Elçibəy hər hansı bir kənar ölkənin marağını təmin edən olsaydı elə hakimiyyətə gələndə Rusiyanın maraqlarını təmin edərdi də... Daha onun nəyinə lazım idi ki, Yeltsinlə mübahisə etsin? Və yaxud nəyinə lazım idi ki, İranla mübahisəyə girsin? Əgər maraqları təmin edirdisə, davam edər və hamı ilə yaxşı münasibət qurardı da. Məncə, bunların hamısı boş şeylərdir. Problem daha çox dünyagörüşü ilə bağlı məsələ idi, ideoloji kurs hakimiyyəti saxlamağa yetərli deyildi.

- İdeoloji kurs hakimiyyəti saxlamaq üçün yaramırdı. Bu ideologiya ilə hamı ilə düşmən olmalı idin. Bunu dəyişmək lazım gəlirdi, amma transformasiya baş vermədi. Məsələn, Heydər Əliyev kimi bir adam başa düşdü ki, Kommunist partiyası bitdi. Odur ki, yeni dövrə adaptasiya etdi, yeni dövrün adamı olmağı bacardı. Elə bacardığına görə də, prosesi uddu. Amma bizimkilər, özümüzün uydurduğumuz, düşündüyümüz və ya qəbul etdiyimiz münasibətlərdən kənara çıxa bilmədik və hesab etdik ki, bu, doğrudur. Türkiyədən başqa bir dövlətə üstünlük verə bilmədik. Sözsüz ki, Türkiyə bizim qardaşımızdır, amma hamı ilə normal münasibətlər, ətrafla qonşuluq əlaqələri saxlamağa məhkum idik. Həmçinin erməni məsələsində ermənilərlə savaş düşüncəsindən çıxmalı, buna daha geniş aspektdən baxmağı bacarmalı idik. Amma bu düşüncələrimizdən çıxa bilmədik. Budur problem.

- Bir daha qeyd edim ki, o dövrdə Azərbaycan müharibə aparırdı, onsuz da gərginlik var idi. Siz təsəvvür edin ki, bu məsələ daha çox orta və yaşlı nəsilə aid ola bilərdi. Biz tələbə hərəkatından gəlmişdik və gənclərin bu məsələdə hər hansı ciddi problemlərinin ola biləcəyi real deyildi. Daha çox kimlər ola bilərdi? Hər hansı dövlət qurumunda işləyən, fəallığı olan, uzun illər ədəbiyyat, sənət və digər sahədə çalışan şəxslər daha çox bu kateqoriyaya aiddir. Məsələ burasındadır ki, burada 3-5 nəfərin sıradan çıxması, ifşa olması kampaniyası ölkədə əlavə gərginlik yaradacaqdı. İndi sabit vaxtdır. Buyurub o dövr nə qədər agenti varsa, açsınlar. Və ya son müsahibəsində bu məqamlara toxunan şəxsin özü əlində olanı niyə açmır? Biz onsuz da hakimiyyətdə kimlərin təqribən Rusiya kəşfiyyat orqanlarının iradəsi ilə hərəkət etdiyini bilirdik. Şəxsən mən bilirdim. Amma bilmək yetərli deyil axı. Bizim hakimiyyət dövründə kimin Rusiya xətti ilə fəaliyyət göstərməsini davranışları, aldığı qərarlar, telefon dinləmələri, alınan məxfi informasiyaların əksəriyyətini bilirdim.

- Mən axı bilgi sahibi deyiləm ki, bunu açım. Amma bununla bağlı kifayət qədər bilgilər var idi. Bilgini o vaxt açmaq olar ki, onun nə zaman “verbovka” olunduğunu bilirsən, ləqəbinin nə olduğunu sübuta yetirirsən. Müəyyən olunsun ki, kim tərəfindən “verbovka” edilib, hakimiyyət dövründə hansı məqsədlərlə hansı hərəkətləri edib. Hərəkətlərin özündən bilinirdi ki, Rusiya birinə Bakıda, birinə Lənkəranda, birinə də Gəncədə silahını təhvil verdi. Bunların heç biri də hərbçi deyildi. Necə oldu ki, Rusiya adamları seçir və müəyyən edir ki, sənə silah verirəm, digərinə vermirəm? Birdən Rusiya hərbi bazasına qəhrəmancasına hücum edirdilər. Prosesə könlünü verən adam həlak olurdu, amma onlar qəhrəman kimi qalırdılar. Bunlar hamısı görünən şeylərdir. Odur ki, mən məsələnin bu gün spekulyasiya edilməsinin tərəfdarı deyiləm. Bu gün o dövrlə bağlı əldə olan nələrsə varsa, aça bilərlər. Məlum olar ki, kim KQB-nin, kim Rusiya hərbi kəşfiyyatının adamı olub. Bizim kimi ölkələrdə bu, onsuz da qaçınılmazdır. Uzun illər SSRİ kimi hərbi diktaturanın tərkibində olan ölkələrdə strateji postlarda, habelə komsomol, partiya postlarında oturanların bağlılığı ola bilərdi. Amma bu bağlılıq hamının ifşa olunması mənasına gəlməməlidir. Çünki bir çoxlarını məcburi bağlayıblar. Adam komsomolda yuxarı ranqda olub, amma vəziyyət dəyişdikdən sonra öz xalqına xidmət etmək istəyir. İndi onu ifşa edib sıradan çıxaranda hamı bir-birilə düşmənə çevrilməli olurdu. Əbülfəz Elçibəyin prinsipcə yanaşması bu idi ki, cəmiyyətdə qarşıdurma yaradacaq, insanları üz-üzə qoyacaq proseslər baş verməsin. Yalnız bu məqam olub.

- Mən bununla bağlı belə bir çağırış xatırlamıram. Hakimiyyət dövründə problem bu idimi? O dövrdə bu məsələ xüsusi aktual problem kimi gündəm təşkil etməyib. Bəzi adamlar gedib Əbülfəz bəyə deyib ki, beş nəfər agentdir. O da cavab verib ki, bunu ifşa edəcəksiniz aləm dəyəcək bir-birinə. Biri yazıçıdır, biri şairdir, biri nə bilim nüfuzlu adamdır. Aləm qarışacaq bir-birinə, gərginlik yaranacaq, bu tərəfdən müharibə gedir. Elçibəy bunu cəmiyyəti qarışdırmamaq mənasında deyib. Yoxsa, indi hamı populistcəsinə deyir ki, arxivləri niyə açmadınız.

- Ancaq onların heç birini öldürən, linç edən olmadı. Hətta bəziləri sonradan vəzifə tutdular. Niyə? Çünki Pribaltikada insanlar bunu anlayışla qarşıladılar. Bizdə anlayışla qarşılamaq yoxdur axı. Bir nəfəri məhv etdinsə nəsli, tayfası ifşa olunur, cəmiyyət qarışır bir-birinə. Bunun baş verməməsi üçün atılan addımdır. Amma indi sabit və normal vəziyyətdir. Qoy indi açılsın. Demək istədiyim odur ki, müharibə aparan dövrdə ayrı-ayrı adamlar konkret xarici kəşfiyyatın tapşırığı ilə hansısa işlər görübsə və ifşa olunursa, bu ayrı məsələdir. İndi, məsələn, Qarabağın verilməsində rolu olan adamlar müxtəlif qurumlarda təmsil olunurlar. İfşa olunsunlar. Məgər bilmirlər ki, Tərtərdə, Ağdərədə nə oyundan çıxdılar? Və yaxud Şuşanın verilməsinə görə həbs edilən var idi. Buraxmayardılar... Əgər buraxılıbsa, deməli elə məsələlər var ki, cəmiyyəti bölmək, başqa istiqamətdə addımlar atmaq məsələsi nisbidir.

- Heç bir bağlılıq yoxdur və ola da bilməz. Azərbaycan prezidenti Rusiyaya bağlı olsaydı, Rusiya onu niyə devirirdi? Və ya Azərbaycan prezidenti Elçibəy niyə Kələkiyə getdi, elə Mütəllibov kimi gedib Moskvada oturardı da... Yəni bu bəsit məsələdir.

Elçibəyin hakimiyyətinin devrilməsi ideoloji xarakterli transformasiyanın olmamasından doğdu. Bu, həm də təkcə hadisə deyildi. Gürcüstanda Qamsaxurdiya devrildi, sonradan Ermənistanda Ter- Petrosyan hakimiyyətdən oldu. O nəsildən kim qaldı?

- Əslində bunlar bəsit yanaşmalardır. Əbülfəz Eçibəy Kommunist Partiyasının üzvü olmuşdu, sonradan partiya sıralarına bərpa olunmasına dair peşmançılıq məktubu yazmışdı. Həqiqətən də belə şey olmuşdu. Əbülfəz Elçibəy xüsusi bir dəmir insan deyildi. Hamı kimi insan idi, bunlar da məncə, taktiki addımlar idi. Bu proseslərdə uzun illər rolu olduğu üçün xalq hərəkatında daha çox o irəli çıxmışdı. İdarəçi kimi hər şeyi öz əlində cəmləyən şəxsiyyət olsaydı proseslərin bu cür dağınıq olmasına imkan yaranmazdı. Elçibəy səmimi niyyətlə xalq hərəkatına öncüllük edən bir şəxs idi, uzun illərdə Sovet hakimiyyətinin basqısı altında etirazçı kütlənin iradəsini ifadə edən adam idi. Bəziləri deyirdilər ki, Əbülfəz Elçibəy Heydər Əliyevə işləyir. Elçibəy xaraktercə, tipaj olaraq kiməsə işləyəcək adam deyildi. Elçibəy işləsəydi daha sistemli işləyərdi də. Mən baxıram, bəzən yazırlar ki, hərəkat başlayanda Elçibəyin çıxışını türk diplomatları yazıb. Tamamilə cəfəngiyyatdır. Onun çıxışını mən yazmışam, bəzən bunu dizimin üzərində yazmışam. Amma bunu da diplomat, kəşfiyyat işləri kimi qələmə verirlər. Sitiuasiya tam başqa vəziyyət yaratdı. Axı Əbülfəz Elçibəyin hakimiyyətə gəlmək fikri yox idi. Ali Məclisin iclasında mənim çıxışım var və buna etiraz edib dedim ki, Əbülfəz bəyin namizədliyini verməyək. Özü də razılaşdı.

- O görüşdə hər hansı bir hakimiyyəti vermək, bölüşmək məsələsi olmayıb. Elçibəy iyun ayında da hakimiyyəti təhvil vermək niyyətində deyildi. Məğlub olduğuna görə qərara alındı ki, Heydər Əliyev güclü şəxsiyyətdir, gəlsə öz xarakterinə görə Azərbaycanın müstəqilliyini qoruyacaq. Ona görə də Heydər Əliyevin namizədliyi üzərində dayandı.

- Ayaz Mütəllibovla bağlı nələrsə var idi. Amma Mütəllibov sırf Rusiyaya bağlı olduğuna görə onun adı müzakirələrdə birmənalı istisna edilib. Amma fevral ayında ümumiyyətlə hakimiyyət bölgüsü məsələsi olmayıb. Fevral ayında hakimiyyət niyə özünü bölüşməli, əlində olan iqtidardan imtina etməli idi? Hakimiyyətin əslində zəifləmə məsələsi Kəlbəcər hadisəsindən sonra başladı. Kəlbəcər hakimiyyəti tamamilə sındırdı, çaşqınlıq başladı və rus qoşunun ölkədən çıxarılması son hədd oldu. Qoşun çıxan kimi devrilmə qərarı verildi, Gəncədə Sürəti işə saldılar, Lənkəranda Əlikram Hümbətovu, bu tərəfdən də Rəhim Qazıyev... Hərəsi bir tərəfdən prosesi körüklədilər.