Müasir dünyamızda separatism təhlükəsi, bu təhlükənin doğurduğu problemlər sürətlə artmaqdadır. Bəs separatism nədir? Onu yaradan, bəşəriyyət üçün kabusa çevirən hansı amillərdir? Separatizmə qarşı necə, hansı üsullarla mübarizə aparılmalıdır?
Bu və bu kimi suallara cavab tapmaq üçün Moderator.az olaraq sabiq polis rəisi, hüquqşünas, “Polisə Dəstək” İctimai Birliyinin rəhbəri Şəmsəddin Əliyevə müraciət etdik.
-Şəmsəddin bəy, separatizm nədir və mahiyyət etibari ilə nəyi hədəfləyir?
-Separatizm fransız dilində “separatizme”, latın dilində isə “seperatus” sözündəndir - “ayrılma” mənasını verir. Nəzəri mənada dövlətin ərazisinin müəyyən hissəsinin ayrılmasına, yeni, müstəqil, suveren dövlətin yaradılmasına və muxtariyyət statusunun alınması məqsəqilə ambisiyalı dəstələrin siyasi və praktik fəaliyyəti anlaşılır. Lakonik mənada separitizm - müəyyən qrupun qanuna zidd formada dövlətin və cəmiyyətin fundamental əsaslarını sarsıtmaqla, ölkənin milli təhlükəsizliyinə təhlükə mənbəyi sayılan fəaliyyətdir. Separatizm bir tərəfdən “xalqların öz müqəddaratını təyin etmək” xülyasından doğursa, digər tərəfdən beynəlxalq hüququn hamılıqla tanınmış - dövlətlərin “suverenlik”, “ərazi bütövlüyü”, “sərhədlərin toxunulmazlığı” prinsiplərini pozmaqla beynəlxalq aləmdə millətlərarası və dövlətlərarası münaqişə ocaqlarının meydana gəlməsinə real zəmin yaradır. Bəzən dini və milli azlıqların, insan və xalqların hüquqlarlarının kobud şəkildə pozulması halları separatizm ocağının alovlanmasını sürətləndirir, yeni, gənc milli dövlətlərin yaranmasında mühüm rol oynayır. Bu gün, XXI əsrin ilk onilliklərində separatizmə meyl həm inkişaf etmiş, (Kanada İspaniya və s.)həm də, inkişaf etməkdə olan (Hindistan, Pakistan, İraq və Afrika dövlətləri) ölkələr üçün ciddi problemlər yaradır.
Separatizm çox milyonlu SSRİ-nin, Yuqoslaviyanın, Çexoslavakiyanın, Avstriya, Macarıstan ölkələrinin dağılmasında mühüm alət rolunu oynamışdır. Beynəlxalq təhlillərə istinadən demək olar ki, dünyada separatizmin əlli əsas ocaqları qeydə alınmışdır. Ümumilikdə separatizmin heç bir çərçivəyə sığmayan hərəkətləri dünyanın 12,7 mln kv km ərazisini əhatə etmiş (söhbət əsas əlli ocağın zəbt etdiyi ərazidən gedir) və 220 mln əhalinin yaşadığı geniş ərazidə metastaz verə biləcək münaqişə mənbəyinə çevrilmişdir. Qeyd etdiyim təhlilə əsasən separatizmin 6 coğrafi tipini təqdim etmək olar: Qərbi Avropa tipinə 8, Şərqi Avropa tipinə 12, İslam dünyasına 6, Asiya tipinə 14, Afrika ölkələri tipinə 6 və Amerika tipinə 4 belə ocaq düşür. 50 münaqişə ocağının 20 -də münaqişə və qarşıdurma hərbi xarakter daşıyır. Bu, Asiya üçün daha xarakterik haldır. Planetin onlarla hissəsində seperatizmin təzahürü beynəlxalq aləmdə potensial təhlükədir.
1991-ci ildə Sovetlər İttifaqı süqut etdikdən sonra, dağılmış ittifaqın subyektlərindən olan Ermənistan, Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağı işğal etmiş, insanlığa qarşı ən ağır cinayətlərdən sayılan və hamıya bəlli olan Xocalı soyqırımını törətmiş, başqa dövlətlərin hərbi arsenalından və gücündən istifadə edərək Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinə qəsd etmiş, xalqımıza qarşı faşizm ideologiyasına xas siyasətə başlamışdır. BMT TŞ-nın məlum qətnamələrinə baxmayaraq bu siyasət əhəmiyyətini itirməməmiş, əksinə müstəsna həyasızlıqla davam edir.
-Separatizmin hansısa növü, forması mövcuddurmu?
-Separatizmi Etnik və Dini dəstələr növündə iki yerə ayırmaq olar. Birinci halda ”“ etnik azlıq ayrılmağın tərəfdarı, digəri - dinin tərəfdarıdır. Seperatizmi məqsədlərinə görə də fərqləndirmək mümkündür. Bu mənada yeni, müstəqil dövlət təşkil etmək arzusu ilə ayrılmaq və qanunsuz silahlı dəstələrdə birləşməsi başa düşülür. Türkiyədə Kürd, Çin Xalq Respublikasında isə Uyğurların separatizm hərəkatını buna əyani misal kimi göstərmək olar. İkincisində məqsəd başqa dövlətə birləşmək cəhdi ilə müşayiət olunan separatizmdir, məsələn: Çinin Muxtar Regionunun Monqolustana birləşməsilə bağlı olan seperatizm. (Çinin Muxtar Regionu Monqulustanın ərazisində olduğuna görə ora birləşmək istəyi). Üçüncü halda dövlətin daxilində qalmaqla geniş muxtariyyət əldə etmək məqsədilə separatizm. Məsələn: Fransa dövlətində Korsikanın muxtariyyət hüququnun genişləndirilməsi uğrunda mübarizə.
Müasir dövrdə öz müqəddəratını dinc və yaxud, hərbi arsenalın tətbiqi yolu ilə müəyyən etmə halları Rusiyada çeçenlərin və tatarların (1992-ci ildə), İndoneziyada açekstlərin, Şərqi Pakistanda benqalların və puştunların, Hindistanın Şimali-Şərqində çox saylı separatçı hərəkətləri, İranda kürdlərin, İraq və Türkiyədə, Sudanda qeyri müsəlman əhalinin təhlükəli davranışlarını, Albanların Serbiyada və Makedoniyada, İrlandların Böyük Bitaniyada, Abxazların və Osetinlərin Gürcüstanda, ermənilərin Azərbaycanın suverenliyi daxilində, Uyğurların, Tibetlilərin Çində, Hindular ABŞ da distant üsulla idarə olunan müəyyən qrupların legitimləşməyən “demokratik islahatları”göstərmək olar.
-Beynəlxalq hüququn separatizmlə bağlı mövqeyi konkret olaraq nədən ibarətdir?
-Qeyd etdiklərim Beynəlxalq hüququn hamılıqla tanınmış prinsiplərinin qəlibinə sığmadığından “müstəqil dövlət” yaratmaq ideyasını beynəlxalq ictimaiyyət qəbul etmir. Heç BMT də, indiki halda bunun hayında və tərəfdarı deyil. Ən azı ona görə ki, Millətlər təşkilatı onun subyekti olan ölkələrin suverenliyini müdafiə edə və dövlətlərin daxili işinə müdaxiləni qəbuledilməz saysa da, bu qadağanı nizamnaməsinə uyğun digər dövlətlərdən tələb edə bilmir. Faktiki olaraq BMT dünyada artıq nüfuzunu xərcləmiş bir təşkilata çevrilib. Yetər ki, üzv dövlətlər ondan üz döndərsələr, kağızdan düzələn evcik kimi dağılacaq. İndi, yeni bir beynəlxalq qurumun təsis edilməsinə və siyasi cəhətdən yetkin, erudiyalı, güclü liderlərə böyük ehtiyac var. Avropa Şurası bu arzuda olsa da, alınmadı. 20 ildən çox müddət ərzində Azərbaycan dövlətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll olunmaması və yaxud, məsələnin dinc yolla həllinə imkan verilməməsi belə deməyə əsas verir. Nə BMT, nə də, vasitəçilik qrup qane edəcək bir siyasət ortaya qoya bilmədilər, istəmədilər. Bu məsələdə BMT və ATƏT danışan alətə xas davrandılar,müqəvva siyasətinə üstünlük verdilər. Təssüflər olsun ki, ərazimizin işğaldan qeyd-şərtsiz azad olunması barədə BMT TŞ-nin məlum qətnamələri icraya yönəlmədiyindən məsələyə beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun baxılması müxtəlif və vecsiz bəyanatlarla yubanır. Güc tətbiq etmək hüququ isə Baş Komandanın özgəninkiləşdirilməyən hüquqları və səlahiyyətləri sırasındadır.
Yuxarıda toxunduğum kimi ATƏT-in Minsk qrupunun vasitəçilik missiyası beynəlxalq hüququn prinsiplərinə hörmətsizlik və laqeydlik ruhunda davranması separatizmin, söndürülməmiş ocağın alovlanmasına şərait yaradılır.
-Separatizmi daha tez tətikləyən, onu daha tez alovlandıran hansısa amillər mövcuddurmu?
-Adətən sosial-iqtisadi vəziyyətin gözlənilməz dəyişikliyi, qeyri-siyasi sabitliyin yaranması və ya, ölkədə iqtisadi böhran vəziyyəti nəticəsində etnik və dini münaqişələr separitizmə gedən yolu qısaldır. Qeyd etdiyim kimi bunun bariz nümunəsi olaraq sosialist sisteminin çökdüyü bir dövrdə dünyanın super dövləti olan Sovet ittifaqını, habelə sosialist Çexoslavakiya və Yuqoslaviyanı göstərmək olar.
Keçmişdə separat hərəkatlar və birləşmələr nəticəsində bir sıra ümumdünya və regional beynəlxalq təşkilatlar yaranmağa başladı. Bura BMT-da nümayəndəliyi olmayan “millətlərin və xalqların təşkilatını” aid etmək olar. Postsovet məkanında olan müstəqil dövlətlər birliyinin analoqu kimi “tanınmayan dövlətlərin birliyi”, xalqların hüquqları və demokratiya uğrunda hərəkatı aid etmək olar və s.
-Cəzanın sərtləşməsi separatizmə qarşı daha effektli mübarizə baxımından faydalı ola bilərmi?
-Ekspertlər hesab edirlər ki, dövlət daxilində özbaşınalıqlara, itaətsizliyə, ictimai asayişin kütləvi şəkildə pozulmasına, qeyri-siyasi sabitliyə gətirib çıxaracaq hərəkət və hərəkətsizliklərin qarşısını almaq məqsədilə cəzanın sərtləşməsinə ehtiyac var. Separatizmə açıq çağırışlar siyasi-iqtisadi vəziyyətə neqativ təsir etdiyindən RF-da 5 ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə və üç ilə qədər müəyyən vəzifə tutma hüququndan məhrumetmə cazası müəyyən edilir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında dövlətin ərazisinin qanuni yolla, ümumxalq səs vermə - Referendum vasitəsilə dəyişdirilməsinin mümkünlüyü ehtiva edilmişdir. Belə ki, Konstitusiyanın 3-cü maddəsinə görə Azərbaycan xalqı öz hüquqları və mənafeləri ilə bağlı olan hər bir məsələni Referendumla həll edə bilər. Əsas qanunda “Azərbaycan Respublikası dövlət sərhədlərinin dəyişdirilməsi də yalnız Referendumla həlli” qeyd edilmişdir. İstənilən halda separatizm bütün dövlətlər üçün arzu olunmaz və zərərli düşüncədir. Bu sayaq düşünən qrup, siyasi və dini təşkilatı vətəndaşı olduğu dövlət qəbul etmir.
Mövcud ictimai institutlara qeyri-müəyyən utopik baxışlar, həddən artıq fərdiyyətçilik halları dövlət əleyhinə neqativ əhval-ruhiyyənin yayılmasına səbəb olduğundan CM-nin müvafiq məddələrinin dispozisiyası və sanksiyalarında cəzanı sərtləşdirən dəyişiklərin edilməsi vacib məsələlərdəndir.
Seymur Əliyev
