin üzərinə düşəcək. Bununla belə özəl təşəbüssə geniş meydan verməklə  təklif etdiyimiz Post-konflikt Ərazilərin Bərpası üzrə “Böyük Qayıdış Proqramı”nda nəzərdə tutulan tədbirlərin dövlət büdcəsi; Dövlət Neft Fondu; büdcədənkənar digər dövlət fondları; mülkiyyət formasından asılı olmayaraq idarə, müəssisə və təşkilatların vəsaitləri; Azərbaycan Respublikasının Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun və “Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti” ASC-nin vəsaitləri; yerli və xarici sahibkarların vəsaitləri; beynəlxalq təşkilatların və xarici dövlətlərin maliyyə vəsaitləri; qanunvericiliklə qadağan olunmayan digər mənbələr hesabına geniş şaxali şəkildə maliyyələşdirilməsi bu yöndə həyata keçirilməli işlərin vaxtında və tam şəkildə reallaşdırılması üçün ciddi maliyyə təminatı yaradar.

İşğal olunmuş ərazilər yeni həyata qaytarıldqdan sonra həm  Qarabağın dağlıq və Aran hissələri sənaye istehsalı nöqteyi-nəzərindən inteqrasiyasına, həm də Dağlıq Qarabağla Azərbaycanın digər iqtisadi rayonları arasında iqtisadi əlaqələrinin bərpası və  inkişaf etdirilməsindən də böyük fayda əldə ediləcək. Azərbaycanın iqtisadi potensialı daha da artacaq, güclənəcək. Bu həm də iqtisadiyyatımızın dayanıqlı, rəqabətqabiliyyətli, innovasiyalı, kreativ və səmərəli  olmasına müsbət təsir edəcək.Yeni texnika və texnologiyanın tətbiq dairəsini genişləndirəcək.Tikinti-bərpa işlərinin vüsəti artdıqca bəlkə də yeni tikinti bumunun yaranmasına əsaslar da yaranacaq. Qeyri-neft sektorunun inkişafına yeni böyük təkan mərəhələsi başlanacaq, ölkə əhalisinin yerli məhsullarla təchizatında nəzərəçarpan dəyişiklik olacaq, ərzaq təhükəsizliyimizə yeni töhfələr veriləcək, qeyri-neft ixracı artacaq.

- Hazırda Azərbaycanda yerli idarəetmə sistemində şəhər, rayon yerli İcra Hakimiyyəti və bələdiyyələr variantından istifadə olunur. İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə mövcud olan ayrı-ayrı şəhərlər üzrə həmin mövcud variantda idarəetmədən istifadə etməkdənsə, bütövlükdə işğaldan azad olunmuş ərazilər üzrə Qarabağın vahid regional idarəetmə pilot layihəsinin həyata keçirilməsi daha məqsədəuyğundur.

- Ümumilikdə 850 mindən artıq əhali yaşamış 11 şəhər, 20 qəsəbə və 894 kəndin böyük əksəriyyəti tamamilə yerlə-yeksan edilib. Onda Azərbaycanın bu qədər yaşayış məskənlərini bərpa etməsilə bağlı məsələlər təbii ki, proqramın ikinci hissəsində hər ay, hər rüb, hər il üçün ərazi, sahə və funksional xarakterli konkret tədbirlər kompleksini özündə əks etdirməlidir. Bu baxımdan “Böyük Qayıdış Proqramı”nın ikinci hissəsi işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə yerləşən hər bir şəhər və rayonun spesifik xüsusiyyətləri və potensilını nəzərə almaqla hazırlanan alt proqramlar toplusundan ibarət olacaq. Burada bütövlükdə işğaldan azad olunmuş ərazilərin iqtisadi, coğrafi və tarixi baxımdan inkişaf xüsusiyyətləri, təbii şəraiti və potensialı, təbii sərvətlərinin miqyası və çeşidi, onların Ermənistan tərəfindən talan edilmə səviyyəsi, əhalinin məskunlaşma proqnozları, rayonun müqayisəli üstünlükləri və prioritetləri aidir. Bütün bu baza xarakterli amilləri nəzərə almaqla sözügedən regionun inkifanın yeni mərhələsini dövlət, özəl sektor, beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlığın qurulması və xarici sərmayənin birgə fəaliyyətinin effektiv kombinasiyası əsasında icra etmək olar. Sənaye şəhərcikləri, sənaye məhəllələri, modern aqrostrukturlar, eləcə də sənaye, kənd təsərrüfatı, kiçik və orta biznes və s.üzrə klasterlər yaratmaqla yüksək səviyyəyə qaldırmaq olar.

- İşğaldan azad olunan ərazilərimizin çoxunun sənayesi yerli kənd təsərrüfatı xammalının emalına əsaslanırdı. Bundan əlavə regionun yeraltı və yerüstü təbii sərvətləri yenidən öyrəniləcək. İşğal edilmiş ərazilər qızıl, civə, mis, qurğuşun, sink, üzlük daşı və s. ilə zəngindir. Məsələn,Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına görə, 1993-cü ilədək Kəlbəcər rayonunda təsdiq olunmuş yataqlar üzrə faydalı qazıntı ehtiyatları -130 ton qızıl, 190,33 ton gümüş, 45,82 ton tellur, 248,89 ton selen, 939 ton civə, 10 927 min m3 mişar daşı, 1 312 min m3 gil, 2 540 min m3 qum-çınqıl, 5189,6 ton əlvan daş, gündəlik ehtiyatı 3093 m3 mineral su, 12 428 min m3 tikinti daşı, 1 901 min m3 üzlük daşı və 4 473 min m3 sement xammalı mövcud olub. Xarici şirkətlərin də iştirakı ilə erməni işğalçıları tərəfindən bu yataqlar istismar edilib. İşğaldan azad olunacaq ərazilərdəki, o cümlədən Kəlbəcər rayonundakı mövcud yataqların ehtiyatları yenidən öyrəniləcək və qiymətləndirmə həyata keçiriləcək. Bu baxımdan Qarabağda dağ-mədən sənayesinin inkişafı potensialı böyükdür. Bu qəbildən olan bütün ərazilərin ehtiyatları yenidən öyrənildikdən və qiymətləndirildikdən sonra işğaldan azad olunmuş ərazilərin investisiya xəritəsinin hazırlanmasını zəruridir.

- Bəli, Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda kənd təsərrüfatı mühüm yer tutub. Kənd təsərrüfatının başlıca sahələri üzümçülük, taxılçılıq, meyvəçilik və s. olub. Bu iqtisadi rayonda heyvandarlıq əsasən ətlik-südlük, yüksək dağlıq sahələrdə isə ətlik-yunluq istiqamətlərində inkişaf etmişdi. Eyni zamanda, iqtisadi rayonda baramaçılıq və arıçılıq inkişaf etdirilirdi. İşğaldan azad edilmiş ərazilər kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək baxımından böyük potensiala malikdir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı 1 milyon hektara yaxın məhsuldar torpaqlar, 1200 km irriqasiya sistemi işğalçıların əlinə keçmişdi, işğalçılar tərəfindən 220 min baş iribuynuzlu mal-qara aparılmışdı. Qarabağ müharibəsinə qədər Azərbaycanda istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının 35-40 faizə qədəri işğal edilmiş və normal təsərrüfat fəaliyyətinin aparılması mümkün olmayan işğal zonalarına yaxın ərazilərdə istehsal olunub.

Ermənistan işğal altında saxladığı ərazilərin çox cüzi bir hissəsindən istifadə edib. Deməli həmin torpaqların xeyli hissəsinin kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə qatmaq üçün əlavə vəsait tələb olunacaq. Həmin ərazilərin ənənəvi təsərrüfatçılıq təcrübəsindən çıxış etməklə demək olar ki, Azərbaycan işğaldan azad olunan torpaqlarda üzümçülük, tütünçülük, pambıqçılıq, baramaçılıq, meyvə-tərəvəz, bostançılıq və heyvandarlığın inkişafı üçün yetərincə imkanlar mövcuddur. Eyni zamanda, burada kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və ərzaq sənayesinin inkişaf etdirməkdən ötrü də həm potensial, həm də ənənə var. Aqrar sahənin inkişafında fermer təsrrüfatlarının, kooperativlərin və aqroparkların, eləcə də kənd təsərrüfatı məhsullarının emalından son məhsul alınanadək bütün mərhələləri əhatə edəh klasterlərin yaradılmasına üstünlük verilməsi daha məqsədəmüvafiqdir. Aqrar-sənaye kompleksi müəssisələrinə, fermer təsərrüfatlarına dövlətin maliyyə yardımı ilə təmin edilməli və kənd təsərrüfatında bazar prinsiplərinə əsaslanan sığorta sistemi təşkil edilməlidir.

       

- Gənclərə uyğun  iş yerlərinin yaradılması, onların sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmasının hərtərəfli təşviqləndirilməsinin işlək mexanizmi hazırlanmalı və tətbiq edilməlidir. Gənclərin sahibkarlıq fəaliyyəti və əmək məşğulluğu ilə bağlı genişmiqyaslı özünüməşğulluq layihələrinin həyata keçirilməsini və bu işdə müvafiq beynəlxalq təşkilatların dəstəyindən, eləcə də beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi, onların beynəlxalq proqramlarda, layihələrdə iştirakının təmin olunması vacibdir.

Məskunlaşma genişləndikcə, hazırda həyata keçirilməyə başlanılan infrastruktur xarakterli tədbirlər, yəni su, işıq, istilik və s. təchizat sahələrində atılan addımlar həmin yerlərdə bağça, orta təhsil, texniki peşə, orta ixtisas və ali  məktəblərinin, eləcə də  səhiyyə və digər sosial obyektlərin yaradılması və maddi-texniki təchizatı ilə bağlı tədbirlərlə tamamlanacaq.

 -Mən deyərdim bu bölgələrin turizmdə rolu əvəzsiz ola bilər. Kurort-sanatoriya və turizmin inkişafına dair xüsusi tədbirlərin hazırlanması və həyata keçirilməsi,o cümlədən dağ turizminin inkişafına dair kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi işğaldan azad edilmiş ərazilərin sıçrayışlı inkişafına əvəzsiz töhfə verə bilər. Xüsusilə dağlıq ərazilərdə qış turizminin inkişafı üçün təbii şərait mövcuddur.

Həmçinin, işğaldan azad edilmiş regionun ənənəvi və turizmlə bağlı sənətkarlıq sahələrinin bərpası və inkişafına dövlət maliyyə yardımının göstərilməsi yeni iş yerlərinin dairəsinin  genişləndirilməsində, eləcə də turizmin inkişafında özünəməxsus vacib rol oynaya bilər.

Bundan başqa, zəngin su ehtiyatları, xüsusən də Kəlbəcər və Laçın rayonlarında şirin su ehtiyatları əsasında süfrə suları emalının və qablaşdırılmasının dəstəklənməsi layihəsi həm yerli bazar, həm də ixracda böyük fayda verə bilər.

     

Sadalanan tədbirlərin vaxtında,sistemli və davamlı şəkildə həyata keçirlməsi həm Azərbaycanın gücünə güc qatacaq, nüfuzunun artmasına, həm də əhalinin güzaranının yaxşılaşmasına müsbət təsir göstərəcək.