Müharəbə dövründə  orada insanların xilası üçün mücadilə edən və imkanlarından faydalanan hər kimsə mövqeyindən, milli mənsubiyyətindən asılı olmadan  fədakardır.Bu gün erməni əsirliyində qalan Dilqəm və Şahbazı da  azad  edəcək beynəlxalq qurumlara biz yalnız təşəkkürlərimizi bildirəcəyik.

      

İndi bəzi faktları cənab N.Paşinyana xatırladıb onun mövqeyini ciddi müdafiə etdiyi, SS cəza dəstələrində günahsız insanları qətlə yetirən  Q.Nijde ilə, müharibədə şəxsi əlaqələri vasitəsi ilə milliyyətindən və dinindən asılı olmayaraq türk, müsəlman və yəhudiləri də azad edən böyük dövlət xadimi, mücadilə  şüarını “İnsanlara hürriyyət, Millətlərə istiqlal!” sözləri ilə  hələ 1917-ci ildə elan etmiş M.Ə..Rəsulzadəni  eyniləşdirmək olmaz. Q.Nijde 1919-1920 ci illərdə dinc əhaliyə qarşı qətliamlar törədərkən M.Ə.Rəsulzadə həmin illərdə Şərqdə ilk demokratik dövlət yaradırdı.

     

Unudulmamalıdır ki,Q.Nijde müharibədən sonra həbs edilərək məhz kütləvi qətliamlarda iştirakına görə 25 il həbs cəzası almış və 1955-cildə Rusiyanın Vladimir bölgəsində  həbsxanada da müqəssir kimi dünyasını dəyişmişdir.Nijde könüllü olaraq ABŞ-dan Almaniyaya gəlib alman – faşistləri ilə əməkdaşlıq etmişdir.O, digərləri kimi   döyüşlərdə əsir götürülməmişdir.Onun faşizmlə əməkdaşlığı könüllü olub və o bu “xidməti”ndə günahsız insanların qətliamında iştirak edib.

     

Təəssüflər ki, keçmiş Sovetlər Birliyi məmləkətində yaşamış xalqların tarixi ideoloji sahədə ciddi problemləri yaşanmaqdadır.Bu problem ən çox İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlıdır.

      

1939-cu ildə İkinci Dünya müharibəsi başlandı. 1941-ci ilin iyunun 22-də Almaniya dövləti SSRİ üzərinə hücum etdi. Bu hücumla daha da geniş sərhədləri əhatə edən müharibə Sovetlər Birliyində “Böyük Vətən müharibəsi” adı ilə təqdim olunmağa başladı. Uzun illər müddətində Sovet İttifaqında ali və orta məktəblərin tarix kitablarında müharibənin mövcud, real faktlarla təqdimatından uzaqlaşma meyyləri müşahidə edilmişdir. Belə ki, Almaniya-SSRİ müharibəsinin dərinliyinə

müdaxilə olunmamış faktlar birtərəfli qaydada oxuculara çatdırılmışdır. Bu, şübhəsiz ki, XX əsr tarixinin bütövlükdə təhrif olunması kimi qəbul edilməlidir. Müharibənin başlanması sovet dövlətinin daxilində zorla, üstüörtülü saxlanılan çoxlu sayda problemləri aşkarladı. Eyni zamanda, almanların işğal etdiyi ərazilərdə Sovet rejiminin ideoloji əsaslarının güclü olmadığı da aşkarlanmışdı.

      

Bu, həqiqət idi ki, Sovetlər Birliyi ayrı-ayrı xalqların azad yaşamaq hüquqlarından məhrum edilməsi nəticəsində yaranmışdı. Milli müstəqilliyin gerçəkləşməsində və azadlıq, müstəqillik hallarına qarşı olan kommunist rejimindən əhalidə ciddi narazılıq vardı.Təbii sullar da  çıxır ortalığa –“Bizim sovet əsgərimiz öz müstəqillik həyatını yaşayan Pribaltikada nə edirdi? Bəs nə üçün müharibə bitdikdən sonra sovet qoşunları Avropa ölkələrini tərk etmədi? Eyni situasiya bu gün cənab Paşinyana da aiddir-erməni işğalçı qüvvələri niyə  Qarabağı işğalda saxlayır. Dinc əhalinin öz yurdlarına qayıdıb yaşamasına niyə imkan yaratmır?  

         

        

Almaniya dövlətinin SSRİ-yə müharibə elan etməsi çoxlarında Hitlerin bolşevik rejimini tezliklə devirəcəyi ehtimalını gücləndirdi. Çoxlu sayda könüllülər Almaniya hökümətini dəstəklədi, Sovetlər Birliyinə qarşı silaha sarıldı. Qeyd etməliyik ki, keçmiş sovetlər məkanında yaşayan əksər xalqların nümayəndələri də Almaniya ordusuna keçməyə üstünlük verirdi. 

       

Yalnız 1941-ci ildə alman əsirliyində 3,8 milyon Qızıl Ordu əsgəri, zabit, siyasi işçi və general vardı. Bütövlükdə müharibə illərində isə bu rəqəm 5,24 milyon göstərilirdi. Könüllülərdən təşkil olunan hərbi hissələrin sayının bəzi mənbələrdə 180 olduğu göstərilirdi.  Bu hissələrdən 75-i rus, 216-sı kuban, don və terek kazakları, Türküstan və Tatarıstan (Tatarıstan və Krım tatarları) - 42, gürcülərdən -11, Şimali Qafqaz xalqlarından-12, azərbaycanlılardan - 13, ermənilərdən - 8 hissə yaradılmışdı. 1945-ci ilin 24 yanvarına olan məlumata görə taburlardakı könüllülər milli mənsubiyyətlərinə görə belə bölünmüşdülər: latışlar - 104 min, litvalılar - 36.800, azərbaycanlılar - 36500, gürcülər - 19000, Şimali Qafqaz xalqları -15 000, tatar (Tatariya)-12500, Krım tatarları -10 000, estonlar -10 000, ermənilər - 7000, kalmıklar - 5000. Rusların sayı haqqında məlumatı admiral Denikin “hökuməti”

belə açıqlayırdı: 1945-ci ilin mayın 20-nə olan məlumata görə 599-cu rus briqadasında - 13 000, 600-cıda 12 000, 650-cidə 18 000 vardı.  Qeyd edək ki, bu rəqəmlər yalnız döyüşdə iştirak edənlərin göstəricisidir. Almanların tərəfındə isə əsirlikdə olanların sayı 4-5 milyona qədər idi.

     

Qeyd edək ki, Almanların irqi baxışları Qafqaz və Türk-Tatar mühacirlərə də mənfi təsir

göstərmişdi. 

      

Bəs türk-tatar əsirlərindən milli legionlar (legion - latın mənşəli sözdür. Hərbi birliklər, könüllü birliklər mənasındadır)  yaratmaq fıkrini ilk dəfə kim irəli sürmüşdü? Tanınmış alman tədqiqatçısı P. Mühlen “Qamali xaç ilə Qızıl yıldız arasında” kitabında  yazırdı ki, bu fikrin təşviq ediciliyində iki türk generalının xüsusi rolu olmuşdu və 1941-ci ilin oktyabrında bu planın müsbət həyata

keçirilməsində cəhdlər göstərmişdilər. Həmin generallardan biri tanınmış hərbçi Nuru Paşa  digəri isə general Ərkilət ıdi. Qeyd edək ki, hələ 1941-ci ilin sentyabrında Berlinə golən Nuru Paşa Almaniya Xarici İşlər Nazirliyi ilə əlaqələr qurub Veyçzeker və Bermanla görüşlər keçirdi. Nuru Paşanın başlıca məqsədi həm də alman əsirliyində olan türk- müsəlman insanlarını ölümdən xilas etmək idi.

    

Lakin Almaniya dövləti Nuru Paşanın təkliflərini onun gözlədiyi kimi qarşılamadı. Almaniyanı Türkiyənin rəsmi dövlət mövqeyi ilə Pantürkist təşkilatları arasındakı münasibətlərin fərqli olması narahat edirdi. 

       

Eyni zamanda, Nuru Paşaya Berlində pantürkist ideyalarını təbliğ etməyə, xüsusən müsəlman hərbi əsirləri arasında iş aparmağa və hərbi hissələr yaratmağa razılıq verildi. Almanlar hərbi əsirlərlə iş aparmaq məqsədi ilə ayrı-ayrı xalqların mühacirətdəki liderləri ilə də əlaqələr qururdular. Bununla əlaqədar, almanlar hələ ötən illərdən Almaniyada fəaliyyət göstərmiş mühacir liderlərə xüsusi önəm verirdilər.

      

1941-ci ilin avqustundan fəaliyyətə keçən komissiyalar düşərgələrdəki əsirlərlə görüşməyə başladı. İdil-Ural komissiyasına (buraya tatarlar, başqırdlar, çuvaşlar və fin xalqlarının nümayəndələri daxil idi) Əhməd Teymur, Türkistan komissiyasına özbək Vəli Qəyyum xan, Şimali Qafqaz komissiyasına Əli xan Qantəmir, Azərbaycan komissiyasına isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə daxil idi.

Bundan əlavə, Gürcüstan və Ermənistan üçün də müvafiq komissiyalar vardı.Bu komissiyaların da başlıca məqsədi əsirləri ölümdən xilas idi.Və bunu almanlarla siyasi işbirliyi anlamına gətirmək qətiyyən doğru deyil.

          

Legionlar isə birbaşa alman məqamları ilə ilk dövrlərdə əməkdaşlıq etmək məcburiyyətində idi. Legionların yaradılması istiqamətində ilk çalışmalar isə 1941-ci ilin noyabr ayından başlandı.

1941-ci ilin dekabrında Rozenberq Hitlerə “türk” legionlarının təşkil edilməsi vacibliyi ilə bağlı bir bəyanat vermişdi. Bu plana Hitler müsbət yanaşaraq 1941-ci ilin dekabrın 22-də Alman Silahlı qüvvələri nəzdində rəsmən türküstanlı, erməni, gürcü və müsəlman qafqasiyalı legionunun təşkili əmrini vermişdi. Bu sonuncu sonradan azərbaycanlı və Şimali qafqasiyalı legionu olmaq üzrə ikiyə ayrılmış və 1942-ci ilin aprel-may aylarında isə Volqa tatarlarının legionu təşkil edilmişdi.

Türküstan legionu öz sıralarında Orta Asiya xalqlarını - özbəkləri, qazaxları, qırğızları, türkmənləri, qaraqalpaqları və tacikləri birləşdirirdi. Gürcü legionu - gürcüləri, abxazları, adıgeyləri, çərkəsləri, kabardinləri, balkarları və qaraçayları, Qafqaz legionu isə - azərbaycanlıları, dağıstanlıları, inquşları və çeçenləri öz sıralarına toplamışdı. 1942-ci ilin avqustun 2-də Qafqaz legionu Azərbaycan legionu adlandırıldı və digər dağlı xalqların nümayəndələri isə Şimali Qafqaz legionu adı ilə Vesolda yerləşdi. Bundan əlavə, 1942-ci ilin avqustun 15-də yaradılan Volqa tatarları legionuna isə Povoljye tatarları, başqırdlar, marilər, mordvinlər, çuvaşlar və udmurtlar cəlb edildilər.

     

Qeyd edək ki, Almanların müşahidələrinə görə etibarsızlıq və sürüşkənlik baxımından birinci planda ermənilər, sonra gürcülər, ikinci planda Volqa tatarları ilə türküstanlılar dayanırdı.

Azərbaycanlılarda və şimali qafqazlılarda belə hallara çox az təsadüf olunurdu.

    Hərbi əsirlərlə və mühacirlərlə yalnız Şərq Nazirliyi deyil, eyni zamanda,

Xarici İşlər nazirliyi də məşğul olurdu. 1941-ci ilin aprelindən bu sahədə fəaliyyətə

başlayan Xarici İşlər nazirliyi əslində Şərq Nazirliyinin gördüyü işləri təkrarlayırdı.

İşğal ediləcək Sovetlər Birliyi üçün yetkili olan Rusiya Komitəsinin başqanlığına

müşavir olaraq Georq Qrosskopf təyin edildi. O da Leybrandt və professor fon

Mendenin də daxil olacaqları bir heyət təşkil etməyə çalışdı. 

       Qeyd edək ki, pantürkizmin atəşli bir tərəfdarı və təşviqçisi isə Ankaradakı alman səfıri Frans fon Papen idi. Fon Papenin məqsədi Türkiyədə çox fəal olan mühacir qrupları və məşhur pantürkistlər vasitəsi ilə Ankara hökumətini Almaniyanın cərgəsində hərbə cəlb etməkdi. Məhz fon Papenin təşəbbüsü ilə iki türk generalı - Ərkilət və Ərdan Nentiqlə birgə Krımı gəzmiş, türklərin yaşadığı bölgələrin gələcəkdəki idarə forması ilə tanışlıq üçün Almaniyada olmuşdular.

     Almaniyanın sabiq Moskva səfiri Şulenburq da mühacirətdəki

siyasətçilərdən faydalanmağı vacib sayırdı və o da səfirliyin müşaviri Nilgerlə

birlikdə “Rusiya Komitəsi”nə daxil edilmişdilər. 1942-cı ilin aprelində Şulenburq

Fransa, İtaliya, Balkanlar, Türkiyə və İsveçrədə yaşayan mühacirləri Berlinə dəvət

etdi. Həmin ilin aprelin sonu və mayın əvvəllərində Berlinin məşhur “Adlon”

mehmanxanasında bir toplantı keçirildi. 

      Hitler Almaniyası mühacir təşkilat və qruplarla danışıqları

əsasən iki nazirliyi vasitəsi ilə aparırdı: Xarici İşlər Nazirliyi və Şərq Nazirliyi.

Xarici İşlər Nazirliyində bu işdə Şulenburq, Şərq Nazirliyində isə Rozenberq

dayanırdı. Bəzi məqamlarda bu iki nazirliyin işi üst-üstə düşdüyündən ziddiyyətlər

yaranırdı. Sonradan, Rozenberq Hitlerə şikayət etmiş, o isə “Xariciyyə

Bakanlığına” işğal altındakı Sovetlər Birliyinin məsələləri ilə məşğul olmağı

yasaqlayan bir təlimat vermişdi. 

      Şərq Nazirliyində professor fon Mendenin başçılıq etdiyi SSRİ millətləri

üzrə Baş İdarə fəaliyyət göstərirdi. Bu idarənin nəzdində isə Qafqaz işləri üzrə

idarə yaradılmışdı. Burada Qafqazdan olan ayrı-ayrı xalqları əhatə edən -

azərbaycanlı, gürcü, erməni, Şimali Qafqaz və Kalmık şöbələri vardı. Bu şöbələrin

başlıca məqsədi müxtəlif sahələr üzrə gələcəkdə istifadə məqsədi ilə kadrlar

hazırlamaqdan ibarət idi. 

       legionların yaradılması ilə bağlı ABŞ-da nəşr edilən

“Üçüncü Reyxin xidmətində olan xarici imkanlar” kitabında da maraqlı

məlumatlar vardır. Müəllif yazır: “Hitler 1941-ci ilin noyabrında Türküstan legionunun yaradılmasına razılıq verdi. Alman ordusunun tamamilə məxfı olan 1941-ci il, 3 dekabr tarixli əmri ilə daha çox - müsəlman Qafqaz, gürcü və erməni legionları formalaşdırılmağa başladı. 

      Lakin mühacirlərin Almaniya hökuməti təmsilçiləri ilə danışıqları heç də

uğurlu getmirdi. Xüsusən, şimali qafqasiyalı, gürcüstanlı və azərbaycanlılar öz

ölkələrinin müstəqilliyini irəli sürdüyündən almanlar tərəfindən qəbul edilmirdi.

Belə olduqda, Azərbaycan təmsilçisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və şimali

qafqazlı Səid Şamil Almaniyadan çıxıb getmək məcburiyyətində qalmışdılar.

      Qeyd edək ki, həmin dövrdə Almaniyada M. Ə. Rəsulzadənin başçılığı ilə

Milli Azərbaycan Komitəsi də yaradılmışdı.

        M. Ə. Rəsulzadə bu münasibətlə yazırdı: “ İkinci Cahan

hərbi əsnasında Alman Xariciyyə Nazirliyindən fon Şulenburqin (sonradan Hitlerə

yapılan sui-qəsd işi ilə ilgili olaraq edam edilən) dəvəti üzərinə Berlində idim.

Milli Azərbaycan Komitəsi təşəkkül etmişdi; bu komitə Milli Azərbaycan

davasının əsaslarını alman məqamlarına qəbul etdirmək və əsir düşənlərin xilası üçün  fəaliyyətə keçmişdi”

      Milli təmsilçiliklərin mətbu fəaliyyətinə də geniş yer verilirdi. Legionlar

üçün həftəlik dərgilər və düşərgə qəzetləri də yayımlanırdı. Mətbu orqanlar milli

dillərdə və bəzən də iki dildə, yaxud almanca paralel nüsxələr şəklində çap edilirdi.

Bəzi milli təmsilçiliklər hətta ədəbiyyat sahəsində də fəaliyyət göstərirdilər.

     Qeyd etdiyimiz kimi, almanlar hər vasitə ilə  böyük nüfuz sahibi olan M. Ə. Rəsulzadədən

faydalanmağa çalışırdı. 1942-ci ilin oktyabrın 7-də M. Ə. Rəsulzadə ilə aparılan

danışıqlar fayda vermədiyindən (çünki o, Azərbaycanın müstəqilliyi fikrini önə

çəkirdi) o, Rumıniyaya - Buxarestə getmişdi. Eyni zamanda M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan legionerləri qarşısında çıxış edib  öz azadlıqları uğrunda mübarizə aparan Avropa xalqlarına( polyaklar, çexlər,rumınlar və s) qarşı silah işlətməməyə çağırmışdı.Onun bu mövqeyi də alman məqamlarında narazılıq doğurmuş və Almaniyadan qovulamasında ciddi səbəbə çevrilmişdi.

   Əlavə edimki, Müharibə illərində(1939-1945) M.Ə.Rəsulzadənin daimi yaşadığı ünvan Buxarest olmuşdu.O. burada yaxın dostu. Türkiyənin Rumıniyadakı səfiri Həmdulla Sübhi Tanrıövərin himayəsində yaşayır və əsirlərin xilası üçün Almaniyaya da gedirdi.

   Beləliklə, M. Ə. Rəsulzadə ilə danışıqların alınmadığını və Milli

Azərbaycan Komitəsində yalnız Hilal Münşinin təmsilçi olaraq Berlində qaldığını

gördükdə almanlar X. Xasməmmədov qrupu ilə dialoqa başlamışdılar. Bu dialoqda

azərbaycanlı “Qafqaz” qrupuna mənsub Fuad Əmircan, Abbas bəy Atamalıbəyov

və Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli Düdənginski olmuşdu.

       Lakin, M. Ə. Rəsulzadənin Hitlerə, onun ideya və baxışlarına münasibəti

də mənfi olmuşdur. M. Ə. Rəsulzadə Hitlerin “millətçiliyi”nə münasibətini hələ

30-cu illərdə yazdığı məqalələrində aydınlaşdırmışdı. O, 1933-cü ildə   bir məqaləsində yazırdı: “Hitlerçilik hər şeydən əvvəl kommunizm demaqogiyasına qarşı çıxış etmək üçün yaranmış bir ideyadır. O faşizm kimi öz müxaliflərindən diktatorluq fikrini

götürmüş, lakin oradakı beynəlmiləlçiliyi millətçiliklə əvəz etmişdir”. M. Ə. Rəsulzadənin Almaniyada nəşr edilmiş “İstiqlal” qəzetindəki “Demokrasi və Sovetlər” məqaləsində isə faşizmə münasibəti belə açıqlanırdı: “Daxildə və xaricdəki düşmənlərinin qənaətincə, Hitlerizm, demokrasi rejiminin müxalifı olaraq iş başına gəlmiş, təsisinə başladığı idarə İtaliyada olduğu kimi, faşist diktatorluğu imiş.”

     M. Ə. Rəsulzadə sonrakı əsərlərində Almaniya dövlətinin İkinci Dünya

hərbində yeritdiyi siyasəti tənqid edərək yazırdı: “1942 və 1943-cü illərdə

Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyinin dəvəti ilə digər Qafqazlı siyasi emiqrantlarla

birlikdə Berlinə getdiyim zaman biri mənfı, digəri müsbət iki şeyə şahid oldum.

Hitler Almaniyasının mövqeyi bütün milli məsələlərdə olduğu kimi, Qafqazya

məsələlərinə olan münasibətdə də mənfi idi. Berlindən milli mübarizəmizin

əsaslarını tanımasını gözləmək əbəsdi. “Ali irq”in nəzəriyyəçiləri ilə Polşadakı,

Ukraynadakı və işğal olunan başqa məmləkətlərdəki alman praktikləri ən kiçik

ümidə belə yer vermirdilər. Üzərimizə düşən yeganə vəzifə milli haqlarımızı

tanımayan və istiqlal davamızı tanımayan bir hökumətlə birgə fəaliyyətin baş

tutmayacağını təsdiq edərək meydandan çıxmaqdı. Elə də etdik. 1943-cü il 5

avqust tarixli bir memorandum imzalayaraq Berlini tərk etdik”.

    Cənab N.Paşinyanın diqqətinə çatdırıram ki, mən bu faktları dünyanın müxtəlif ölkələrinin  arxivlərindən əldə etmişəm.Və Almaniyanın Potsdam arxivində kifayət qədər bununla ilgili sənədlər vardır. Qeyd edirəm ki,bu mövzuda iki kitabın müəllifi olaraq (“Azərbaycan legionerləri” və “Əbdürrəhman Fətəlibəyli – Düdənginski”) çoxlu sayda faktlar və sənədlərlə də tanışam.Bu faktları isə Almaniyanın, Polşanın, Rusiya və Türkiyənin arxivlərindən əldə edib  fikirlərimi  onun diqqətinə çatdırıram.Yəni bildirirəm  ki, onun müdafiə etdiyi və heykəlini ucaltdığı  Nijdenin   insanlığa və bəşəriyyətə müharibə dövründə göstərdiyi bir faydalı məqam yoxdur.Yalnız cinayətlər mövcuddur.M.Ə.Rəsulzadənin fəaliyyətinin əsasını isə  özünün ifadə etdiyi bu bəşəri fikirlər təşkil edir:”İnsanlara  hürriyyət. millətlərə istiqlal!”.