Azərbaycan Respublikası Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin Milli Aerokosmik Agentliyin Baş hüquq məsləhətçisi, hüquq elmləri doktoru, professor Bəhram Zahidov Moderator.az-a “Xocalı soyqırımından Gəncə soyqırımınadək...” adlı hüquqi-publisistik məqaləsini təqdim edib.
Aktuallığını nəzərə alıb həmin materialı nəzərinizə çatdırırıq:
“Bəşəriyyət, müstəmləkəçilik, ərazilərin işğalı və təbii sərvətlər uğrunda qanlı mübarizə tarixində, doğma Vətəninin yerli sakinlərinin - aborigenlərin əsrlər boyu kütləvi surətdə və amasızcasına qırılmasına və soyqırım siyasətinə məruz qalmasına dair çoxsaylı faktların şahididir. Hətta bu gün demokratiyadan və insan hüquqlarından ağızdolusu danışan, “dərs verməyi” sevən bir sıra böyük və qədim dövlətlərin tarixi, belə utancverici səhifələrlə “zəngindir”. Dünyada hegemonluğu ələ keçirmək istəyən qüdrətli dövlətlərin iddiaları, bu gün də bitib-tükənmək bilmir. Elə buna görə də keçən əsrdə baş verən iki Dünya Müharibəsi bəşəriyyətə çox böyük itkilər hesabına başa gəlsə də, işğalçı ordular və onların rəhbərləri dünya birliyi qarşısında, haqq-ədalət qarşısında diz çökdü, məğlub oldu. Nəticədə, beynəlxalq miqyasda sülhü və təhlükəsizliyi qoruyub saxlamaq, beynəlxalq mübahisələrin və münaqişələrin dinc vasitələrlə və ədalətlə nizama salınmasını təmin etmək, insan hüquq və azadlıqlarını qoruya bilən və dünya dövlətlərinin iradəsini ifadə edən beynəlxalq bir təşkilatın yaradılmasına böyük zərurət yarandı. Bu məqsədlə 1945-ci ilin iyun ayının 26-da San-Fransiskoda Birləşmiş Millətlər Konfransının yekun iclasında yeni bir təşkilatın - Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT-nin) Nizamnaməsi təsdiq olundu və bu, 1945-ci ilin oktyabr ayının 24-dən etibarən qüvvəyə mindi. (1, 7-34) BMT-nin Baş Məclisi 11 dekabr 1946-cı il tarixli 96 saylı Qətnaməsində soyqırmın beynəlxalq hüquq normalarını pozduğunu, xeyirxah bəşəriyyətin ruhuna və məqsədlərinə zidd olduğunu, sivil dünyanın onu pis bir əməl kimi səciyyələndirdiyini nəzərə alaraq, belə əməllərin cinayət kimi qiymətləndirilməsini zəruri hesab etdi. Buna görə də tarixdə ilk dəfə olaraq 1948-ci ilin 9 dekabrında "Genosid cinayətinin qarşısının alınması və onun cəzalandırılması haqqında" BMT Konvensiyası qəbul edildi. Bu Konvensiya 1951-ci ilin yanvar ayının 12-də qüvvəyə mindi. (2, 283-287)
Beynəlxalq hüquqda "genosid", yunan dilində olan "genos" - nəsil, kök, soy mənasını verən sözlə, latın dilində "öldürürəm" mənasını verən "caedo" sözlərinin birləşməsi nəticəsində yaranan "genosid" termini - Azərbaycan dilində "soyqırım" mənasını verməklə, ilk dəfə olaraq 1944-cü ildə yəhudi mənşəli polşalı hüquqşünas Rafael Lemkin tərəfindən, Avropa yəhudilərinin faşistlər tərəfindən milli mənsubiyyətinə görə kütləvi şəkildə, dövlət səviyyəsində, planlı surətdə məhv edilməsi siyasətini ifadə edən bir termin kimi işlədilməyə başlanıldı. (3, 3-4; 4, 225) Bu siyasətin sonrakı mərhələlərində, ilk dəfə olaraq beynəlxalq hüquqda, insan qruplarının milli, etnik, irqi, dini mənsubiyyətinə görə kütləvi şəkildə məhv edilməsinə yönələn cinayət əməlləri "soyqırım" hesab edildi. (5, 94-104) Nəticədə 9 dekabr 1948-ci ildə "Genosid cinayətinin qarşısının alınması və onun cəzalandırılması haqqında" BMT Konvensiyası qəbul edildi.(2, 283) Həmin Konvensiyanın 2-ci maddəsinin tələbinə görə milli, etnik, irqi, yaxud dini qrupun üzvlərinin öldürülməsi, onlara ağır bədən xəsarətlərinin yetirilməsi, hər hansı qrup üçün qəsdən onun tam, yaxud qismən fiziki məhvini nəzərdə tutan həyat şəraitinin yaradılması, bu qrupdan olan doğumun qarşısını almağa yönəldilmiş tədbirlərin görülməsi, uşaqların zorla bir insan qrupundan alınıb başqasına verilməsi kimi əməllər "soyqırımı" hesab edilir. (2, 283-284) Konvensiyanın 3-cü maddəsinin tələbinə görə soyqırımı, belə əməlləri törətməyə yönəlmiş gizli sövdələşmə, soyqırımı cinayətlərini törətməyə birbaşa və açıq təhrik, soyqırımı törətməyə yönəlmiş qəsd və soyqırımında iştirak etmək kimi əməllərin hər hansı birini törətmiş şəxslər, soyqırımı cinayətini törətmiş hesab olunur və cəzalandırılırlar. (2, 284)
Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra onun SSRİ tərkibinə müttəfiq respublika kimi daxil olarkən tanınmış ərazisi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının üzvlüyünə qəbul edilərkən də eyni ilə tanındı. Bundan sonra Ulu Öndər Heydər Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi ilə ilk dəfə olaraq ölkəmiz, 31 may 1996-cı il tarixli qanunla BMT-nin "Genosid cinayətinin qarşısının alınması və onun cəzalandırılması haqqında" 9 dekabr 1948-ci il tarixli Konvensiyasına qoşuldu. (2, 283) 26 mart 1998-ci il tarixli Fərmanla, ölkəmizdə hər ilin 31 mart tarixi "Azərbaycanlıların soyqırım günü" kimi qeyd edilir. (3, 20)
Müstəqillik illərində qəbul edilən Azərbaycan Respublikasının yeni Cinayət Məcəlləsinin "Sülh və insanlıq əleyhinə olan cinayətlər"ə görə məsuliyyət nəzərdə tutan VII bölməsinin "Sülh və insanlıq əleyhinə olan cinayətlər" adlanan VI fəslinin 103-cü maddəsi "Soyqırım"a, 104-cü maddəsi "Soyqırımının törədilməsinə təhrik etmə"yə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutmuşdur. (6, 61) Bu tərkiblər Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə ilk dəfə olaraq daxil edilsə də, milli qanunvercilikdə bu cinayətlərə görə cəzanın sonradan – 30 dekabr 1999-cu il tarixli Qanunla müəyyən edilməsi cinayətkarların cəzalandırılması üçün heç bir maneə yaratmır. Beynəlxalq hüququn üstünlüyünü qəbul edən Azərbaycan Respublikasında, törədildiyi zaman cinayət sayılan əməlin milli hüquq sistemində retroaktiv tətbiq edilməsi qanuni hesab olunur. Belə ki, sülh və insanlıq əleyhinə olan cinayətlərə, soyqırıma və müharibə cinayətlərinə görə məsuliyyət nəzərdə tutan Qanunun qüvvəsinin geriyə şamil olunması haqqında 05 dekabr 2006-cı il tarixli Konstitusiya Qanunu, bunu tamamilə mümkün hesab edir. (7) Azərbaycan Respublikasının yeni Cinayət Məcəlləsinə, soyqırım əməllərinə görə məsuliyyət müəyyən edən cinayət hüquq-normaları - cinayət tərkibləri 30 dekabr 1999-cu il tarixli Qanunla daxil edilsə də, əslində, millətimizə qarşı soyqırım cinayətlərinin tarixi iki yüz ildən artıq bir dövrü əhatə edir. Ulu öndər Heydər Əliyevin imzaladığı "Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" 26 mart 1998-ci il tarixli Fərmanda 1905-1907, 1918-1920, 1948-1953, 1988-1994-cü illərdə azərbaycanlılara qarşı sistemli şəkildə soyqırım cinayətlərinin törədildiyi xüsusi olaraq vurğulanmışdır. Elə buradaca xüsusi ilə qeyd edilməsi zəruridir ki, Türkmənçay və Gülüstan sülh müqavilələrindən sonra İrandan və Türkiyədən Azərbaycan ərazilərinə ermənilərin köçürülməsi Rusiya İmperiyasının ideya rəhbərliyi ilə Azərbaycana qarşı tarixi soyqırımlar başlamış və bu gün də davam etməkdədir. Tarixən "Şərq məsələsi"nin tərkib hissəsi kimi formalaşdırılan "Erməni məsələsi"nin ideoloqları zaman-zaman milli ədavəti qızışdırmış, milli münaqişələr salmış, tarixən türk və müsəlman xalqlarına məxsus olan ərazilərin işğalı hesabına “Böyük Ermənistan” yaratmaq arzusunda olmuşlar. Daşnakların bu niyyəti faşist ideologiyasına çox oxşardır. Belə ki, özlərini “ali irq” kimi təqdim edən alman faşistləri də “Generalplan Ost” planına əsasən, “aşağı irq” hesab etdikləri slavyanların yaşadıqları SSRİ-nin və Şərqi Avropanın bəzi ərazilərinin etnik təmizlənməsi və işğalı hesabına “alman xalqlarının həyati məkanı”nı yaratmaq arzusunda olduqları kimi, erməni faşistləri də “dənizdən-dənizə Böyük Ermənistan” yaratmaq arzusu ilə daim türk-azərbaycan xalqlarına qarşı düşmənçilik siyasəti yeritmişlər. Bu da onların “erməni faşistləri” kimi səciyyələndirilmələrinin kifayət qədər əsaslı olduğunu bir daha təsdiq edir. Beynəlxalq güclərin, beynəlxalq kəşfiyyatın və beynəlxalq erməni təşkilatlarının birgə səyi ilə 1988-ci ilin fevral ayından başlayaraq, vaxtilə Azərbaycan Respublikasının tərkibində fəaliyyət göstərən keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisində milli münaqişələr yenidən qızışdırıldı, Ermənistandan və Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisindən azərbaycanlılar milli, etnik və dini mənsubiyyətinə görə qovuldu, öldürüldü və ən qəddar cinayətlərə məruz qaldı. Etiraf edək ki, 1992-ci ilin fevral ayının 25-dən 26-a keçən gecə törədilən "Xocalı soyqırımı" bütün bu cinayətlər içərisində, xüsusilə ağır ictimai təhlükəliliyi və dəhşətləri ilə erməni faşizminin iç üzünü açmaq baxımından səciyyəvi mahiyyət daşıyır.
Keçmiş SSR İttifaqının Zaqafqaziyada yerləşən 4-cü ordusunun 23-cü diviziyasının 366-cı motoatıcı alayının (alay komandiri Zarviqorov Yuriy Yuriyeviç olmuşdur) tərkibində milliyyətcə erməni olan, yaxud erməni millətçiləri tərəfindən ələ alınmış çoxsaylı hərbçi xidmət edirdi. Alayın ikinci motoatıcı tağımının komandiri, mayor Ohanyan Seyran Muşeqoviçin özü (sonradan Ermənistanın müdafiə naziri olmuşdur), üçüncü motoatıcı tağımının komandiri, mayor Nabokixin Yevgeniy Akeksandroviçin isə həyat yoldaşı milliyyətcə erməni idi. Birinci tağımın qərargah komandiri, milliyətcə erməni olan Citciyan Valeriy İsaakoviç, topçu tağımının komandiri kapitan Q.Liqodexiya idi. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ən qızğın dövründə 366-cı alayın tabe olduğu Zaqafqaziya hərbi dairəsinin komandir müavini, general-leytenant Q.Ohanovun da milliyyətcə erməni olması mövqelərin real vəziyyəti haqqında tam təsəvvür yaratmağa imkan verir. Beləliklə, o dövrün müasir sovet döyüş silahları ilə yaxşı təchiz olunmuş 366-cı motoatıcı alayın "Dağlıq Qarabağ separatçı qüvvələri"nin qərargah rəisi Arkadi Tomasyanın, müdafiə naziri Serj Sarkisyanın (Ermənistan Respublikasının prezidenti olmuşdur), həmin vaxt Xankəndi şəhər daxili işlər şöbəsinin rəisi işləmiş Armo Abramyanın, Əsgəran rayon daxili işlər şöbəsinin rəisi işləmiş Mavrik Qukasyanın, onun müavini Şaqen Barseqyanın, Dağlıq Qarabağda erməni xalq cəbhəsinin sədri olmuş Vitali Balasanyanın, Xankəndində yerləşən həbsxananın rəisi Serjik Koçeryanın və digərlərinin iştirak etdikləri hərbi qüvvələr, Ermənistanın keçmiş rəhbəri Robert Köçeryanın və digər erməni liderlərinin təşkilatçılığı və rəhbərliyi ilə Xocalı şəhərində azərbaycanlılara və məhsəti türklərinə qarşı soyqırım cinayəti həyata keçirdilər. (8;9) Belə ki, 1992-ci il fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə separatçı erməni hərbi birləşmələri 366-cı alayın şəxsi heyəti ilə birlikdə Xocalı şəhərinin dinc əhalisinə qarşı silahlı hücuma keçdi. Yeddi min nəfər əhalisi olan bu şəhər yerlə yeksan edildi. Şəhərin əhalisi yalnız azərbaycanlı, türk və müsəlman olması əlamətlərinə görə kütləvi surətdə qətlə yetirildilər. Müharibə qanunları tamamilə pozularaq dinc əhaliyə - qocalara, qadınlara, uşaqlara, xəstələrə qarşı ən amansız üsullarından istifadə edildi. Nəticədə Xocalı əhalisinin 5379 nəfəri deportasiyaya məruz qalmış, 613 nəfər, o cümədən onlardan 106 nəfər qadın, 63 nəfər uşaq və 70 nəfər qoca xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilmiş, 8 ailənin həyatına tamamilə son qoyulmuş,27 ailənin yalnız bir üzvü qalmış, 239 ailənin başçısı məhv edilmiş, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərdən birini itirmiş, 487 nəfər ağır yaralanmış, 1275 nəfər əsir götürülmüş, o cümlədən onlardan 150 nəfərin taleyi haqqında indiyə qədər heç bir məlumat yoxdur. Bunlardan 68 nəfəri qadın və 26 nəfəri uşaq olmuşdur. 1 aprel 1992-ci il tarixli vəziyyətə görə Xocalı hadiəlsi nəticəsində Azərbaycan dövlətinə və xalqına 5 milyard rubl dəyərində maddi zərər vurulmuşdur. (10) Qətliam zamanı beynəlxalq hüquq normaları kobud formada pozularaq girovlar əzizlərinin gözü qarşısında güllələnmiş, hamilə qadınların qarınları yarılaraq bətnində olan azərbaycanlı uşaqlar süngüyə keçirilmiş, başlarının dərisi soyulmuş, müxtəlif əzaları kəsilmiş, körpələrin və yaşlıların gözləri çıxarılmış, diri-diri torpağa basdırılmış, əhalinin bir qismi ac-susuz və yaralı vəziyyətlərdə soyuqda saxlanılmış və onlara insanlığa yaraşmayan işgəncələr verilmişdir. Azərbaycanlı döyüşçülər erməni qəbirləri üzərində “qurban” kəsilmiş, alçaldılmış və təhqir edilmişlər. Girov götürülmüş əsirlərə qarşı da ən qəddar işgəncələr verilmişdir. Xocalıda azərbaycanlılara qarşı törədilmiş əməllərdə sülh və insanlıq əleyhinə olan və müharibə cinayətlərinin - Azərbaycan Respublikası CM-in 103 (soyqırım), 104 (soyqırımın törədilməsinə təhrik etmə), 105 (əhalini məhv etmə), 107 (əhalini deportasiya etmə və məcburi köçürmə), 112 (beynəlxalq hüquq normalarına zidd azadlıqdan məhrum etmə), 113 (işgəncə), 115 (müharibə qanunlarını və ədaləti pozma), 116 (silahlı münaqişə zamanı beynəlxalq humanitar hüququ pozma), 117 (silahlı münaqişə zamanı cinayətkar əmr vermə), 118 (hərbi soyğunçuluq) və başqa maddələrində nəzərdə tutulan ağır cinayət əməllərinin tərkibi vardır. (11) Ötən dövr ərzində aparılan gərgin və böyük zəhmət tələb edən istintaq və əməliyyat-axtarış tədbirləri nəticəsində Xocalı şəhərində azərbaycanlılara qarşı törədilən soyqırım cinayətlərinin - bəşəriyyətə qarşı ən ağır cinayət əməllərinin törədilməsi, bu sətirlərin müəllifinin də tərkibinə daxil olduğu Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputat-istintaq komissiyasının, Azərbaycan Respublikası Baş Prokurorluğunun xüsusi istintaq qrupunun topladığı çoxsaylı materiallarla - ifadələrlə və üzləşmələrlə, sənədlərlə, maddi sübutlarla, videoçəkilişlərlə, məhkəmə ekspertizasının rəyləri ilə mübahisəsiz qaydada və tamamilə sübuta yetirilmişdir. Buna görə də respublikanın prokurorluq orqanları cinayəti törətmiş bütün şəxslərin müvafiq qaydada Azərbaycan Respublikası CM-nın 103, 104, 105, 107, 112, 113, 115, 116, 117, 118 və digər maddələri ilə təqsirləndirilən şəxs kimi cəlb edilməsi haqqında qərar çıxarmışdır. Onların törətdikləri əməllərin xüsusilə ağır ictimai təhlükəliliyi və qaçıb gizləndikləri nəzərə alınaraq, haqlarında məhkəmənin qərarı ilə həbs-qəti imkan tədbiri seçilmiş və beynəlxalq axtarış elan edilmişdir. Sülh və insanlıq əleyhinə və müharibə cinayətləri törətdiklərinə görə haqlarında həbsli axtarış elan edilmiş həmin şəxslər barəsində toplanmış sənədlər beynəlxalq axtarışın həyata keçirilməsi İnterpolun Azərbaycandakı Milli Bürosuna tapşırılmışdır. (11;12) Böyük təəssüf hissi ilə qeyd edilməlidir ki, erməni canilərinin, faşistlərinin beynəlxalq havadarlarının səyi ilə həmin şəxslərin tutulması indiyə kimi nəinki təmin edilməmiş, hətta bundan istifadə edən erməni faşist liderləri, müasir Ermənistan Respublikasında və tanınmamış “Dağlıq Qarabağ”ın hərbi siyasi rəhbərliyində təmsil olunaraq, öz cinayət əməllərini bu gün də davam etdirməkdədir. Halbuki Azərbaycan Respublikasının da qoşulduğu BMT-nin "Genosid cinayətinin qarşısının alınması və onun cəzalandırılması haqqında" 9 dekabr 1948-ci il Konvensiyasının 6-cı maddəsi, Azərbaycan Respublikasının Cinayət və Cinayət-Prosessual Məcəllələri, Xocalıda soyqırım kimi ağır cinayətləri törətməkdə ittiham olunan həmin canilərin cinayət işlərinə Azərbaycan Respublikasının Milli məhkəmələrində, yaxud yurisdiksiyası tanınmış Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsində baxılmasını, təqsirli şəxslərin layiqincə cəzalandırılması üçün bütün qanuni tədbirlərin görülməsini tələb edir və buna hüquqi baxımdan tam əsas verir. (2, 283-286) Bəzi Azərbaycan vətəndaşları haqlı olaraq Xocalı soyqırımına görə ittiham olunan cinayətkarların Haaqa Tribunalında – Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsində cəzalandırılmaları barədə tez-tez əsaslı bəyanatlar səsləndirir və təkliflər irəli sürürlər. Millətimizə qarşı belə qəddar cinayətləri törətmiş erməni faşistlərinin, onların himayədarlarının qanun qarşısında nəhayət ki, cavab verməli olmalarına dair belə iddialar tamamilə haqlıdır. Bu baxımdan beynəlxalq hüquqda Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi və Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma statutu məsələsinə müəyyən aydınlıq gətirilməsinə zərurət vardır. (13, 7-21)
BMT Nizamnaməsinin 92-ci maddəsinə əsasən Beynəlxalq Məhkəmə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının əsas məhkəmə orqanı hesab olunur. (1, 29) Baş Məclis və ya Təhlükəsizlik Şurası Beynəlxalq Məhkəmədən istənilən hüquqi məsələ üzrə məsləhət xarakterli rəy verməyi xahiş edə bilər. (1, 30) Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin Nizamnaməsinin 1-ci maddəsinə görə (1, 35) BMT-nin əsas məhkəmə orqanı kimi yaradılan Beynəlxalq Məhkəmə öz Nizamnaməsinin müddəalarına müvafiq olaraq təşkil olunur və fəaliyyət göstərir. O öz funksiyasını həyata keçirmək üçün prosedur qaydalar müəyyən etmək səlahiyyətlərinə malikdir (mad. 30). Məhkəmənin yurisdiksiyasına dövlətlərin ona təqdim etdiyi bütün işlər aiddir, o cümlədən BMT Nizamnaməsində və Konvensiyalarda xüsusi olaraq göstərilmiş bütün məsələlər üzrə işlərə baxmaq səlahiyyətinə malikdir. Bütün bunlara baxmayaraq, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi Nizamnaməsinin 34-cü maddəsinin tələbinə görə “yalnız dövlətlər Məhkəmənin baxdığı işlərdə tərəf ola bilərlər prinsipi” birmənalı şəkildə təsdiq edir ki, bu məhkəmə ayrı-ayrı fiziki şəxslərin törətdikləri cinayət əməllərinə baxmaq statutuna malik deyildir. (1, 42) Lakin bütün bunlar o demək deyildir ki, soyqırım və digər bu kimi ağır cinayətlər törədən erməni faşistləri cəzasız qalmalıdır.
Tarixə ekskurs edək. Bəşər tarixinin ən qəddar müharibələrindən olan II dünya müharibəsindən sonra bəşəriyyət əleyhinə törədilmiş ən ağır cinayətlərə görə Nürnberq Beynəlxalq Tribunalı 8 avqust 1945-ci ildə SSRİ, ABŞ, Böyük Britaniya və Fransa hökumətləri arasında Avropa ölkələrində əsas hərbi cinayətkarların tribunala verilməsi və cəzalandırılması haqqında bağlanmış dövlətlərarası saziş əsasında, Tokio tribunalı isə 19 yanvar 1946-cı ildə müttəfiq dövlətlərin baş komandanlarının birgə iclasında təsis edilmişdir. (1, 35-50) Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin yaradılması üzrə BMT-nin himayəsi altında səlahiyyətli nümayəndələrin diplomatik konfransı İtaliyanın paytaxtı Roma şəhərində 15 iyun -17 iyul 1998-ci il tarixlərində Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Statutunu təsdiq etmişdir. Bu məhkəmə beynəlxalq birliyi narahat edən ən ciddi cinayətlərə görə məsuliyyət daşıyan şəxslərə münasibətdə yurisdiksiyasını həyata keçirməyə səlahiyyətli olan daimi bir orqan kimi yaradılmışdır.(1,257-335) Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma statutunun 5-ci, 6-cı maddələrinə əsasən bu məhkəmə genosid cinayətlərini icraata qəbul etmək və mahiyyəti üzrə ona baxmaq səlahiyyətinə malikdir. (1, 259) Bütün bunlarla yanaşı, Roma statutunun "Ratione temporis yurisdiksiyası"na (11-ci maddə) görə məhkəmə yalnız status qüvvəyə mindiyi tarixdən sonra, yəni, 17 iyun 1998-ci ildən sonra törədilmiş cinayətlərə münasibətdə müvafiq yurisdiksiyaya malikdir. (1, 264-265) Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma statutunun 5-ci maddəsinin tələbinə əsasən, bu məhkəmənin yurisdiksiyası yalnız Roma statutunun iştirakçısı olan dövlətlərə şamil edilə bilər. Haaqa tribunalında isə məsələyə o vaxt baxıla bilər ki, həmin cinayətlər Roma statutunu ratifikasiya etmiş dövlətin ərazisində və Roma statutunu ratifikasiya etmiş dövlətin vətəndaşı tərəfindən törədilmiş olsun. BMT Nizamnaməsinin VII fəslində göstərildiyi kimi Təhlükəsizlik Şurası hər bir halda sülhə təhlükənin yaranması, sülhün pozulmasının və ya təcavüz aktının olmasını müəyyən edir,... beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin qorunub saxlanılması məqsədi ilə Nizamnamənin 41-ci və 42-ci maddələrinə uyğun olaraq, müvafiq tədbirlər görülməsi barədə qərar qəbul etmək səlahiyyətlərindən istifadə edir. (1,16)
Soyqırım cinayətlərinin beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə təhlükə yaradan vəziyyətdə törədildiyi, BMT Təhlükəsizlik Şurasının BMT Nizamnaməsinin VII bölməsində göstərilən hallar mövcud olduqda, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə müraciət edilməsi soyqırım cinayətlərinə baxılması üçün hüquqi əsas ola bilər. Lakin bu hüquqi əsaslar və hüquqi şərtlər hazırda mövcud olmadığına görə Xocalı soyqırımını törədənlərin cinayət işinə Haaqa tribunalında baxılması mümkünsüzdür. Çünki Azərbaycan Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma statutunu imzalamamışdır və ölkəmiz bu beynəlxalq təşkilatın subyekti deyildir. Ermənistan isə 1 oktyabr 1999-cu ildə Roma statutunu imzalasa da, lakin onu indiyə qədər ratifikasiya etməmişdir. Buna görə də Xocalı soyqırımını törədənlərin əməlləri Haaqa tribunalının yurisdikasiyasının təsiri altına düşsə belə, Azərbaycan bu statutu imzalamadığından xalqımıza qarşı törədilən soyqırım cinayətinə baxılması barədə Azərbaycanın müraciəti icraata qəbul edilməyəcəkdir. Digər tərəfdən, Azərbaycan Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin üzvü və Roma statutunu ratifikasiya etsə belə, yenə də bu barədə toplanmış materiallar icraata qəbul edilə bilməz, ona görə ki, Xocalı soyqırımı 25-26 fevral 1992-ci il tarixlərində baş verərkən, Azərbaycan bu məhkəmənin üzvü olmamışdır. Buna görə də məhkəmə həmin cinayət işini icraata qəbul etmək və mahiyyəti üzrə baxmaq səlahiyyətinə malik deyildir. Beynəlxalq təcrübəyə əsasən, məsələnin başqa bir hüquqi həlli yolu da vardır. Azərbaycanın səlahiyyətli orqanlarının vəsatətləri əsasında Xocalı soyqırımı üzrə, yaxud ümumiyyətlə Ermənistanın və onun separatçı qüvvələrinin, hərbçilərinin azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri sülh və insanlıq əleyhinə olan cinayətlərə görə xüsusi səlahiyyətli Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin, yaxud Hərbi Tribunalının yaradılması tamamilə mümkündür və bu məsələnin həll edilməsi olduqca vacibdir. Bunun üçün Azərbaycanın səlahiyyətli orqanlarının Birləşmiş Millətlər Təşkilatı qarşısında məsələ qaldırması zəruridir. Xocalı soyqırımı üzrə xüsusi Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi yaradılarsa, həmin məhkəmədə məsələyə mahiyyəti üzrə baxılıb təqsirləndirilən şəxslərin layiqincə cəzalandırılmaları təmin edilə bilər. Bu barədə müvafiq təcrübə də vardır. BMT Nizamnaməsinin VII fəslində göstərildiyi kimi sülhə təhlükə, sülhün pozulması və təcavüz aktlarının baş verdiyi hallarda, məsələnin Təhlükəsizlik Şurasında baxılması prosedurunu nəzərdə tutsa da, lakin Nizamnamədə BMT Təhlükəsizlik Şurasının, fərdi şəxslərin cinayət əməlləri üzrə məhkəmə yaratmaq səlahiyyətləri nəzərdə tutulmamışdır. Buna baxmayaraq keçmiş Yuqoslaviya ərazisində sülh və insanlıq əleyhinə törədilmiş cinayətlər üzrə ekspertlərin topladığı materialları nəzərdən keçirən BMT-nin sabiq baş katibi Butros Qalinin təşəbbüsü ilə BMT Nizamnaməsində Təhlükəsizlik Şurasının səlahiyyətlərinə dair normalar yenidən nəzərdən keçirilmiş, ona müvafiq şərhlər və əsaslandırmalar verilməklə, keçmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Hərbi Tribunalın yaradılması haqqında Təhlükəsizlik Şurası 23 fevral 1993-cü il tarixdə 808 və 25 may 1993-cü il tarixdə 827 saylı qətnamələr qəbul etmişdir. (14) Bununla da, Təhlükəsizlik Şurasının fəaliyyətində yeni bir presidentin əsası qoyulmuşdur. Məhz bunun nəticəsidir ki, sonradan Təhlükəsizlik Şurasının 8 noyabr 1994-cü il tarixli qətnaməsi ilə Ruanda işi üzrə fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Hərbi Tribunal təsis edilmişdir. Ötən dövr ərzində Yuqoslaviya və Ruanda Beynəlxalq Hərbi Tribunalları öz Əsasnamələrinə müvafiq olaraq sülh və insanliq əleyhinə və müharibə cinayətləri törətmiş canilərin layiqincə cəzalandırılnmasını təmin etmək sahəsində böyük işlər həyata keçirmişdir. Bütün bunlar BMT-nin və onun Təhlükəsizlik Şurasının nüfuzuna əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Belə bir təcrübədən bəhrələnərək BMT Xocalı soyqırımı, eləcə də Ermənistanın təcavüzkar hərbi qüvvələrinin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi, sülh və insanlıq əleyhinə olan əməllərə görə xüsusi Beynəlxalq Hərbi Tribunalın yaradılması məsələni həll etməlidir. Hesab edirəm ki, münaqişə ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd qətnamə qəbul etməsi və bu qətnamələrin heç birinin indiyə qədər icra edilməməsi, münaqişə zamanı törədilmiş ağır cinayətlərlə bağlı "ad hoc" xüsusi beynəlxalq tribunalın yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının qaldırdığı vəsatət BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən təmin edilməlidir. Hazırkı vəziyyətdə beynəlxalq hüquqda məsələnin daha optimal bir həlli yolu da vardır. Bu da onunla əlaqədardır ki, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin tələbinə uyğun olaraq Xocalı soyqırımı barədə cinayət işi universal yurisdiksiya prinsipinə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasının səlahiyyətli məhkəmələri tərəfindən icraata qəbul edilə və həmin cinayəti törədənlər öz layiqli cəzalarını ala bilərlər. Beynəlxalq hüquq, nəinki milli məhkəmələrə belə bir imkanı verir, hətta onların üzərinə belə bir öhdəlik qoyur. Müxtəlif ölkələrin milli məhkəmələrinin təcrübəsində belə çoxsaylı işlərə baxılmışdır. "Polyuxoviçin Avstraliya İttifaqına qarşı" işi üzrə Avstriya məhkəməsinin, Adolf Ayxmanın işi üzrə Yerusəlim məhkəməsinin (1961-ci il), Rafik Sariçə qarşı Danimarka milli məhkəməsinin (1994), Duşko Tadiçə qarşı Almaniya Ali Məhkəməsinin (1994), Darko Kneceviçə qarşı Niderland Ali Məhkəməsinin (1997) və onlarca digər faktlar üzrə milli məhkəmələrin hökmləri buna misal ola bilər. Dünya təcrübəsi tam təsdiq edir ki, Xocalı qətliamını törədənlərin cinayət işinə Azərbaycanın Xocalı ərazisi üzrə Ağır Cinayət Məhkəməsində - Gəncə Ağır Cinayət Məhkəməsində baxıla bilər. Çünki Xocalı soyqırımı Azərbaycan ərazisində, bəziləri Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları olan ermənilər tərəfindən, Azərbaycan vətəndaşı olan azərbaycanlılara və məhsəti türklərinə qarşı törədilmişdir. Bu, milli və beynəlxalq hüququn tələblərinə tamamilə müvafiqdir. Çünki universal yurisdiksiya prinsipinə görə genosid və başqa beynəlxalq cinayət törətmiş şəxsləri mühakimə etmək Azərbaycanın, onun istintaq və məhkəmə orqanlarının konstitutsion vəzifəsidir. Burada həm də nəzərə almaq lazımdır ki, belə cinayətləri törətmiş şəxslərin Ermənistanın, Rusiyanın və hər hansı başqa bir ölkənin ərazisində olmasından asılı olmayaraq, onların tutulub Azərbaycana ekstradisiya edilməsi beynəlxalq hüququn tələblərindən irəli gəlir. Belə ki, Soyqırım Konvensiyasının 7-ci maddəsinin tələbinə görə təqsirləndirilən şəxslərin verilməsi məsələsində soyqırım, eləcə də Konvensiyanın 3-cü maddəsində sadalanan digər əməllər siyasi cinayətlər hesab edilmir. Bu da onu göstərir ki, təqsirləndirilən şəxslərin hər hansı bir siyasi motivlə əlaqələndirilməsi və Azərbaycana verilməkdən, ekstradisiya olunmaqdan imtina edilməsi mümkünsüzdür. Bütün bu şərhlərimiz bir daha nəzərdən keçirilərkən aydın olur ki, hazırki vəziyyətdə Xocalı Genosidini törədənlərin müəyyən bir hissəsi haqqında respublikamızın Baş Prokurorluğu kifayət qədər möhtəbər sübutlar toplamış, canilərin təqsirləndirilən şəxs qismində cəlb edilməsi və haqlarında həbs-qəti imkan tədbiri seçilməsi haqqında məhkəmə qərarları çıxarılmışdır. Həmin şəxslərin tutulması haqqında İnterpol xətti ilə beynəlxalq axtarış verilmişdir. Axtarışın nəticəsindən asılı olaraq ərazi aidiyyatı üzrə Xocalı soyqırımı törədənlərin cinayət işinə Gəncə Ağır Cinayət Məhkəməsində baxılması tamamilə mümkün olacaqdır. Son günlər erməni faşistlərinin bəzi himayədarlarının açıq və gizli dəstəyi ilə Gəncədə və işğal altında olan bəzi ərazilərimizdə milli mənsubiyətinə - məhz azərbaycanlı olduqlarına görə qadınlara, uşaqlara, qocalara, dinc əhaliyə qarşı törətdikləri qətliam əslində 1992-ci ildə törədilən Xocalı soyqırımının məntiqi davamıdır və cəzalanma tələb edir. Etiraf edək ki, əgər Xocalı soyqırımından sonra müvafiq beynəlxalq təşkilatlar, habelə hüquq-mühafizə orqanlarının milli qurumları R. Koçaryan, S. Sarkisyan, S. Ohanyan, N. Paşinyan, B. Sahakyan, Z. Balayan və başqa cinayətkarları lazımi qaydada cəzalandırsa idi, bu əməllər bu gün də davam etməzdi. Çünki qanunsuzluqların, beynəlxalq cinayətlərin, beynəlxalq terrorun, soyqırımın qarşısı yalnız ədalətlə və hüquq müstəvisində alına bilər. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin hüquqi baxımdan tənzimlənməsi, Xocalı və Gəncə genosidinin hüquqi təhlili problemlərinin öyrənilməsi göstərir ki, beynəlxalq hüququn bir sıra ciddi problemlərinin həlli vaxtı çatmışdır. BMT-nin qəbul etdiyi bir sıra Konvensiyalar müasir dövrün tələblərinə cavab vermir, köhnəlmişdir, ayrı-ayrı normalar mükəmməl hesab edilə bilməz, eyni məsələlər üzrə müxtəlif vaxtlarda qəbul edilən Konvensiyalar işlək deyildir, dövlətdaxili qanunlarla beynəlxalq hüquq normaları arasında aşkar uyğunsuzluqlar vardır, onların icra mexanizmləri yoxdur. Elə “Genosid cinayətinin qarşısının alınması və onun cəzalandırılması haqqında” BMT Konvensiyasında müəyyən qüsurlar vardır. Bu Konvensiya müasir tələblərə cavab vermir, vurulmuş maddi və mənəvi zərərlərin kompensasiya mexanizmləri yoxdur. Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi üzrə BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd məlum qətnaməsi icrasız qalmışdır. BMT-nin üzvü olan və bir çox Konvensiyaları ratifikasiya etmiş Ermənistan beynəlxalq hüququn və beynəlxalq birliyin əksəriyyətinin iradəsini ifadə edən qətnamələrə məhəl qoymur, onları icra etməkdən qəsdən imtina edir. Sivilizasiyaların ən yüksək təkamül mərhələsi hesab olunan hazırkı dövrdə, dünyada qlobal problemlərin hüquq müstəvisində, dinc və danışıqlar yolu ilə, qanunla və ədalətlə deyil, çox təəssüf ki, zorla və silah gücünə həll edilməsinə üstünlük verilir. Kiçik dövlətlərə münasibətdə ikili standartlar kifayət qədər geniş yayılmışdır. Bu gün hələ dünyada yüzlərlə münaqişələr və mübahisələr qalır. Dünyanın müxtəlif ölkələrində və müxtəlif regionlarında ərazi, dini, irqi, milli, etnik və digər zəminlərdə münaqişələr və müharibələr davam edir, minlərlə insanın ölümü ilə nəticələnir. Bir müstəqil ölkə başqa bir müstəqil ölkənin hakimiyyətini devirir, ərazisini işğal edir, əhalisini qırır, təbii sərvətlərini ələ keçirir. Yaşadığımız balaca planet sanki “qan çanağı”na çevrilmişdir, tərəqqipərvər bəşəriyyət isə aciz vəziyyətdə gözləyir. Bütün bunlar təəssüf ki, bu günümüzün reallıqlarıdır. Demokratiya və insan hüquqlarının müdafiəsi problemi beynəlxalq təşkilatların və böyük dövlətlərin əsas prioritetləri kimi təqdim edilsə də, əslində məsələn, Ermənistan kimi işğalçı bir dövlətə onların münasibəti yalnız təəccüb doğurur. Ərəb ölkələrində, Afrika ölkələrində, Əfqanıstanda, Pakistanda baş verən hadisələr beynəlxalq hüququn elementar standartlarına cavab vermir. Beynəlxalq Təşkilatlar isə bütün bunları yalan vədlərlə, sükutla qarşılayır. Suveren Azərbaycanın ərazi bütövlüyü 30 ildən çoxdur ki, qonşu dövlət tərəfindən silah gücünə işğala məruz qalmışdır. Dağlıq Qarabağın nəzarətsiz ərazilərində terrorçu qrupların yetişdirilməsi, narkoplantasiyaların salınması, narkolaboratoriyaların məhsulları dünyanın müxtəlif ölkələrinə eksport edilməsi və əldə edilən vəsait hesabına separatçı qurumun maliyyə problemlərinin həll edilməsi BMT-ə də, NATO-ya da, ATƏT-də başqa böyük dövlətlərə də tam aydındır. Əgər dünya həqiqətən də terrorçuluğa və narkobiznesə qarşı mübarizə aparırsa, onda nə üçün təcavüzkar dövlət olan Ermənistana, separatçı və qondarma qurum olan “Dağlıq Qarabağ”a qarşı biganə münasibət göstərir? Bu sualın cavabını hamı kimi biz də yaxşı bilirik. Çünki dünyada ikili standartlar mövcuddur, “doğma” və “yad”, “müsəlman” və qeyri-dinlərə məxsus olan ölkələr vardır. Ayrı-seçkiliyin də kökündə digər amillərlə yanaşı məhz bu amil dayanır. Bu gün nəhayət ki, dünyanın qüdrətli dövlətləri beynəlxalq təşkilatlarla birlikdə bir araya gəlib bütün bu məsələlərin həllini təmin etməyə, XXI əsrin qlobal çağırışlarına müsbət cavab verməyə borcludur. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, Avropa Birliyinin, Avropa Şurasının, ATƏT-in və digər bu kimi beynəlxalq və regional təşkilatların ayrı-ayrı aktual məsələlər üzrə vahid, Yekun Konvensiyalarının hazırlanması və qəbul edilməsi vaxtı çatmışdır. Beynəlxalq və regional münaqişələrin, mübahisələrin və problemlərin həlli istiqamətində qəbul edilmiş qətnamələrin icrasını təmin edən işlək mexanizmlərin yaradılması bu gün son dərəcə aktualdır. Bu zəmində Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin, Cinayət Məcəlləsinin və Mülki Məcəllənin mükəmməl və işlək formada, beynəlxalq standartlara cavab verən bir səviyyədə hazırlanması, normativ-hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi və icra mexanizmləri üzrə vahid orqanın yaradılması vaxtı çatmışdır. Bütün bunları yekunlaşdırıraq hesab edirəm ki, Minsk qrupunun həmsədrləri təcili Gəncə şəhərinə dəvət edilməli və baş verən soyqırımı öz gözləri ilə görməklə ona hüquqi qiymət verməlidirlər. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisin növbədənkənar sessiyası çağırılaraq Gəncədə və Qarabağın başqa ərazilərində azərbaycanlılara qarşı törədilən növbəti soyqırımı aktlarını tanımaq barədə qətnamə çıxarmalı, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası qarşısında xüsusi hərbi tribunalın yaradılması barədə məsələ qaldırmalıdır. Fransa Minsk qrupunda təmsilçilikdən xaric edilməli, BMT-nin Baş katibi A.Quttereşin, Fransa prezidenti E.Makronun erməniləri müdafiə edən ədalətsiz bəyənatlarına hüquqi qiymət verilməlidir. Məsələ milli və beynəlxalq güclərin birgə səyi ilə hüquq müstəvisində həll edilməli, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, Konstitusiya quruluşu, milli təhlükəsizliyi tam təmin edilməlidir. Bu istiqamətdə Türkiyə, Pakistan, İsrail, Ukrayna, Belarusiya, habelə Avropa ölkələri ilə, BMT ilə hərtərəfli əməkdaşlığın genişləndirilməsi üçün təxirəsalınmaz tədbirlər görülməli, diplomatik, siyasi və hüquqi əlaqələr genişləndirilməlidir.
Mənbələr:
Beynəlxalq sənədlər toplusu, Bakı, 2005
Beynəlxalq sənədlər toplusu, Bakı, 2008
Soyqırım cinayəti, Bakı, 2010
Hüseynov L. Beynəlxalq hüquq, Bakı, 2002
Əkbərov F.Q. Sülh və bəşəriyyətin təhlükəsizliyi əleyhinə oloan cinayətlər, Bakı, 2006
Azərbaycan Respublikası, Cinayət Məcəlləsi, 2013-cü il
“Beynəlxalq cinayətlərə görə məsuliyyət haqqında” 06 dekabr 2006-cı il tarixli Konstitusita Qanunu, Bakı, “Azərbaycan” qəzeti, 06 dekabr 2006
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin “Dağlıq Qarabağda, o cümlədən Xocalıda törədilən soyqırım hadisələrini aydınlaşdıran Deputat İstintaq Komissiyası”nın rəyi. Bakı, Milli Məclis, 1993
Xocalı soyqırımının 15 illiyi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 27 fevral 2007-ci il tarixli qərarı, “Azərbaycan” qəzeti, 28 fevral 2007
Yaqublu Nəsiman, Xocalı soyqırımı, Bakı, 2012
www.Genprosecutor.gov.az
“Cahan” qəzeti 24 fevral 2012-ci il, №2 (099)
Международный уголовный суд. «Закон и право», Москва, 1998
Abbasov X.M. Dünya tarixinin ən amansız qətliamı olan “Ruanda soyqırımı”, “Qanun” jurnalı, 01 (231), 2014