Böyük ümidlərlə qarşıladığımız 2020-ci ildə bir çox ürəkaçmayan tarixi hadisələrin şahidi olduq. Baş verən hadisələrdən bəziləri isə insanı müsbət və ya mənfi fikir bildirməklə bağlı tərəddüddə qoyur ki, bunlardan biri də dünən Türkiyədə Ayasofyanın məscid kimi fəaliyyətə başlaması oldu. Verilmiş qərarı dəstəkləyənlər olduğu qədər , Türkiyənin həm daxilindən , həm də xaricindən həmin qərara etiraz edənlər də az deyil. Dünya ölkələrindən Yunanıstan və Rusiya Ortodoks kilsəsi də qərarı doğru hesab etmədiklərini bildirdilər.

Ayasofyanın inşasına ilk dəfə Xristianlığı Roma imperatorluğunun rəsmi dini elan edən I Konstantinin əmri ilə 337-ci ildə başlanmış və I Konstantinin oğlunun hakimiyyəti zamanı , 361-ci ildə tikinti başa çatmışdır. Kilsə 404-cü ildə baş verən üsyanlar nəticəsində yandırılmışdır. İlk Ayasofyanın Artemis məbədi üzərində inşa edildiyi ilə bağlı qeydlər olsa da, bu kilsədən geriyə heç nə qalmamışdır. 

İlk kilsənin üsyanlar nəticəsində məhv edilməsindən sonra II Feodosinin zamanında İkinci Ayasofya memar Rufino tərəfindən inşa edilmiş və 415-ci ildə açılışı olmuşdur. Lakin bu Ayasofya da bugünki qədər uzunömürlü ola bilməmiş və 532-ci ildə Konstantinopolda baş verən Nika üsyanı zamanı yandırılmış və dağıdılmışdır.

Türkiyədə məscid olaraq fəaliyyətə başlayan Ayasofya isə 532-ci ildə I Yustinianın zamanında İkinci Ayasofyanın qalıqları üzərində inşa edilmişdir. İmperatorluq ərazisində yerləşən müxtəlif məbədlərə aid materialların bir arya gətirilməsi vasitəsilə inşa olunduğundan Ayasofya dünyada ən qısa müddətə inşa olunan katedraldır. Kilsəni mühəndis Miletli İsidor və riyaziyyatçı Tralles Anthemius inşa ediblər. Yanğınlar və zəlzələlər zamanı dağıntılara məruz qalan kilsə 1204-cü ildə səlibçilər tərəfindən ələ keçirilsə də 1261-ci ildə yenidən bizanslılar tərəfindən geri alınmışdır. 

Ayasofya 1453-cü ildə Osmanlı sultanı Fateh Sultan Məhmədin Konstantinopolu fəthindən sonra məscidə çevrilmiş, amma kilsə divarlarında insanlar təsvir olunan mazaikalara toxunulmamış , amma üzərləri gipslənmişdir. İstanbulun fəthindən 1930-cu ilə qədər məscid kimi fəaliyyət göstərən Ayasofyada 5 il restavrasiya işləri görülmüş və ardından Türkiyə konstitusiyasının dünyəvilik prinsipinə əsasən Ayasofyanın yenidən kilsə kimi fəaliyyətə başlaması ilə bağlı fikirlər səsləndirilsə də bölgədə xristian əhalinin azlıq təşkil etməsi nəticəsində Ayasofya 1935-ci ildən muzey kimi fəaliyyət göstərmişdir.

86 ildən sonra dünən Ayasofya müsəlmanların ibadətinə açıq elan edildi.. Aid olduqları xalqın fərqi olmadan bütün mədəniyyət və incəsənət nümunələri heç bir vandallığa,dəyişikliklərə məruz qalmadan onları yaradan xalqın mirası olaraq qorunmalıdır. Təəssüflər olsun ki, buna çox zaman riayət olunmur. Bunu pozan müsəlmanlar olduqda vandal hesab edilsələr də, xristianların eyni əməlləri heç bir ajiotaj yaratmır. Kilsəyə çevrilən məscidləri, tövlə olaraq istifadə edilən Ağdam Cümə məscidini görməzdən gələnlər bu gün Ayasofyanın məscid olaraq fəaliyyətə başlamasını siyasi gediş və ya provakasiya adlandırırlar. 

1528-ci ildə Sofiya şəhərində Sultan Süleymanın əmri ilə Memar Sinan tərəfindən inşa edilən Qara məscid 1903-cü ildən etibarən  “Yeddi müqəddəs” adı ilə öz fəaliyyətini kilsə olaraq davam etdirmişdir. 786-ci ildə Kordoba əmiri I Əbdürrəhmanın göstərişi ilə  inşa edilən Kardoba Cümə məscidi 1236-ci ildə kilsəyə çevrilir . 1984-cü ildə isə bu kilsə UNESCO-nun Dünya mirasına əlavə edildi. Qeyd etdiklərim çox az olsa da , onlarla , hətta yüzlərlə belə nümunələr göstərmək olar. İslam  inciləri məhv olarkən susanların Ayasofyanın məscid edilərkən etiraz səsini ucaltması  xristian qərbin  ikili standartlara əsaslanan siyasətinin nəticəsidir.