Moderator.az saytının müsahibi yazıçı, publisist, tərcüməçi, ssenarist Nəriman Əbdülrəhmanlıdır.

- Əlbəttə, sıxıntılı keçir. Ümumiyyətlə, yaradıcı adam asudə günlərdə belə öz içinin sıxıntısından əzab çəkən, özünə yer tapmayan, o sıxıntıdan canını qurtarmaq üçün yazıb qurtulmağa çalışan məxluqdur. Aləmin, güzəranıın çətinlikləri onun sıxıntılarını daha da artırır, dözülməz həddə çatdırır. Mən də indi belə bir dövr yaşayıram. Amma umudsuz da deyiləm, bu qlobal bəlanın ötüb-keçəcəyinə inanıram. Sıxıntımsa bununla bitməyəcək. Artıq uzun illərdi ki, taleyimlə barışmışam.

- Düzü, ovqatımın, yazmaq istəyimin pandemiyaya, yaxud hava şəraitinə çox az dəxli var. Mən öz içimin havasıyla yaşayan adamam. Şübhəsiz, pandemiyayla bağlı məhdudiyyətlər sıxıntımı bir qədər də artırdı. Canımı qurtarmaq üçün köhnə yazılarımın üzərinə qayıtdım, arxivimi qaydaya saldım, “Yalqız” və “Yolsuz” romanlarını bir daha, bu dəfə oxucu kimi oxudum, yenidən nəşrə hazırladım. Uzun illər ərzində qələmə aldığım portret yazıları yığıb bir kitab elədim, yəqin imkan olanda işıq üzü görəcək. Ədəbi tərcümələrimi də ayrı bir kitabda topladım, o da öz nəşrini gözləyir. Sonra az qala özümü tanıyandan bəri yığdığım Qaraçöp ağzında işlənən bəzi sözlərin izahlı lüğətini tərtib eləməyə başladım. Məhdudiyyətlər ərəfəsində yekunlaşdırdığım 4 cildlik “Azərbaycan kino sənəti tarixi”ni, hələ çap olunmamış tərcümə kitablarını da əlavə eləsək, bu sıxıntılar içində müəyyən işlər gördüyümü deyə bilərəm. Bu günlərdə “Yol gəlir Ərdəbildən” publisistik kitabım, çapa hazırladığım böyük gürcü şairi Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geyinmiş cəngavər” poeması (mərhum dostum Ruhin Sadıqlının orijinaldan və uğurlu tərcüməsində) nəşr olundu. Dostum şair Nurafizin poetik tərcümələr kitabı da çapa hazırlıq prosesindədi. Bütün bu işləri görə-görə də yeni romanıma hazırlaşıram. Beləcə, pandemiyaya, onun əlavə sıxıntılarına inad daha çox işləmişəm.

- Rəhmətlik Tofiq Abdinin yaradıcı adama münasibətdə “zəhmətkeş” sözündən yaman acığı gəlirdi. Deyirdi, qardaşım, pambıqçı deyiləm ki, zəhmətkeş olam, mənim işim yazmaqdı, bununla da məşğul oluram. Onun bu sözləriylə tam şərikəm. Mən sadəcə qismətimə düşən, taleyimə yazılan işi görür, yazmaq istədiyim yazıları yazıram, bununla da nə oxucuların, nə də ədəbiyyatın boyuna minnət qoymaq fikrindəyəm. Əksinə, yazı-pozusuna görə dövlətdən, oxucudan, cəmiyyətdən nəsə uman, hətta tələb eləyən adamlar həmişə məndə ikrah hissi oyadıb. Görünür, belələri yaratdıqlarının səviyyəsinə əmin deyillər, elə güman eləyirlər ki, dövlət və cəmiyyət qiymətləndirməsə, ortaya qoyduqlarının bir qara qəpiklik dəyəri olmayacaq. Amma əslində, yaradılanın dəyərini yaradanın özündən yaxşı dərk eləyən yoxdu. Bioqrafik ədəbiyyatın nümayəndəsi sayılmaqla bağlı fikrinə gəldikdəsə, bunu birmənalı iddia eləmək çətindi. Çünki hər bir yazıçının əsərində öz bioqrafiyasından nələrsə var, o ştrixlər üst qatda nəzərə çarpmasa da, alt qatda mütləq duyulur. Bu mənada hekayə və povestlərimdə də, tarixi “Könül elçisi”, “Yolçu”, “Qurban”, “Taclı” romanlarımda da öz bioqrafiyamdan nələrsə var. Həm də o tarixi romanların heç birini (yalnız “Qurban”ı müəyyən şərtlərlə) sırf bioqrafik əsər saymaq olmaz. Obrazlarımın bioqrafiyasını duyduğum, gördüyüm kimi “oxumuşam”, rəsmi bioqrafiya yaratmaq fikrindən uzaq olmuşam. Məni daha çox talelərin bədii yozumu maraqlandırır...

- Bu barədə dəfələrlə düşünmüşəm, tarixi mövzuda qələmə alınmış o əsərlərin böyük əksəriyyətini də oxumuşam. Düzünü deyim, yeniyetməlik və ilk gənclik illərində bəyəndiyim tarixi romanlar (məsələn, indi də qiymətləndirdiyim İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”, İsa Hüseynovun “Məhşər” romanları) olub, amma sonralar mütaliəm artdıqca həmin əsərlərə başqa gözlə baxmağa, əyər-əskiyini görməyə başlamışam. “Taclını” qələmə alanda Səfəvilər, Osmanlı tarixiylə bağlı salnamələr və araşdırmalarla yanaşı bir çox romanları da oxudum, əksəriyyətində təfəkkür miqyasının çatışmadığını, tarixi “danışdırmaq” iqtidarında olmadığını, dövrün havasını çatdıra bilmədiyini duydum. Məndən ötrü tarixi roman Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü”, Çingiz Hüseynovun “Fətəli fəthi”, Orxan Pamukun “Mənim adım Qırmızı”, Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma”, Afaq Məsudun “Azadlıq” romanları timsalında cəlbedicidir. Tarixi şəxsiyyətlərin siyahısını tutub hərəsinə bir roman düzəltmək kədərli haldır, təəssüf ki, ədəbi təsərrüfatımızda bu hal qarşısıalınmaz prosesə çevilib. Belə romanları maddi imkanlar hesabına ölkə sərhədlərindən kənara çıxarsalar belə, diqqəti çəkmir, ölü materiala çevrilir.

- Yazmağa başlayanda əksər qələm adamları kimi elə fikirləşirdim, əsərin təməli maraqlı əhvalatdı, hadisələr nə qədər cəlbedici olsa, o qədər diqqət çəkəcək. Sonra dilin obrazlılığına daha çox fikir verməyə başladım. İndi tamam başqa məqama gəlib çatmışam, artıq məndən ötrü başlıca ölçü nəql elədiyim dövrün havasıdı, hadisə də, dil də, obrazlar da o havanın içindədi. Bədii əsər üçünsə xronologiyanı şərti bir şey hesab eləyirəm. Yazıçı xronologiyanı istədiyi kimi dağıda, başqa cür qura bilər. Bu, onun əlahiddə haqqıdır, öz haqqından istədiyi kimi istifadə eləyə bilər. Salnamələri az-çox bədiiləşdirib romana çevirmək xüsusi istedad tələb eləmir, güman ki, son vaxtlar tarixi romanların kəmiyyət partlayışı bununla bağlıdır.

- Heç bir xüsusi planım olmur. Yazmaq istədiyim mövzu beynimdə yetişir, ətə-qana dolur. Əlbəttə, tarixi mövzuları işləyəndə oxuduqlarımla bağlı xırda-para qeydlər aparıram, vacib məqamları diqqətdən qaçırmamağa çalışıram. Əsər beynimdə tamam yetişməmiş yazmağa başlamıram. Bir qayda olaraq da bədii yazılarımın hamısını əllə, qələmlə kağıza köçürürəm, indiyəcən kompüterdə bir cümlə belə yazmamışam. Bu müddətdə də çox narahat, adamayovuşmaz oluram, təkcə səfərlərə çıxmağı, yol boyu düşünməyi sevirəm. Özümü artıq hazır hiss eləyəndə otağıma qapanır, əsərin adını yazır, ilk cümləni tapanacan olmazın əziyyət çəkirəm. Ondan sonra elə bil ayağım yerdən üzülür, başımsa göyə çatmır, çəkisizlik şəraitinə düşürəm. Bu, adama xüsusi zövq verən yarıbayğınlıq halıdı, yazıya son nöqtəni qoyanacan da beləcə davam eləyir.

- Şübhəsiz, bütün bunlar yazıçının, ümumiyyətlə yaradıcı adamın haqqıdır. Məncə, yaradıcı adamın missiyası stereotip yaratmaq yox, əksinə, stereotipləri dağıtmaqdı. Məsələn, böyük Portuqaliya yazıçısı Joze Saramaq “İsanın İncili” romannda İncildəki hadisələri alternativ mövqedən nəql eləyib, İsanı insaniləşdirib, qanunları və peyğəmbərləri inkar eləyən inqilabi obraz səviyyəsinə qaldırıb, Müqəddəs Üçlük haqqında ilkin doqmanı dağıdıb. Ona ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı da fantaziya və ironiyanı pritça formasında ifadə eləmək siqlətinə görə verilib. Eləcə də Çingiz Hüseynovun “Yıxılmış səhəngdən su dağılmasın gərək”, “Merac”, “Məhəmməd”, Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma”, Afaq Məsudun “Azadlıq” romanları tarixə özünəməxsus yanaşma faktlarıdı. Onlardan birincisi “Qurani hekayələr”di, yəni peyğəmbərlik fenomenini anlamaq cəhdi ilə Quran stilistikasında (“şüur axını”, assosiativlik) yazılmış əsərdir; ikincisi bütünlüklə Məhəmmədin Məkkədən Qüdsə möcüzəli gedişi (uçuşu) və özündən əvvəlki peyğəmbərlərlə görüşü (isra və merac, əl-İsra və əl-Mirac) süjeti üzərində qurulmuş romandır. Üçüncüsü isə Məhəmmədin tərcümeyi-halı, onun Quran mətninin bizə çatdırılmasında rolu, İlahi Kitabın quruluşunda insan amili (insan əli!) və peyğəmbər və dövlət xadimi kimi Məhəmməd haqqında dini-dünyəvi üslubda yazılmış analitik tədqiqatdı. “Yarımçıq əlyazma” tarixə sərbəst yanaşmanın orijinal nümunəsidir. “Azadlıq” romanında isə müəyyən bir dövrdə Azərbaycanda baş verənlər, ölkəni bürümüş kütləvi çaşqınlıqlar, xaos və mitinqlər dönəminin iştirakçısı olmuş ayrı-ayrı fərdlərin azadlığı ön plana çıxır.

- Fikrimcə, hər iki yanaşma məqbuldu. Təbii ki, məsələn, XIV yüzilliyin axırı, XV yüzilliyin əvvələrində “Məhşər”, XVI yüzillikdə “Mənim adım Qırmızı” romanındakı kimi danışmayıblar, bunu o dövrün salnamələrinin dilindən də ayırd eləmək olar. Amma əvvəla, indi heç bir qələm adamı o dillə yaza bilməz, yazsa belə, o cür dillə oxucuların qəlbinə yol tapa bilməz. Bu baxımdan tarixi romanlarda dövrün dili kifayət qədər şərtidi, yalnız o zamanın ab-havasını mümkün qədər çatdırmaq funksiyası daşıyır. Belə məqamda yalnız “qızıl orta” prinsipinə əməl eləmək, yəni həm dövrün dilini, həm də oxucunun söz yaddaşını nəzərə almaq lazım gəlir. Əlbəttə, “Nadir Şah iclası bağlı elan etdi” səviyyəsində dillə nə Nadir Şahın yaşadığı XVIII yüzilin havasını çatdırmaq, nə də XXI yüzilin oxucusunu razı salmaq olar. Müəyyən bir tarixin özünəməxsus intonasiyasını yaratmaqsa heç də hər yazıçıya qismət olmur. Qabriel Qarsia Markesin “Yüz ilin tənhalığı” romanı, fikrimcə, dediyin o intonasiyanı yaratdığına görə bu qədər bəyənilir, qiymətləndirilir. Belə üslub da quru yerdə yaranmır, istedadla yanaşı dərin savad, tarixə bələdlik tələb eləyir.

 

- Məncə, bu iddianı irəli sürmək üçün əlimizdə kifayət qədər əsas yoxdu. Çünki inkişafı kəmiyyət yox, keyfiyyət müəyyənləşdirir. Tarixi romanlar sayca əvvəki dövrlərdən çox yazılsa da, səviyyə məsələsində hələ öyünməli bir həddə çatmamışıq. Hər qələm sahibindən tarixə, məsələn, Çingiz Hüseynov kimi orijinal yanaşma gözləmək olmaz. Son illər oxuduğum Sabir Rüstəmxanlının “Ölüm zirvəsi”, “Şair və Şər”, Kamal Abdullanın “Sehirbazlar dərəsi” romanları tarixə münasibətin müxtəlif çalarlarını üzə çıxarır, həm bütövlükdə ədəbiyyatımızın, həm də milli roman janrının uğurlarından sayılır. Məmməd Orucun “Köçürülmə”, Əlabbasın “Qiyamçı”, Aslan Quliyevin “Ağrı” romanlarında tarix alt qatda olsa da, dövrün ruhu aydın sezilir. Şübhəsiz ki, məktəb yarada biləcək siqlətdə olan yazıçılarımız var, o məktəbin yaranıb-yaranmadığınısa zaman göstərəcək.

- Yəqin ki, yox. Çünki bundan ötrü gərək həqiqətə çatasan, o həqiqətsə sözün əsl mənasında əlçatmazdadı. Şübhəsiz, pandemiya haqqında yazanlar tapılacaq, artıq yazmağa da başlayıblar. Amma bütün bunlar üst, görünən qatdı. Əlbəttə, dövr içində başqa mövzuları qələmə almaq olar. Sırf pandemiya haqqındasa özümü təmin eləyən bir şey qələmə ala biləcəyimi güman eləmirəm. Ona görə də bu barədə düşünmürəm...