Sizin 27 yanvar və 28 yanvar  431 və 433 nömrəli bağlı telegrafınız alınmışdır.  Ona cavab vermədik, ona görə ki, yığılmış problemlərlə bağlı  artıq teleqrafı alana qədər sizə yazmışdıq, yəqin ki, xüsusi kuryer vasitəsi ilə göndərmiş olduğumuz məlumatları almışsınız.

 Bizim 5 və 8 nömrəli yazımızla bağlı bildirirk ki, söz verdiymiz şəxslərin adlarından ibarət siyahını əldə edə bilmədik, bu istiqamətdə müəyyən fəaliyyətlər davam etmkdədir. Sizi maraqlandıran suallar müəyyən qədər  bizim 99 saylı  raporumuzda yer almışdır. İndilik yeni bilgilərimiz yoxdur. Uordrobun səylərinə baxmayaraq Sultanovun tələbləri ilə və Azərbaycanın qanunlarına görə Zəngəzura qoşun və hərbi ləvazimat göndərilir. O  Zəngəzura qoşun yeridilməsinə qarşı, bu işin dayandırılmasına çalışacaqdı. Hər gün “Azərbaycan” qəzetində Qarabağ və Zəngəzur tatarları tərəfindən  şikayət teleqramları dərc olunur, onlarda hökumətdən Zəngəzur türklüyünü xilas etmək xahiş olunur, kömək istənilir, deyilir ki, xalq ermənilərin qanuni orduları tərəfindən qətl edilir, erməni hərbi birliklərinin nəzarətində olan Qarabağın azad olunması tələb edilir.

“Zəngəzur əldən getdi”, tədbirlər görülməlidir, heç olmasa Qarabağı erməni hücumlarından qoruyun, bu məzmundadır şikayətlər. Azərbaycan hakimiyyət dairələrində partiyalararası mübarizə yetərincə kəskin xarakter almışdır.  Daxili İşlər naziri Hacinski istefa verdi. Hərbi nazir Mehmandarov çoxsaylı iddialara baxmayaraq vəzifəsinə geri qayıdıb davam etməyə razılıq vermişdir. 

Son zamanlar şəhərdə müxtəlif xəbərlər dolaşır ki, yaxında bahalaşmalar əleyhinə mitinqlər düzənlənəcək. Xalq itaətsizliyi və türk rayonlarınınn partiya təşkilatlarının davaları barədə də məlumatlar yayılır. Bununla bağlı şəhər meri və general – qubernator səviyyəsində reaksiya verildi ki, yayılan xəbərlərin heç bir əsası yoxdur, hökumət istənilən mitinqin ölkədə istirarı pozmağa cəsarət edə bilməz, onu nəzarət altına almaqda qərarlıdır.

Şimaldan bir- birinin ardınca eşidilən xəbərlər, qaçqınların gəlməsinə əngəllər, Zəngəzur hadisələri, bolşeviklərin güclü  təbliğat işi,  Bakıda türk partiayalarının aralarındakı vuruşmalar, bir növ qeyri- müəyyən vəziyyət yaradıb. Bütün bunlar nə ilə nəticələnəcək – bunu kəsdirmək çətindir.

  

Müsavata qarşı İttihatçılar, Sosialist blok və  Əhrarın mübarizəsi faktiki olaraq yenidən kabinetin krizisinə yol açacaq, onun nəticəsi də  Musavatçıların hökumətinin təşkilatlarının günahı hesab edilə bilər 

 Parlamentin sədr müavini dok. Ağayevin istefası bu partiyanın mübarizəsinin nəticəsidir.  Onun yerinə  müsavatçı M.Y. Cəfərov seçildi.

 İttihatçılar və Sosialist bloku və ayrı-ayrı hərbi siyasi qüvvələr  öncül rayonlardan dəstək almaqdadırlar. Bu partiyalardan bəzi adamların uzaqlaşmasına səbəb olacaqdır.  

 Bu gün bəlli oldu ki, sosialistlər öz təmsilçilərini hökumətdən geri çağırmışlar.

 

Bazar ertəsi günü 23 fevralda axşam saat 5-də  Britaniyanın baş komissarı Uordropun dəvəti ilə  onun iqamətgahında bir məsləhətləşmə gerçəkləşdi. Orada iştirak edirdilər: Uordropun özü, kapitan Kreys, Azərbaycanın  Gürcüstandakı nümayəndəsi  Vəkilov, Azərbaycanın Ermənistandakı nümayəndəsi Haqverdov, Ermənistan parlamentinin üzvü Vahan Papazyan və mən. Məsləhətləşmə özəl xarakterli idi, rəsmi deyildi.  

Cənab Uordrop o məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi aparmağı təklif etdi ki, onların aradan qaldırılması ilə ermənilərlə – azərbaycanlılar arasında kəskinləşən münasibətlərə aydınlıq gətirsin və sərhədlərlə bağlı problemlərə  qəbuledilən bir həll yolu tapıla bilsin. 

 Haqverdov  təklif edir ki, bu məqsədə çatmaq   üçün  keçiriləcək konfransın yekun qərarına qədər həm Zəngəzurda, həm də Şərur – Dərələyəzdə artıq  Qarabağda keçərli olmayan yerli Milli Şuralar yaradısın, bu  Şuralara isə həmin yerlərin idarəçiliyi həvalə edilsin. Eyni zamanda Azərbaycan və Ermənistan bu ərazilərdən silahlı qüvvələrini çıxarsınlar, təbliğatçılarını geri çağırsınlar. 

Papazyan və mən  bir çox səbəblərdən bu təklifin əleyhinə çıxdıq və elan etdik ki, bu uyğun variant deyil və o  işləməz. Təklif etdik ki, indi ancaq sərhədlərin müəyyənləşməsi məsələsi ilə məşğul olaq, bu işi həll etmək uyğun deyilsə,heç olmasa, Qarabağın və Zəngəzurun movcud durumunu saxlayaq, Şərur-  Naxçıvanı isə Ermənistanın mübahisəsiz ərazisi kimi ona  təhvil verək, əks təqdirdə oranı daşnakçı qüvvələrin müvəqqəti nəzarətinə verək.

 Bu məsələlər ətrafınada uzun mübahisələr oldu, xüsusən kənardan gələn aqitatorlarla(təşviqatçılar) bağlı mübahisələr sürdü. Biz sual verərkən onlar kənardan gələnlər deyərkən kimi nəzərdə tuturlar, onlar Dronun adını verdilər, biz tərəfdən cavab belə oldu ki,  biz də kənardan gələn kimi Sultanovun adını çəkə bilərik. Dro kənardan gələn adam deyil. Ermənistan dövlətinin vəzifə tutan şəxslərindən biridir. Ona qarşı başqa iddia olmadı. Amma biz öz tərəfimizdən Nuru və Xəlil paşaların, Xəlil bəyin və başqalarının adlarını çəkdik, onlar Tacik(?) hökümətinin zabitləri kimi kənar aqitatorlarlardır, onlar  Qarabağ və Şərur- Naxçıvanda yerli xalqı Ermənistan dövlətinə qarşı çıxmağa təşviq edirlər. Onların həmin ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdik. Onlar həmin şəxsləri müdafiə etməyə çalışdılar,bu fikri önə sürdülər ki, onlar indi Türkiyə höküməti ilə heç bir əlaqələri yoxdur, hərbçi kimi Azərbaycan ordusunda xidmət edirlər.

 Qars rayonunda son zamanlar baş verən olaylarla bağlı onlar soruşdular, biz cavab verdik ki, adıkeçən rayon Ermənistan Respublikasının mübahisəsiz ərazisidir və hərdən çıxan üsyanlarla bağlı bizim dövlətimiz o hərəkəti etmişdir ki, təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onu hər bir dövlət  daxili sərhədləri içində edərdi.(!)

 Sərhədlərlə bağlı bizim təklifimizə  Haqverdovun əhvali-ruhiyyəsindən onların razı olduğunu hiss etdik,  O da , Vəkilov da bizimlə birlikdə  yeni bir konfransın olmasından yana idilər. Bu fikrə biz qarşı deyildik, əgər  danışıqların əsası kim bizim təkliflərimizi qəbul etsəydilər…

  Onu vurğulayım ki , Uordrop və Kreys  bütün zaman səssiz oldular, söhbətimizə müdaxilə etmədilər. Yalnız sonda Uordrop öz tərəfindən dedi ki, bu çür görüşmələr və fikir mübadilələri işlərimiz üçün çox faydalıdır.

 Yenidən təkrar edirəm ki, bu məsləhətləşmələr  şəxsi xarakterli idi.

 

Yuxarıdakı sənədlərə heç bir yorum və şərh vermirik. Qoy oxucular nəticə çıxarsınlar, görsünlər ki, ana yurdumuzda bu vəhşilər hansı planlar qurmuş və hansı oyunlardan çıxmışlar. 

Ermənicə olan bu məktub və  raportlardan da  görünür ki, Njde Azərbaycanda , xüsusən Zəngəzurda qırğınlar törədən əsas fiqurdur və o insanların öldürülməsinə, kənd və şəhərlərimizin xarabazara çevrilməsinə birbaşa əmr verənlərdən olmuşdur  

 

Və faşistə heykəl...

 

2016-cı il mayın 28-də Yerevanda Qaregin Njdenin heykəlinin rəsmi açılış mərasimi keçirilib. Njde Böyük Vətən müharibəsi illərində SS-lərlə fəal əməkdaşlıq edib. 1942-ci ildə o, Vermaxtın tərkibində Qızıl Ordunun əsir düşmüş erməni əsgərlərindən ibarət hissələr yaradıb. 1942-ci il dekabrın 15-də almanlar tərəfindən təsis edilmiş Erməni Milli Şurasının yeddi üzvündən biri Qaregin Njde olub. Njdenin rəhbərliyi altında Almaniyada yaradılmış hərbiləşdirilmiş erməni dəstələri  Krımın işğalı və Qafqaza hücum əməliyyatlarında fəal iştirak ediblər. Bədnam “erməni legionu”nun yaradılmasında ona general Dro adı ilə məşhur olan Drastamat Kanayan kömək edirdi. Avstriyalı tarixçi Erik Fayql öz əsərlərində göstərir ki, 1942-ci ilin dekabr ayında Dro Gimmlerin görüşünə gedib. Fayql yazır: “Dronun əsla vicdan əzabı çəkmədən adam öldürmək praktikası və təcrübəsi vardı. Bu, Himmlerə çox güclü təsir bağışlayırdı. Dro və Gimmler özləri də insanları ölümə göndərirdi, amma bu, onların heç birini narahat etmirdi. Dronun çağırışına cavab olaraq təqribən 30 min erməni nasistlərə qoşuldu”. Bu gün Ermənistanda general Droya və Njdeyə güclü pərəstiş yaradılıb. Onun yaratdığı Tsexakronutyun, yalnız ermənilərin torpaq üçün vuruşmağa hazır olmasını tələb etmir, bu təlim daha irəli gedərək, ermənilərdən türklərə qarşı mərhəmətsiz intiqam tələb edir. Budur erməni faşizminin banisinin xəstəerməni toplumu içərisində məşhur edən...

 Bu olaya dünyadan təpkilər, etirazlar gecikmədi. Öz növbəsində rusiyalı tanınmış politoloq Andrey Yepifantsev abidə olayına bir qədər fərqli rakursdan yanaşdı. “Baxmayaraq ki, Njde əvvəllər ermənilər arasında heç də ən nüfuzlu və sayılan xadim olmayıb, amma indi - Rusiyadan narazılıq fonunda Ermənistanda əks reaksiya gedəcək: cəmiyyətin onun ətraflında səfərbər olunması, bütövlükdə anti-Rusiya ovqatının güclənməsi prosesi gedəcək. Bu da Ermənistanın Qarabağ məsələsində Kremldən ifrat gözləntilərinin reallaşmaması ilə bağlıdır. Onu da istisna eləmək olmaz ki, nasist əlaltısı Njde ətrafında qalmaqal İsrailin də narazılığına səbəb olacaq.

2-ci Dünya müharibəsinin israilli veteranları da Qaregin Njdeyə İrəvanda abidə qoyulmasına sərt reaksiya verib, hadisədən hiddətləndiklərini bildiriblər. Nasizmlə Mübarizə Ümumisrail Veteranlar Birliyinin başçısı Avraam Qrinzayd bu xüsusda vurğulayıb ki, nasist əlaltılarından hər hansı şəkildə qəhrəman obrazı düzəldilməsi rəzillik və qəbuledilməzdir...

 RF prezidenti Vladimir Putinin müşaviri Sergey Markov da bu faktı "dəhşətli” adlandırıb. Onun sözlərinə görə, belə bir abidənin açılması sübut edir ki, erməni cəmiyyətində Rusiya əleyhinə köklənmiş güclü qüvvələr var: "Axı Rusiya alman nasizminə qalib gələn əsas ölkədir. İrəvanın belə bir davranışı bütün məqbul formatları aşmaqdır və Rusiyanın qətiyyətli reaksiyasına səbəb olmalıdır”. Politoloqun fikrincə, Moskva İrəvandan nasist cinayətkarların qəhrəmanlaşdırılması siyasətini dayandırmağı tələb etməlidir. Rusiyalı tanınmış tarixçi-alim və siyasi analitik Oleq Kuznetsov da məsələyə sərt münasibət bildirib: "Qaregin Njde 1944-cü ildə beynəlxalq Nrünberq Tribunalının qərarı ilə qadağan edilmiş və cinayətkar elan olunmuş "SS” qoşunlarının tərkibinə daxil olub. Həmin strukturlarla əlaqəsi olan bütün şəxslər avtomatik olaraq hərbi cinayətkar sayılır”.