XIX əsrdə klasik fəlsəfə ilə qeyri-klassik fəlsəfə arasında tərəddüd edən, bir çox hallarda dünyəvi fəlsəfi təfəkkürə yaxınlaşan mütəfkkirlərimiz arasında əsli Naxçıvandan olub Təbrizdə yaşamış Heyran xanım da olmuşdur. Təqribən 1780-ci illərdə anadan olub 80 il ömür sürmüş Heyran Xanımın nəsli-kökü bir tərəfdən Dünbüli, digər tərəfdən isə Kəngərli Türk etnosları ilə bağlıdır. Məhəmmədəli Tərbiyət “Danişməndani-Azərbaycan” əsərində Heyran xanım haqqında yazır: “Heyran xanım Azərbaycanın məşhur ailələrindən və Dünbüli tayfasının hörmətli qadınlarından olmuşdur. O. Təbriz şəhərində doğulmuş, lakin onun nə doğulma, nə də vəfatı tarixi məlum deyildir. Mən (M.Tərbiyət) onun qohumlarından eşitmişəm ki, Heyran Xanım səksən yaşında vəfat etmişdir. Onun divanı dörd min beş yüzə yaxın fars və türk dillərində qəsidə, qəzəl, qitə və tərcibəndlərdən ibarətdir. Heyran Xanımın şeirlərindən çoxu Abbas Mirzə və onun bacısı haqqında deyilmişdir”. 

Qeyd edək ki, Heyran Xanım dövrünə müvafiq fars dilində yüksək təhsil almış, Şərqin Firdovsi Sədi, Hafiz, Nizami, Füzuli, Nəsimi kimi klassiklərinin yaradıcılığını oxuyub öyrənmişdir: “Onun şeirlərində Azərbaycan sənətkarlarından Həsənoğlu, Nəsimi və Füzulinin təsiri akşar duyulur. Şairənin bir sıra qəzəlləri dahi Füzuliyə nəzirə şəklində yazılmışdır. Lakin şairənin orijinal şeirləri daha çoxdur. Belə şeirlərində o, bir tərəfdən təmiz eşqin, saf məhəbbətin vəsfini verir, digər tərəfdən zəmanə zülmünün çoxluğundan bəhs edərək dövranın möhnətindən, fələyin gərdişindən acı-acı şikayətlənir. Heyran xanımın əsərləri nikbin pafosu, tərənnümün səmimiliyi, dilin sadəliyi və aydınlığına görə XIX əsr Azərbaycan ədəbiy¬yatında xüsusi yer tutur”. 

Onun dünyagörüşündə əsasən şiəlik və sufilik izləri daha çox özünü büruzə verir. Məsələn, o, 1831-ci ilə Təbrizdə və ətraf ərazilərdə yayılmış vəba xəstəliyindən bəhs edərkən türk, qeyri-türk əhalini dini anlamda müsəlman deyil, şiələr kimi qələmə vermişdir:

İlahi, həlak oldi şiələr,

Torpaqda yatdı yeniyetmələr. 

Heyran Xanımın sufiyanə yazdığı şeirlər isə daha çoxdur. Belə ki, şairənin şeirlərində ilahi sevgiyə qovuşmaq axtarışı hiss olunur. Heyran xanım yazır: 

Çarə yox dərdimə ol ləli-dütadən qeyri,

Kimsə tutmaz əlimi zülfi-rəsadən qeyri,

Yoxdu bir yar, edə halımı dildarıma ərz,

Səri-kuyunda məgər badi-səbadən qeyri,

Bəxtimiz şeşdəri-heyrətdə idi, çünki bizə,

Görmədi yar rəva çövrü cəfadən qeyri.

Gərçi dildar mənə eylədi çox zülmü sitəm,

Mən ona eyləmənəm mehrü vəfadən qeyri

Heyran xanım “Ey həkim” şeirində də ilahi eşqə qovuşmaq üçün çəkdiyi iztirabın, bu yolda sərf etdiyi zəhmətin davasını axtarır:

Bir nəzər ləli-ləbi-cananə eylə, ey həkim,

Çarəyi bu dərdi-bidərmanə eylə, ey həkim!

Gər bəhşiti-cavidan istərsə könlün şövqilə,

Bir güzər, sən məhfili-cananə eylə, ey həkim!

Hicri-dilbər öldürür axırı məni, sən rəhm elə,

Xəncərin çək, qeylimi mərdanə eylə, ey həkim!

Qıl tərəhhüm haqlıma, eylə əlaci-dərdimi,

Bir dəva ver, əqldən biganə eylə, ey həkim!

Rahi-həq istərsə könlün, məscidə girmə, saqın,

Şövqilə əzmi-rəhi-meyxanə eylə, ey həkim!

Çəkmə zəhmət xarü xəsdən, əzmi-kəbə eyləmə,

Qəsdi-bəzmi-vəsli-sahibxanə eylə, ey həkim!

Bir qulaq as naley-Heyrana, hifz et naləsin,

Bəzmi-hikmətdə onu əfsanə eylə, ey həkim! 

Bizə elə gəlir ki, Heyran xanımı Məcnun kimi səhralara salan da Yaradana olan sonsuz sevgidir. Onun üçün, bu dünyada əgər gerçək bir sevgi varsa, o da Yaradana olan uca və ilahi eşqdir ki, ancaq xilas yolu da Ona bağlıdır. Bu anlamda hər hansı sevgiliyə olan bənzətmələr formal xarakter daşıyır, çünki bu dünyadakı məcnunluq, ya da leyliliyin özü də ilahi eşqin zərrələridir. Məsələn, o yazır: 

Ey gözəl, yoxdur mənim tək qəddinə dilbaxtə,

Qədrimi mən bikəsin bil sən, dolanım başına!

Mən düşüm səhralərə Məcnunsifət, şuridəvar,

Qıl təmaşa halıma, gül sən, dolanım başına! 

Ya da:

Qəmim əğyardən hərçənd gizlətdi, nihan etdim,

Görüb payanə yetməz, eşqimin sirrin bəyan etdim,

Gecə ta sübh olunca nalə çəkdim, ələman etdim,

Səhər vaxtı olub diltəng əzmi-gülistan etdim, 

Çü, Heyran nalə etdi, bülbüli-şeydayə bənzətdim.

Heyran xanımın daxili iztirablarını aradan qaldıracaq Yaradanla yanaşı, gerçək bir “Yar”a da ehtiyacı var idi. Həmin “Yar” Məcnunsifət, Fərhad¬sifət, Xosrovsifət bir Məhbub idi ki, şairə bunu gizlətmir də:

Olubdu qəm yatağı, şad gördüyün könlüm

Dağıldı qüssədən , abad gördüyün könlüm.

Diyari qəmdə giriftarü dəstgir oldu,

Kəməndi firqətə, azad gördüyün könlüm.

Fəraq dərdinə axtardə, tapmadı çarə,

Cəmi hikmətə ustad gördüyün könlüm.

Səriri-vəsldə Xosriovsifət oturmuşdu,

Olubdu kuhdə Fərhad, gördüyün könlüm. 

Başqa bir şeirində də şairə “Yar” üzündən hicrandan üzüldüyünü, həsrətə dözə bilmədiyini yazır:

Hicran ələmi saldı ayaqdan məni-zari,

Daruyi-vüsali mənə bir çarə yetirsin.

Səbrim kəsilib, yar mənum canımı alsın,

Ya şad eləsin vəsl ilə, didarə yetirsin...

Gəl Tanrı üçün bunca sitəm eyləmə izhar,

Qoy yarə özün bu dili-avara yetirsin.

Bikəsliyimə rəhm eyləsin xaliqi-biçün,

Heyrani o şahzadə digər-barə yetirsin. 

Heyran xanımın düşüncələrindəki Tanrı ilə “Yar”ı, utopik və gerçək anlamda dərk edib, hər iki anlayışın mahiyyətində bir bütünlüyü görmək zəruridir. Çünki obyektiv aləmdəki bir “Yar”ın, yəni Məcnun, Fərhad, Xosrov sifətindəki sevgilinin varlığı, yeganə Yaradanın varlığının arxa planda qalması demək deyil. Bəlkə, əksinə hesab etmək olar ki, obyektiv aləmdəki “Yar”ı arzulamaq, üstəlik bunun üçün obyektiv, ya da qeyri-obyektiv aləmlərin sahibi olan Yaradandan yardım diləmək özü də bir üsuldur. Hesab etsək ki, Tanrı obyektiv aləmdəki Aşiqlə Məşqun qovuşmasının, - istər ruhi, istərsə maddi anlamda olsun, əsas səbəbkarıdır, o zaman bu qovuşmanın sonunda Tanrının özüylə bir bütünləşmə olaraq başa düşmək də olar. Əgər Tanrı obyektiv aləmdəki iki sevgilinin maddi anlamda qovuşmasından deyil, ancaq ruhi bütünlüyündən yanadırsa, bunun da bir anlamı olsun gərək. Ola bilsin ki, Heyran xanım kimi “Yar”dan yazıb onun vüsalından bəhs edənlər, həmin “Yar”ı iki anlamda dərk ediblər. Başqa sözlə, “Yar” anlayışını birmənalı şəkildə ilahiləşdirmək qədər, bu məfhumu sırf cismani anlamaqda irəli sürmək də doğru deyildir. Bizcə, ən doğru olanı maddi və mənəvi “Yar”ın bütünlüyünü başa düşməkdir. Heyran Xanım yazır:

Ya Rəb, kərəm et, ol büti-mehparə qayıtsın,

Bir rəhm eləsin, bu dili-bimarə, qayıtsın.

Bu dil ki, ona mənzil idi, oldu xərabə,

Əzm  etsə əgər yar, dəxi harə qayıtsın?

Şanə çəkibən çin-çin elə, sal uzə zülfün,

Qüllab kimi ucları rüxsarə qayıtsın.

Mürqi-dili-zarim genə avarə qalıbdır,

Zülfün xəmin aç, ta ki, bu avarə qayıtsın.

Gəl rəhm elə, qoy aşiqi bir yarə yetişsin,

ərzin eləsin ol büti-xunxarə, qayıtsın.

Çün kövkəbi-bəxtim yetişib nəhs məqamə,

Bir əmr elə, ta sabitü səyyarə qayıtsın.

Əhd et, edəsən canüvi sən sidq ilə qurban,

Heyran! Yar əgər bir də bu gülzarə qayıtsın. 

Bu şeirində şairənin anlatmaq istədiyi “Yar”ın cismanilikdən xeyli dərəcədə uzaqlaşıb ruhi, mənəvi bir mahiyyət kəsb etdiyini görürük. Çünki yalnız mənəvi, ya da xəyalən arzulana “Yar” qüsursuzdur. Doğrudur, mənəvi ya da xəyalən arzulanan “Yar”ın da özünəməxsus “nazı”, “zalımlığı” var. Amma həmin “Yar”ın “zalımlığ”ı, “insafsız”lığı onun sevgisinin aliliyinə, paklığına xələl gətirmir. Əksinə, vüsal gününün dəyərini birə min qat artırır. Heyran Xanım yazır:

Yarım, mənə eylə bir nəzarə,

Oldu ciyərim həzar parə.

Hicrində mənim həzin könülüm,

Şölə çəkibən tökər şərarə.

Bir ah çəkib fəğan edim mən,

Ta od düşə dəştü kuhisarə.

Can getdi sənin yolunda badə,

Ey dust, bu dərdə varmı çarə?

Leyli sən idin, seni sevənlər,

Məcnun kimi düşdü ruzigarə.

Çoxdur sənin aşiqin əgərçi,

Bir mən kimi yoxdu bəxti qarə.

Heyran! Gözü yolda qaldı, canan,

Qıl çarə bu dərdi-intizarə. 

Heyran Xanım bu şeirlərində, sadəcə “Yar”ına qovuşmağa can atan bir insandır. Ancaq şairə üçün əsas qurtuluş yolu “Yar”a qovuşmağa can atan cismani “Mən” deyil, ruhi “Mən”dir. Çünki cismani “Mən”dən fərqli olaraq mənəvi “Mən” heç bir əngəl tanımır. Heyran Xanım yazır:

O ənbərin saçına şanə vurma, rəhm eylə,

Ki, onda daldalanar bu dili pərişanım.

Bilin o şəhrdə, kim, bir nəfər müsəlman yox,

O şəhrdə yaşayır yari-namüsəlmanam.

Gözəllərin hamısından gözəldi öz gözəlim,

Cahanda başqasına vəsf qılma, Heyranım!

Yaxud da:

Eşqində nəzar, həm qəmin mən,

Qayətdə lətifü nazənin sən.

Sən cümlə gözəllərin içində

Xurşidcəmal, məhcəbinsən.

Vəslində qalıb zəbanim aciz,

Tərifdə mahi-biqərinsən.

İnsan da olurmu boylə incə,

Ey şux, məgər ki, huri-eynsən? 

Gördüyümüz kimi, Heyran Xanım düşüncələrində öz dövrünün şərtləri altında şiə imamiliyinə meyil etsə də, ancaq bununla qapanıb qalmamışdır. Hər halda Heyran Xanımın şeirlərindəki “Yar”a olan sevgi həm azadlığın bir simvoludur. Yəni cimani olaraq bədən nə qədər qeyri-azaddırsa, ruhi halda isə bir o qədər azaddır. əslində daha çox vacib olan da ruhun köləliyinə son qoymaqdır. Bizcə, Heyran Xanının dünyagörüşündə ruhi azadlıq ön planda olub, hətta  cicmani azadlığa doğruda xeyli dərəcədə can atmışdır.