İnsanlar öz təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün çox zaman cangüdənlərə müraciət edirlər. Bu peşənin sahibinin isə vəzifəsi, qoruduğu insanı hər bir təhlükələrdən müdafiə etməkdir. Belə təhlükəsizlik metodları və vasitələrindən biri də zirehli və gülləyə davamlı avtomobillərdir. Savaş texnologiyaları baxımından da belə təhlükəsizliyin yükünü müxtəlif növ tanklar, piyadaların döyüş maşınları öz üzərinə götürürdü. Lakin texnologiyalar müasirləşdikcə, bu zirehli maşınların özlərinin də təkmilləşməyə və əlavə qorunmaya ehtiyacları yarandı.

Uzun illər müvəffəqiyyətlə döyüş səhnələrində iştirak edən “aktyorlar”artıq səhnələrin dəyişdiyi zaman bu rollarla ayaqlaşa bilmir. Bu “aktyorlardan” biri də müasir tanklardır. Yaxın tarixdə baş verən Əfqanıstan, Çeçenistan və digər ərazi relyefi çətin ölkələrdə gedən müharibələr, məhz tank və PDM-lərin son dərəcə zəif nöqtələrini göstərdi. Tanklar əsasən dağ ərazilərinin yüksəkliklərindən asanca qumbaraatanlar və TƏRK-lər vasitəsi ilə vurulduğu halda, onlar lüləni müəyyən bucaq dərəcəsindən yuxarı qaldıra bilmir, PDM-lər isə çox yüngül zirehləndiyindən hətta atıcı silahlar tərəfindən zədələnə bilirdi. Bundan əlavə aparılan canlı qüvvənin texnikanın içərisində qorunması da çox zəif və təhlükəli olurdu. Zaman keçdi və tankların “cangüdənləri” meydana gəlməyə başladı və PDM-lər isə daha da təkmilləşmə zərurətinə gəldi. 

“Terminator-2 və Terminator-3” BMPT (TDDM - Tankların Dəstəyi Döyüş Maşını)

Yəqin Arnold Şvartseneggerin “Terminator” filminə çoxlarınız baxıb. Bu filmdə insanabənzər robotlar olan “Terminatorlar” hətta vurulduqda da dirilə bilmək kimi keyfiyyətlərə malik olsa belə, hələlik elmi baxımdan bu sadəcə bir rejissor düşüncəsidir. Bu filmin populyarlığı zirehli maşın istehsalçısını da cəlb edərək, hazırlanmaqda və təqdimata verilməkdə olan maşına bu adı verməklə, daha çox reklam xarakterli bir gediş gətirib. Jurnalistlərin də bu ada qatdıqları “əfsanələr” sonda döyüş maşınına bu adla məhşurluq gətirdi.

“Terminator” (199 “Ramka”) Rusiya istehsalı döyüş maşınıdır ki, əsasən tankların döyüş dəstəklənməsi üçün nəzərdə tutulub. Vəzifəsi əsasən tank əleyhinə raket komplekslərini, qumbaraatanla silahlanmış piyadaları, əks tərəfin tank və PDM-lərini, uzunmüddətli atəş nöqtələrini və başqa yüksək qorunması olan vasitələrini məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Sadə dildə bu, tez reaksiyalı, yüngül, lakin yüksək atəşaçma imkanı olan silahlarla təchiz edilmiş tankdır. 2000-ci ildə geniş kütləyə sərgilənən bu döyüş maşını “Uralvaqonzavod” konserni tərəfindən hazırlanıb. Həmin ildən etibarən “Terminator” demək olar ki, Rusiyanın iştirak etdiyi silah və texnika sərgilərində nümayiş olunur. Böyük ölkələrin marağına səbəb olsa belə, hələ Rusiya Silahlı Qüvvələrinin silahlanmasına qəbul edilməyib. Hər zaman bu modelə maraq göstərən Rusiya Müdafiə Nazirliyi 2010-cu ildə bu döyüş maşınını səbəb göstərmədən almaqdan imtina edib. Hazırkı dövrdə Qazaxıstan Silahlı Qüvvələrinin arsenalında “Terminator” döyüş maşınları var. 2011-2013-cü illər ərzində sifarişlə bu texnikanın 10 ədədini əldə edən Qazaxıstan lisenziyalı olaraq bu döyüş maşınlarını buraxmağı qərara alıb.

Tank “cangüdəninin” ilk prototipindən sonra 2013-cü ildə Nijni Taqildə “Terminator-2” tipli zirehli maşın təqdim olunub ki, bu da məhşur T-72 tankının bazasında hazırlanıb. Bir neçə beynəlxalq sərgilərin qonağı olan bu maşın, dünya hərbi strukturlarında, həm də Rusiyada böyük marağa səbəb olsa da, Rusiya Silahlı Qüvvələrində 1 ədəd də olsa bu maşından yoxdur.

Bu maşınları Rusiya Hərbi sənayesi yenilik kimi təqdim etsə də, maşınların mənəvi “atası” SSRİ-dir. Hələ 80-ci illərdə Əfqanıstan təcrübəsindən nümunə götürən sovet hərbi konstruktorları, belə maşınların buraxılması üçün konstruktor bürolarında iş aparırdılar. Əfqanıstan döyüşləri göstərdi ki, çətin dağlıq və relyefi müxtəlif olan ərazilərdə tanklar sadəcə olaraq asan hədəfdən başqa bir şey deyil. Çünki, dağlarda mövqe tutmuş düşmən piyadası, qumbaraatanlarla silahlanaraq, aşağıda, uçurumlu yol kənarlarında hərəkət edən və topu müəyyən bucaqdan yuxarı qalxmayan tankları asanca vuraraq, başqa texnikanın yolunu bağlayır, sonradan isə böyük tələfatlara məruz qoyurdular. Bundan əlavə ustalıqla maskalanmış TƏRK (Tank əleyhinə raket kompleksləri) də baş bəlası idi. Onlar yüngül daşınan və mobildirlər. Bunlara qarşı isə mübarizə aparan tankların təchizatı lazım olan həddə deyildi.

Bundan əlavə, Rusiya ordusunda qorunmayan zirehli texnikaların şəhər döyüşlərində istifadəsi barədə acınacaqlı tarix var. 1 yanvar 1995-ildə Çeçenistan paytaxtının dəmir yolu vağzalına yaxınlaşan Maykop briqadasının yürüş qüvvələrinin texnikası tam məhv edildi. Bir neçə dəqiqə ərzində dalan və evlərin damında mövqe tutmuş qumbaraatanlar briqadanın bütün avtomobil və zirehli texnika karvanını məhv ediblər. Bundan əlavə sovet qüvvələri Əfqanıstanda dağ massivlərində mövqe tutmuş düşmənlə mübarizə üçün tanklardan məhdud istifadə edirdilər. Yuxarıda yazıldığı kimi, tankların topu yüksəklik traektoriyasının vurulması üşün bucaq yüksəkliyindən əziyyət çəkirdilər. Bunu əvəzləmək üçün çox zaman “Şilka” özüyeriyən zenit qurğularından istifadə olunurdu. Bu zaman da çətinliklər özünü gözlətmirdi. Bu tip döyüş maşınlarının zirehi çox zəif olduğundan, onlar hər zaman təhlükə mənbəyinə çevrilirdilər. Bundan əlavə bu maşınlarda ümumən yer hədəflərinin məhvi üçün nişanlama sistemləri zəifdir.

Tankların “cangüdənləri”nin yaradılmasına 80-ci illərdə başlanılsa belə, 2000-ci ildə təqdim olunan “Terminator”ların döyüş qülləsində 1 ədəd 30mm-lik avtomatik top və ona paralel qoşulmuş 7.62 çaplı pulemyot, 4 ədəd tank əleyhinə raket “Kornet” və 2 ədəd hərəkət xətti ilə atəş açan AQS tipli avtomatik qumbaraatan vardı. Sonralar isə qüllədə olan 30 mm-lik avtomatik topa əlavə birini də qoşdular. Bundan əlavə döyüş dəstində (KUB) ATAKA tipli idarəolunan döyüş vasitəsi də yer aldı. Aparıcı kompleksə bu zaman T-90 tanklarının şassisi tətbiq olundu.

30 mm-lik avtomatik top kompleksi yüngül zirehli texnikanı 1500 metrlik məsafədə asanlıqla məhv etmə qabliyyətinə malikdir. “Şturm” tipli TƏRK bilavasitə düşmənin zirehli texnikasını 6 km məsafədə, AQS tipli avtomatik qumbaraatan isə TDDM-ın qarşısındakı sahədə düşmənin piyada qüvvələrini buraraq məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Atəşin idarə olunması kompleksi ”Terminator”a 3 fərqli hədəfin birdəfəyə vurulmasını təmin edir. Mütəxəssislərin fikrinə görə “Terminator”un atəş sistemi iki motoatıcı taqımı (6 PDM və 40 şəxsi heyət nəfəri) əvəz edə bilir. Bundan əlavə “Relikt” tipli dinamik qorunma vasitəsi, TDDM-lərini düşmən tərəfdən kütləvi olaraq TƏRK–dan istifadə zamanı davamlı qoruya bilir. Maşının heyəti əsasən 5 nəfərdən ibarətdir. Bunlar: komandir, tuşlayıcı-operator, sürücü-mexanik və iki hərəkət sektoru üzrə AQS qumbaraatanlarının atıcılarıdır. “Terminator”lar NAVSTARGLONASS naviqasiya sistemi ilə təchiz olunub. Döyüş maşınının daxilində yerləşdirilmiş təmizləyici – ventilyasiya qurğusu, maşının heyətini kimyəvi zəhərləyici maddələrdən və radioaktiv tozdan qoruyur. Bundan əlavə əvvəlcədən mina və fuqasların partladılması üçün elektromaqnit-radioidarəolunan qurğular da nəzərdə tutulub.

Şərh və analizdən göründüyü kimi “Terminator” güclü silahlanmaya malik, yüksək manevrli və texniki cəhətdən müasir texnikadır. Lakin niyə Rusiya Silahlı Qüvvələri bu maşını almaqdan yan keçdilər? Bu sual bir çox hərbi icmalçı və ekspertləri düşündürür. Başqa tərəfdən isə Rusiya Silahlı Qüvvələrinin komandanlığı “Terminator”u TDDM-72 (BMPT-72) səviyyəsinə yəni, sadə dildə desək “Terminator-2” səviyyəsinə çatdırmaq üçün yenidən konstruktor bürosuna müraciət edib?

Birinci “Terminator”un yaranışında hərbçilərin ona reaksiyası eyni olmadı. Bir hissəsi bunun vacib olduğunu, digər hissəsi isə lazımsız olduğunu iddia etdilər. Etiraz edən hərbçilər əsasən maşının TƏRK-lərinin qorunmaması, heyətin çoxluğu, atəşin idarə olunması sisteminə idi. Ən əsası da maşının aparıcı şassisinin T-90 tankından olması, onu çox bahalı edirdi. Silahlı qüvvələrə kütləvi qəbul, həddindən artıq böyük maliyyə bahasına başa gəlirdi. Buna görə də istehsalçı başqa variant təklif etdi. Aparıcı şassi dəyişdirilərək, böyük anbarlarda işsiz qalan T-72 tanklarının şassısınə uyğunlaşdırıldı. Bu da qiymətin hiss olunacaq dərəcədə azalmasına gətirib çıxardı. 

TDDM-72-də digər təkmilləşmə işləri aparıldı:

- Tank əleyhinə raket kompleksi qəlpələrdən və güllələrdən qorunmaq üçün zirehli örtüklə bağlandı;

- Hərəkət üzrə yerləşdirilmiş AQS tipli avtomatik qumbaraatanlar yığışdırıldı. Bu da şəxsi heyətin ixtisarına gətirib çıxardı;

- Döyüş maşınında sifarişçinin istəyi ilə həm Rusiya, həm də xarici ölkələrin istehsalı olan əlaqə və naviqasiya sistemləri quraşdırıla bildi;

- Atəşin idarəetmə sistemi yenilənərək panoramalı termal kanallı nişangahla təmin olundu. Belə nişangah müasir T-90 MC tanklarında da istifadədədir;

- Maşının çəkisi 3 ton azaldıldı;

- TDDM-72 də daha güclü mühərrik qoyuldu (1000 l.s qədər). 

Lakin mütəxəssislər bu təkmilləşmələrdən daha da məyus oldular. Belə ki, AQS qumbaraatanlarının ləğv olunması, maşının atəş gücünü hiss olunacaq dərəcədə azaltdı. Maşın “Terminator”dan fərqli olaraq bir hədəfə atəş açır, əvvəlki isə 3 hədəfi birdəfəyə məhv edə bilirdi. Bundan əlavə heyətin azaldılması “görən gözlərin“ məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxardı.

Lakin layihə bir çox bundan əvvəlki təkliflər kimi qapanmadı. İstehsalçı daima yeni təkliflər üzərində işləyərək maşının təkmilləşməsini davam etdirir. Hərbçilər də bu qənaətdədirlər ki, son illərin döyüşləri tankların döyüş çölündə vacibliyini azaldır və onları yüngül hədəfə çevirir. Əsasən də şəhər mühitində tanklar daha yöndəmsiz və tez məhv ediləndir. Bunu Suriyada gedən döyüşlər də sübut etdi. Ona görə də TDDM-lərə böyük ehtiyac var və yaxın gələcəkdə müasir və tam atəş güclü belə maşınlar silahlanmaya qəbul ediləcək.

T-15 tipli PDM 

Yaxın ilin son göstəricilərinə görə Rusiya ordusuna “Armata” tanklarının istehsal olunaraq verilməsi perspektivi real görünmür. Buna görədə artıq mütəxəssislər T-14 “Armata” tankının bazasında T-15 tipli zirehlənən piyadanın döyüş maşınlarının istehsala buraxılmasını daha məqsədəuyğun sayırlar. Bu konsepsiyaya görə motorlaşdırılmış piyada hissələri artıq daha davamlı zirehlənmiş, manevrli, keyfiyyətli və yeni növ atəş sistemli döyüş maşınlarına sahib olacaq.

İlk andan bu döyüş maşını mütəxəssislərdə müxtəlif fikir ayrılığına gətirib çıxardı. Görünüşdən maşın, motoatıcı hissələrin şəxsi heyətini daşımaq üçün zirehli transportyor təsiri bağışlayır. Lakin güclü silahlanma və davamlı zireh qatı bizi əmin edir ki, bu ağır zirehli transportyordur ki, onun yaradılması konsepsiyasında şəxsi heyətin daha yaxşı qorunması və atəş açması üçün müxtəlif növ silah kompleksləri və müasir zireh qatı işlənib hazırlanıb. T-15 tipli PDM hal-hazırda Rusiya Silahlı Qüvvələrində silahlanmada olan bütün bu tip maşınların üstündən xətt çəkərək, ortaya yeni konsepsiyalı döyüş maşını anlamını gətirir. 

”Soyuq müharibə” illərində Sovet ordusunda yaradılmış və sonradan kiçik modernləşməyə məruz qalmaqla hal-hazırda Rusiya ordusunda istifadədə olan PDM-lərə nisbətdə T-15 tipli PDM döyüş çölündə tam olaraq müstəqildir. Köhnə PDM-1 və PDM-2 lər əsasən döyüş çölündə tank hissələrinin dəstəyi üçün və motoatıcı hissələrin bilavasitə döyüşün qaynar yerlərinə çatdırılması üçün nəzərdə tutulub. Bu maşınların yüngül çəkisi və buna görə də manevr qabliyyətinin yüksək olmasına baxmayaraq, maşınlar zəif zirehin vasitəsi ilə, tez sıradan çıxa bilən vasitələr sırasına daxildir. Buna misal 40-cı ordunun Əfqanıstan ərazisində apardığı hərbi əməliyyatlarıdır ki, təcrübəyə görə, bu maşınlar adi PK pulemyotları ilə sıradan çıxarıla bilir, şatatda olan 76 mm-lik və 30 mm-lik avtomatik toplar öz aktuallığını itirir.

Haşiyə: Döyüşə atılan xarici və rus istehsalı olan bütün piyadanın döyüş maşınları, düşmənin tank əleyhinə və piyada əleyhinə vasitələrinin yüngül ovuna çevrilib, qumbaraatanlar, əl qumbaraları, pulemyotlar bu maşınları asanca hərəkətsiz etməyi bacarıb. ABŞ ordusunun İraqdakı qüvvələri, Rusiya ordusunun Çeçenistandakı qüvvələri şəhər şəraitində döyüş aparma zamanı bu maşınların zirehinin həddən ziyadə zəif olduğu problemini bariz ortaya qoydu.

T-15 tipli PDM “Barbaris” tipli döyüş maşını, istehsalçının iddiasına görə tank zirehi qazanaraq, bundan əlavə piyada, zirehli texnika əleyhinə vasitələrlə təchiz olunaraq həm açıq, həm də şəhər şəraitində piyadaları aktiv qoruyaraq döyüş aparmaq funksiyalarına malikdir. Bu zaman çəkinin artması labüddür ki, daha güclü mühərrik bu amilin də öhdəsindən gəlməyə qadirdir. 

T-15 tipli PDM “Barbaris” bütövlükdə T-14 ”Armata” tankının aparıcı şassisinin üzərində qurulub. Maşın son tamamlama işləri bitdikdən sonra 48 ton çəkiyə malikdir. Əvvəlki növ PDM-1,2 əsasən 12 ton çəkiyə malik idi. ABŞ-ın “Bredli” döyüş maşınlarının çəkisi isə 22-24 ton (modifikasiyasına əsasən) çəkidədir. Çəkisinin yüksək olmasına baxmayaraq, güclü transmissiya və güclü mühərrik baxımından keyfiyyətli manevrə malikdir ki, saatda 70-km sürətlə irəliləyə bilir. Bu zaman arxa hissədə yerləşən desant bölümündə 7-9 motoatıcı şəxsi heyət də daşıya bilir. T-15 tipli PDM “Barbaris”in döyüş qülləsi ənənəvi qüllələrdən fərqli olaraq insansız avtomatik ”Epoxa” adlı moduldan ibarətdir. Modulda yerləşdirilmiş silah, qurğu və vasitələr məsafədən idarə olunur. “Epoxa” tipli modulda 30 mm-lik 2A42 tipli avtomatik top, Kalaşnikovun tank pulemyotu, 4 ədəd ”Kornet” tipli TƏRK yerləşdirilib. Bundan əlavə qüllədə tüstü qumbaraatanları üçün də buraxıcı qurğu var. Əgər 30 mm-lik avtomatik top və PKT pulemyotu piyada əleyhinə silahdırsa, ”Kornet” tipli TƏRK-lər artıq tanklarla da mübarizə stimulunu verir. Səhra yoxlamaları zamanı, hərbi mütəxəssislərin tələbinə uyğun olaraq T-15 tipli PDM “Barbaris” 57 mm-lik avtomatik top və “Ataka” tipli TƏRK-lərlə təmin olunub. 30 mm-lik topdan fərqli olaraq artıq 57 mm-lik avtomatik top ,yüngül zirehlənmiş texnika ilə də mübarizə aparmaq funksiyasını qazandı. Bundan əlavə döyüş maşını aktiv müdafiə sistemi ”Afqanit”lə təmin olundu ki, bu zaman maşına yaxınlaşan mərmi və raketlər bu sistem vasitəsi ilə tanınaraq məhv edilir. Əgər mərmi və ya raket sistemi keçərsə, bu zaman ikiqat zireh modulu işə düşərək, onların əsas gövdəyə yaxınlaşmasının qarşısını alır. Hələlik maşın uzunmüddətli səhra yoxlamalarından keçir. Bu yoxlamaların nəticəsini analiz edən hərbi mütəxəssislər, sonda Rusiya ordusunda olan köhnə nümunəli PDM-lərin əvəzlənməsi üçün son rəylərini verəcəklər.