Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) strukturu və fəaliyyəti haqqında vaxtaşırı cəmiyyətdə müxtəlif məzmunlu müzakirələr gedir. Ümumilikdə bu elmi müəssisənin mövcudluğunu müsbət hesab edənlərlə yanaşı, elmi ictimaiyyətdə bəzən AMEA-nın öz funksiyasını dolğun yerinə yetirmədiyini düşünənlər də az deyil. Bir qrup isə hesab edir ki, AMEA köhnə Sovet stereotiplərindən xilas edilməli, müasir tələblərə cavab verən struktur və fəaliyyət islahatları aparılmalıdır. Mövzu ilə bağlı tanınmış təhsil eksperti, professor Şahlar Əsgərov əməkdaşımızın suallarını cavablandırıb.
Maraqlı fikirlərlə diqqət çəkən müsahibəni oxuculara təqdim edirik:
-Şahlar müəllim, bir müddət əvvəl Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının fəaliyyəti ilə bağlı fikirləriniz mətbuatda yayılmışdı. AMEA-nın fəaliyyətində Sizi qane etməyən nədir?
-Elmin potensialından düzgün istifadə edə bilmirik, məqsədini düzgün və tam müəyyənləşdirə bilmirik.Nəticədə elmə xərclənən pul geri qayıtmır.Məlumdur ki, dünyada elmə xərclənən bir manat, 4-5 ildən sonra bir neçə dəfə çox gəlir gətirir, pullar geri qayıdır. Bizdə bu baş vermir. Bu səbəbdən də həm elm, həm də alim cəmiyyətin gözündən düşür. Cəmiyyətimizin elmdən və alimdən gözləntiləri çoxdur. Dövlət elmə ona görə dəstək vermir ki, alimlər özlərini elmlədolandırsınlar. Dövlət elmə ona görə pul ayırır ki, elm texnologiya yaratsın, elmi nəticələrtexnikada, sənayedə tətbiq olunsun, iqtisadiyyat qalxsın və güzaran yaxşılaşsın.Elmi uğur deyəndə stolun üstünə məqalələr və ya monoqrafiyalar tökürük, ammaortaya elmi məhsul qoya bilmirik. Elmi məqalə yazmaq və ya monoqrafiya çap etdirmək son məqsədə gedən yolun yarısıdır. İkinci yarısı elmi bilikləri texologiya çevirməkdir, sənayedə tətbiq etdirməkdir. Bizim elm, texnologiya yarada bilmir, intellektual məhsul yarada bilmir. Narahatçılığın səbəbi budur.
Hesab edirəm ki,Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) bugünkü fəaliyyəti yeni dövrüntələblərinə və çağırışlarına cavab vermir. Bu qurum Sovet dövlətindən qalan strukturdu və keçmişdə öz məqsədinə yaxşı qulluq edirdi.Respublikalarda alınmış elmi nəticələr nəhəng imperiyanın hansısa elmi mərkəzlərində toplanırdı, bəzənmüəllifdən xəbərsiz tətbiq də olunurdu. Tətbiq olunmayan nəticələr isə gələcək üçünarxivləşdirildi. Elmi mülkiyyətin, hətta ixtiranın sahibi dövlət idi. İndi başqa zamandır. Azərbaycan elminin fəlsəfəsiyeni quruluşun mahiyyətinə uygunlaşmalıdır.
Həm məzmun, həm də struktur baxımdan Elmlər Akademiyasınınmodernləşməsinə ehtiyac böyükdür.Elmi o sahələri və istiqamətləri inkişaf etdirilməlidir ki, onlar ölkəmizə, xalqımıza xeyir gətirər. SSRİ tərkibindəki və bugünki Elmlər Akademiyası eyni məqsəd daşımamalıdır. İmperiya üçün elmin hər istiqaməti əhəmyyətlidirsə, bizim kimi ölkələr üçün elmin ancaq müəyyən istiqamətləri əhmiyyətlidir. Bunun fərqinə varmaq lazımdır.
- Sovet dövründə fizikanın qarşısında düran problemlərlə bu gün fizika qarşısında duran problemlər məgər eyni olmamalıdır?
-Əlbətdə ki, eyni olmamalıdır. Sovet dövründə biz imperiyanın bir parçası idik. İndi müstəqil dövlətik. O zaman elmin qarşısında duran problemlərin həlli imperiyayanın tələblərinə qulluq edirdi.Bu gün bizim elmin qarşısında duran problemlərin həlli dövlətimizə qulluq etməlidir. Bu müxtəlifliyin fəlsəfəsini fizika elmi üzərində izah etməyə çalışım.
Ötən əsrin ikinci yarısından dünyada və ölkəmizdə yarımkeçiricilər fizikası geniş tədqiq edilirdi. Bizim Akademiyanın fizika ilə bağlı elmitədqiqat institutlarında yarmkeçirici materialların xassələri hərtərəfli öyrənilirdi. Selen, Silisium və Germaniym kimi elementar yarımkeçricilərlə bərabər, ikiqat, üçqat və daha mürəkkəb yarımkeçrici maddələrin sayı yüzlərlədir. Struktur müxtəlifliyi nəzərə alsaq bu say lap çox (200-300) idi. Bu çox saylı yarımkeçrici maddələrin tədqiqi Sovet dövlətinin elm siyasətinə uyğun idi. Dövlət, super dövlət olduğundan kosmos, atom energetikası,elektron sənayesi və sənayenin digər sahələrinin birində tətbiq tapmaq ehtimalı böyük idi. Hətta zamanında tətbiq tapmayan elmi nəticələr “bu gün olmasa da, sabah işə yarayar” prinsipi ilə təşviq edilirdi,dəstək verilirdi və tədqiqatçılara elmi adlar, elmi rütübələr verilirdi. Sovet dövləti alimlərin elmi nəticələrini, ixtiralarını öz mülkiyyəti sayırdı.
Təəssüf ki, sovetin elm siyasəti ölkəmizdə bu gün də davam etdirilir. Bu isə bizim elmimizə və milli inkişafımıza xeyir vermir. Biz digər dünya dövlətlər üçün elmi məhsul istehsal edən zavallıya çevrilməməliyik. Dövlətin elmə ayırdığı maliyə ilə ancaq özümüzə lazım elmi məhsul istehsal edilməlidir.
-Sizcə, elmin obyekti necə seçilməlidir?
-Əvvəlcə elmi prioritetləri düzgün müəyyənləşdirməlidir. Prioritet istiqamətlər yüksək səviyyədə bəyan edilməlidir. Elə elmi işləri maliyələşdirilməlidir ki, alınmış nəticələr ya bu gün, ya da sabah özümüzdə tətbiq tapılsın. Yəni konkret ölkənin iqtisadi inkişafına tövhə verəcək elmi tədqiqat işləri maliyələşməlidir.Bəyan edilmiş istiqamətlərdə böyük uğur qazanan alimlər dövlət tərəfindən mükafatlandırılmalıdır.Sağlam düşüncə soruşur ki, özümüz istifadə edə bilmədiyimiz elmi nəticələri niyə maliyyələşdiririk? Onda istifadə edə bilməyəcəyimiz elmi nəticələrimizdən kimlər bəhrələnəcək? Sizə elə gəlmir ki, biz səhv yol seçərək ola bilsin ki, düşmən dəyirmanına su tökürük?
AMEA yenidən elə qurulmalıdır ki, aldığımız elmi nəticələr ilk olaraq özümüzdə tətbiq tapsın. Heç zaman tətbiq tapmayacaq elmi nəticələrinmaliyləşməsipraktikasına son qoyulmalıdır. Axı, biz imperiya deyilki, dünyanın kiçik dövlətlərdən biriyik.
-Demək istəyirsiz ki, nisbətən kiçik ölkələrdə elmi tədqiqatların miqyası da kiçik və konkret olmalıdı?
-Yox, belə demirəm. Düşünürəm ki, elmə böyük və ya kiçik dövlət kontekstində yox, inkişaf etmiş və etməmiş dövlət kimi baxmaq daha düzgün olardı.
Adətən dünya dövlətləri inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan və geri qalmış dövlərlərə bölünürlər. İnkişaf etmiş ölkələrin hamısı məhz elmə əsaslanaraq inkişaf edirlər. “Elm” və “inkişaf” sözləri burada sanki sinonimdir. Dünyanın 200 top univeritetlərinin 186- sı inkişaf etmiş ölkələrdədir. Bu ölkələrdə elm yeni texnologiya, texnologiya isə yeni məhsul yaradır. Bazarı zəbt edən məhsulların 60-80 % (bugün hər kəsin istifadə etdiyi smatfonlar, sabahkı sükansız avtomobillər və s) intellektual məhsuldur. Texnologiyalar əsasən universitetlər yaradır. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, elm çox bahalı sahədir, çünki alim əməyi bahalıdır. ABŞ prezidentlərindən Ruzveltin sözü yada düşür: “Amerika universitetləri qüvvətlidir ona görə yox ki, Amerika varlıdır. Amerika varlıdır ona görə ki, onun universitetləri qüvvətlidir”İnkişaf etməkdə olan dövlətlərdə elm texnologiya yarada bilmir. Baxmayaraq ki, texniki kəşviyyatdan da geniş istifadə edilir. 200 top universitetlərindən cəmi 14 bu ölkələrdədir (RF, Çin, Türkiyə və s.). Bu səbəbdən də yeni texnologiyanın (hərbi sənaye, silahqayırma istisns olmaqla) yaradılması zəifdir. Misal üçün, qardaş Türkiyyənin ixracatında intellektual məhsulların payı 10% -də azdır. Və ya Sinqapurun istehsal etdiyi intellektual məhslun həcmi RF-dən çoxdur.
-Dəqiq elmlərdən, fizikadan misal çəkdiniz. Bəs ictimai elmlərdə vəziyyət necədir?
-Humanitar elmlərdə də vəziyyət ürək açan deyil. Bir misal çəkəçəm. Dövlətimiz cəmiyyətdə vətənpərvərlik ruhunu yüksəltmək niyyəti ilə çoxsaylı tədbirlər keçrir. QHT-lər da bu işdə fəal iştirak edirlər. Amma nəticə hiss olunmur. Demək çətindir ki, indi vətənpərvərlik beş il öncəkindən xeyli yüksəkdir. Səbəb nədir?
Qəti qənaətim belədir: öz tarixini bilməyən gənc vətənpərvər ola bilməz. Əvvəlcə bu millətin düzgün tarixin yazmaq lazımdır. Vətənpərvərlik ruhunun toxumları tarix kitabında əkilməlidir. Qorxmamaq lazımdır. Göstərmək lazımdır ki, bu millət bu günə gəlib çatmaq üçün od-alov içərisindən keçibdir. Bu yolda qəhramanlıq göstərənlər, ideya verənlər,şəhid olanlar həmin tarix kitabının səhvələrini bəzəməlidir. Orta məktəbin tarix kitabı xalqın şərəfli səhifələrini əks etdirməlidir. Rusiyanın, İranın, lap Türkiyənin xoşuna gələn tarix azərbaycan gənclərinin xoşuna gələ bilməz. Xoşu gəlməyən tarixi gənclər öyrənmirlər. Belə tarix kitabını dövlət başçısının rəhbərliyi altında müəlliflər kollektivi yazmalıdır ki, şəxsi ambisiyalar, subyektiv fikirlər kitabda yer almasın. Düşüncəmə görə orta məktəb və ali məktəb üçün tarix kitabları xeyli fərqli olmalıdır. Orta məktəbdə ruh yüksəldən məqamlar, səhnələr çox olmalıdır. Finlandiya universitetdə bir finndən eşitdiyim fikir yadıma düşdi:“bir finn 9 rusun öhtəsindən gələr, ancaq 10-cu rus gələrsə finn neyləsin? Bu fikirdə həm məğlubiyyət var, həm də uğur. Ancaq uğur daha çoxdur. Hər millətin tarixində belə dəyərli fikirlər var və onlardan istifadə etmək olar. Ali məktəb üçün tarix kitabında dəqiq elmi faktlar əks olunmalıdır.
Tarix hardan gəlir və hara gedir? - sualınıncavabı tarix kitablarında yazılmalıdır. Bəşəriyyətin inkişaf tarixinə diqqət yetirsək görərik ki, bəşəriyyətin tarixi ictimai mənafenin inkişaf tarixidir. Yəni tarixin başlanğıcında ictimai mənafe olmayıb, ancaq şəxsi mənafe olub.Zaman keçdikcə ictimai mənafe inkişaf edərək (Qərbdə)bu gün ali səviyyəyə qalxıbdı. XX əsrdə iki dünya müharibəsindən keçən qərbi Avropa ölkələri yüz illər boyu bir daha bir -biri ilə ta müharibə etməyəcəklər. Onların düşüncəsi o səviyyədədir ki, onlar nəinki insanın ölümünün, hətta Afrikadaşirlərin, fillərin də ölmünün əlehinədirlər.
-Yuxarıda dünya dövlələrini üç qrupa böldünüz. İkinci dünya ölkələri birinci dünya ölkələrinə keçidi təkamül yolu ilə, yoxsa inqlabi yolla mümkündür?
-Hər iki yol məqbuldur. Dünya dövlətləri bugünkü inkişafı təkamül yolu ilə təmin ediblər. Bunun nəzəri əsası Karl Poperin əsərlərində var. Ancaq Cənubi Koreya və Sinqapur sıçrayış ilə inkişafa nail oldular. Sinqapur deyəndə bizə elə gəlir ki, hansısa coğrafi baxımdan böyük bir dövlətdən bəhs edilir. Hansı ki, onun ərazisi bizim Zəngilan rayonunun ərazisi qədərdi. Ancaq görün nələr edir! Cənubi Koreya 30-40 il bundan əvvəl Türkiyədən borc alırdı. Ancaq indi onun iki-üç böyük firmasının büdcəsi az qala Türkiyənin dövlət büdcəsi qədərdi. Onlar buna necə nail oldular? Yalnız güclü universitetlərin hesabına. Qərbdə texnologiyalar universitetlərdə yaradılır. Bu səbəbdən də heç akademiya qurmağa ehtiyac yoxdur.
Aydındır ki, hansısa inkişaf etmiş kiçik Avropa dövlətinin elmi məqsədi, Amerika kimi böyük dövlətlə eyni deyildi. Danimarkanın və ya Finlandiyanın nəyinə lazımdı ki, külli miqdarda vəsait xərcləyib kosmosa gəmi göndərsin. Bu ABŞ, Rusiya, Çin kimi böyük dövlətlərə daha çox lazımdı...
Bu baxımdan, hesab edirəm ki, Azərbaycan da bu praqmatik yolla getməlidir.
- İnkişafa sıçrayış yolu ilə nail olmaq üçün nə təkilf edərdinsiz?
-İkinci dünya ölkələrinin də Yaponiya, Sinqapur, Cənubi Koreya kimi sürətlə inkişaf etməsi nəzəri cəhətdən münkündür. Bunun üçün vacib şərtlər:
texnologiyanı xaricdən almaq;
güclü universitetlər yaratmaq;
hüququ müstəvi üzərində rəqabət mühiti yaradıb, manopoliyaya son
qoymaq;
Elmi qəsdən yaddan şıxartdım.Qərbdə texnologiyalar universitrtlərdə yaradılır. Ona görə bu ölkələrdə bizim akademiyaya bənzər elmi struktur yaratmırlar.
- Qısa oldu. Geniş açıqlamaya ehtiyac var...
-Akademiya həm məzmun, həm də strukturu baxımdan yeniləşməlidir. Və ölkədə elmin fəlsəfəsi yenindən işləməlidir. Bu gün bizim elmi-texniki tərəqqimizə töhfə verəcək tətqiqatlara və alimlərə (kvazialimlərə yox) ehtiyacımız var. Elm sahələrinin prioritetləri yenidən müəyyənləşməlidir. Misal üçün,yuxarıda fizikadan danışdıq. Bu gün fizikada ən aktual sahələrdən biri günəş batareyalarıdır. Materialşünaslığın o istiqamətinin inkişafına üstünlük verməliyik ki, o sahə günəş bateriyalarında tətbiq edilir.Alimlərimizin gücünü yeni texnologiyaların yaradılmasına yönəltməliyik ki, iqtisadiyyatımız inkişaf etsin, xalqın rifah halı daha da yüksəlsin.
Tez tez deyirlər ki, 11 iqlim qurşağından 9 ölkəmizdə var. Deməli, bizim tormağın iqtisadi potensialı çox rəngarəngdir. Emal sənayesi vasitəsi ilə bu rəngarəngliyi iqtisadi potensiala çevirmək lazımdır. Məlumdur ki, Azərbaycanda xeyli növdə meyvə yetişir. Tutaq ki, yüzlərlə ton xurma ya bazarlarda satılır, ya da bağlarda məhv olub gedir. Niyə biz onun emalı ilə məşğul olmuruq? O cümlədən, digər kənd təsərrüfatı məhsulları. Azərbaycan da bir dənə də olsun meyvə qurutma mərkəzi yoxdu. Halbu ki, bu çox sadə bir işdir, onu cüzi vəsaitlə də yaratmaq olar. Bununla biz həm yeni texnologiyanı istehsala tətbiq edərik, həm də əhalimizi bütün fəsillərdə bol meyvə ilə təmin edərik, iqtisadiyyatımız yüksələr.
Azərbaycanın hər rayonunda qızıl gül bitir.Mənə çox ağırdı ki, biz buraya Hollandiyadan qızıl gül gətiririk. Əzizlərimizi holland gülləri ilə yad edirik, təbrik edirik. Botanika institunun alimlərinə yardım etsək, inanıram ki, bioloqlarımız yeni növ qızıl gülü yetişdirərlər. Valyuta da xaricə axmaz.
AMEA tələbə maqistr hazırlamamalıdır.Bu işi universitetlər görürlər. AMEA daha yüksək intellektual işlə məşğul olmalıdır. Elm istehsal etməli, onu texnologiya şevirməlidir. Bunun üşün vacı şərtlərin biri, kadırları düzgün seçməli və qiymətləndirməsidir. AMEA rəhbərliyi bilməlidir işə götürdüyü şəxs özünü elmə qurban verəcək, yoxsa elmi özünə qurban verəcək?
-Akademiyada struktur islahatları ilə nəyəsə nail olmaq olarmı?
-AMEA zəruri qurumdur, lakin onu zəruri edən formal varlığı deyil, məzmun və mahiyyətindəki faydalılıq olmalıdır. Akademiya həm məzmun, həm də strukturca dəyişməlidir. AMEA-nın faydalı iş əmsalını artırmaq lazımdır ki, o ölkəmizə və xalqımıza xeyir versin.
Bu qurum sökülüb yenidən yığılmalıdır. Ona baxış dəyişməlidir. Dünyanın ən ucuz malı olan kömür də, ən bahalı daşı olan almaz da karbon atomlarından təşkil olunubdur. Onlar arasındakı fərq yalnız quruluşdadır. Karbon atomunun düzülüşündədir. Demək istəyirəm ki, AMEA-nın strukturunu dəyişməklə onu almaz kimi qiymətli və çox faydalı bir quruma çevirmək mümkündür. Necə İzraillilər çevrə bildilər. Nəzərə alın bizim EA , İzrail dövlətindən qabaq yaranıb, amma çox geridəyik. Geriliyin səbəbi strukturda və idarəetmədədir.
Qeyd edim ki, keçmiş Sovet respublikalarının bəziləri bunu ediblər və onun bəhrəsini də görürlər. Onlar universitetlərlə intiqasiya gediblər. Bunu ona görə belə etdilər ki, elm təhsildən cücərir, elmin qidalandığı torpaq təhsildir.
-Son olaraq alim və elm haqqda nə deyərdiniz?
-II Dünya müharibəsi zamanı SSRİ rəhbərlərindən Lavrenti Beriya ölkənin “Atom layihəsi”-nin elmi rəhbəri akademik Y.Xaritonun davranışı ilə bağlı dəfələrlə İ.Stalinə şikayət edir. Söhbətlərin birində İ.Stalin Beriyaya deyir: “Lavrenti, səni çıxarsam yerinə onlarla namizəd taparam, bəs Xaritonu çıxarsam, onu kimlə əvəz edim?” Buradan görünür ki, L.Beriyadan fərqli olaraq, Stalin alimin unikallığını, əvəzedilməz olduğunu dərk edirdi.
Bu misalda da görünür ki, alimi qoruma lazımdır. Alim elmin yaradıcısıdır. Elm isə cəmiyyətin müşküllərinin açarıdır. Alimin digər yaradıcı ziyalılardan (yazıçıdan, musiqiçidən, rəssamdan və s )fərqli olaraq qorumaq lazımdır. Ona görə ki, onları kvazialalimlər tez üstəliyir. Bu səbəbdən də elm texnologiya yarada bilmir.
Seymur Əliyev,
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə Beynəlxalq Liberal Maarifçilik Mərkəzi İctimai Birliyinin həyata keçirdiyi layihə çərçivəsində hazırlanıb.
