Təcrübəm mənə deyir - hər tarixi dövrün ömrü, nə az nə çox, bir köhnə dəyirmanın həyatı, cırıltısı qədərdi.

***

Dediklərim, köhnə Bakı dəyirmanının taleyi ilə təsdiqlənir. Ötən əsrin əvvəlində tikilmiş həmin dəyirman Nikolay dövrünü də üyütdü, sonrakı sovet zamanını da. Axır, özünü də üyüdüb döndü, çevrildi dəbdəbəli “Landmark” biznes-mərkəzinə. 

İndi də özünün bu qədim adətindən, şakərindən qalmır o - qədim qalın divarları arasında 4-cü Bakı Caz Festivalını üyüdür. 

***

Vədələşdiyimiz kimi, millət vəkili Qənirə Paşayevə ilə bu mistik, şairanə ünvanda görüşdük. “Landmark”ın ağır şüşə qapılarını güclə aralayıb əvvəlcə Qənirə xanımı içəri ötürdüm, sonra yoldaşım İlhamiyyə Rzanı. Dəhlizdə elə iki addım irəli keçmişdik ki,  gördük İsveç səfiri Tomas Danestad, ayaq götürüb sürətlə özü biz tərəfə yüyürür. Səfir alicənablığını nümayiş etdirməkdən elə biləsən xüsusi zövq alırdı - qadınlarımızın üst plaşlarını məhz özü təhvil alıb, sol qolu üstə atdı. Sakitliyə riayət edərək biz tərəfə əvvəl ingiliscə, sonra səlis rusca pıçıldadı:

- İcazə verin, 4-cü Bakı Caz Festivalı çərçivəsində keçirilən tədbirlərə dəvət edim sizləri. İsveç caz təranələrini - səfir biləyindəki bahalı saata baxdı - az sonra dinləyərik. Hələlik rəssam Kamal Əlinin rəsmlərini seyr edin "Landmark"ın bu dairəvi, möcüzəli “Ratunda” zalında.

Divar boyu yanbayan düzülmüş rəngarəng rəsmlərdə cazın tarixi təsvir edilmişdi - Ema Fiscerald bir tərəfdə caz oxuyurdu, Lui Amstronq bir başqa tərəfdə. Qorxurdum ətrafımızdakı gəl-getdə, sıxlıqda Qənirə xanımı gözlərimdən tam itirim. Əvvəlcə bu nigarançılıq hissini bir anlığa yaşadım elə bil. Amma caz ustası Əzizə Mustafazadənin portretini görüncə, inanın, xeyli sakitləşdim. Bildim ki, gözdən itirdiyim Qənirəni gec-tez məhz burda, bu tablonun önündə aşkarlayacam. Bir də gördüm, bəli, Qənirə ilə İlhamiyyə ordadırlar. Əzizənin şəkilinə baxıb öz aralarında nəsə müzakirə edirlər. Qənirəni, İlhamiyyəni, Əzizəni bax bu cür - bir yerdə, bir nöqtədə görüb uzaqdan müşahidə etmək, daha sizdən nə gizlin, çox maraqlı göründü mənə. Şəkildəki Əzizə, qara royal üzərində uzanıb uzun saçlarını ətrafına səpələmişdi. Gur vəhşi saçlar, royalın ağ dilləri, nəhayət, mənzərəni haşiyəyə almış qırmızı nar dənələri bir vahid kompozisiyada birləşib hamımızı heyran qoymuşdu.

Qısası, tablo önündə bir xeyli dayanıb eyni bədii zövqü, eyni mədəni maraqları, idealları bölüşdüyümüzə sevindik. Qənirənin daxili aləmi, zövqü ilə bizi birləşdirən ortaq xətti, şükür, artıq tapmışdım özüm üçün. Qalırdı indi ancaq bu incə xətləri, mövzuları bir süjet ətrafında birləşdirib son nəticəyə yetişmək.

***

“Landmark”ın “Ratunda” zalı dairəvidi, iti küncləri-falan yoxdu. Belə yerlərdə nəyisə gizlətmək, başqalarından gizlənmək qətiyyən və qətiyyən mümkün deyil. Belə ünvanlarda çox nadir imkan var hamını bircə poetik baxışın tərkibində görəsən. 

Hissiyyatımız da çox keçmir bu qanunlara tabe olur. Qənirə xanım, sərgidəki şəkilləri diqqətlə izləyə-izləyə yenə də qayıdır əvvəlki yerə - qara royal üzərində öz dünyasını qurmuş, saçlarını səpələmiş Əzizənin portreti önünə. Şəkildən ilhamlanaraq öz məktəb xatirələrini bizlə bölüşür burda.

- Tovuzun 1 saylı Düz Qırıxlı kənd məktəbində, yadımdadı, teatr tamaşaları qoyardıq səhnədə, şahmat yarışları keçirərdik, divar qəzeti buraxardıq. Mirzə Cəlilin “Ölülər” dramına növbə gəlib çatanda bərk sevindim. Amma səhnədə Kəblə Fatma kimilərini canlandırmaq mənlik deyildi. Dirəndim ki, bəs əsərdəki qadın rollarının ifası məni qəti qane etmir. Dedim, mənə kişi rolunu, Kefli İsgəndər rolunu verin, bədabətdə Şeyx Nəsrullah rolunu verin. Səhnədə, yadda saxlayın, yaşmaqlanıb xurafata yuvarlanan deyiləm. 

Qənirə xanımın səhnə mədəniyyətinə, natiqliyə yiyələnməsi, diqqət edin, məktəb günlərinin məhz bu ilginc, çılğın epizodundan başlayaraq indiyəcən davam edir. Təəccüblənməyin - bir var, pələng dərisi geymiş qəhrəman, bir də var Qənirə kimi, maarifçi İsgəndərin dərisinə bürünüb siyasətə, gündəmə atılan canlı azad qadın heykəli - yəni sözün əsl mənasında millət vəkili, jurnalist, maarifçi Qənirə Paşayevə. Vaxtilə yaşadığı komsomolçu həyatı da Qənirə Paşayevanın həyatında izsiz ötüşməyib. Məhsul, üzüm yığımında Qənirə şagirdlər sırasında həmişə birinci olub. Üzümçülük barədə mükəmməl biliklərə də məhz sovet dövründə yiyələnib o. Bilir, üzümə göy daşı nə vaxt vurmaq lazımdı, üzüm tarlalarına təyyarədən nə qədər, hansı ölçüdə dərman səpələmək tələb olunur. Sovet vaxtları qalsaydı, rəssamlar bu gözələ “tarla qızı, üzümçü qız” adını verib surətini yağlı boya ilə kətan üzərinə köçürərdilər bəlkə də. 

***

Ancaq Qənirə xanımın indiki zövqüncə deyil həmin bu sosrealistik rəsm nümunələri. Kamal Əli fırçasından süzülmüş Əzizə Mustafazadənin poetik portreti barəsində isə mən bunu deməzdim. Deyəsən, bu şəkildə Qənirə hardasa özünü də tapıb. Tək özünü deyil, Rəfiqəsi İlhamiyyə Razanı da, hiss edirəm, bu poetik tablonun tərkibində görür o.

Bu vaxt İsveç səfiri Tomas Danestad yenə gəlib qoşulur bizə. Əzizənin qara royal üzərindəki şəklinə heyranlığımıza biganə qala bilmir.

Qənirə xanımın Qərb diplomatları ilə anında anlaşmağı, vallah, düz sözümdü, mənə çox maraqlı görünür.

İsveç səfiri bərk karıxır bu vaxt. Deyilənləri, xəsiscəsinə etiraf etməkdən başqa çarəsi daha qalmır.

Həəəə... Bax budur adına “diplomatik həyat” deyilən sınaq meydançası. Gərək təkcə diplomat deyil, hərdən rəssam, hərdən bəstəkar, şair da olasan bu qəliz oyun meydançasında. Gərək mütləq gözəl olasan. Fotokameraları, diktofonları fəhmlə duyub hərəkətlərində, sözlərində ehtiyat nümayiş etdirəsən. Bax indi biz bunu yaşayırıq. Sözlərimiz, hərəkətlərimiz ehtiyatlı, əvvəlcədən düşünülmüş bir ssenari axarı ilə davam edir sanki.

*** 

Gecdi artıq. Caz dünyasından, Əzizənin portretindən həvəssiz ayrılıb Sumqayıt yoluyla Qənirə Paşayevanın Masazırdakı evinə doğru şütüyürük. Ev deyəndə ki, bu ünvan mənə daha çox hədiyyələr evini xatırlatdı. Həmin isti yuvanın divarlarını, taxçalarını vaxtilə Qənirə Paşayevaya verilmiş saysız hədiyyə nümunələri təşkil edir - bax bu sualtı qayıq maketini ona Rusiyanın Arxangelsk şəhərindəki diaspora fəallarımız bağışlayıb. Bu ipək xalça isə Şimali Azərbaycanın coğrafi xəritəsini özündə əks etdirir. Qənirə xanım bu xalçanı böyük məbləğdə pul verərək “Azərxalça” İstehsalat Birliyində toxutdurub. Elə bil özü də keçib xana arxasına. Xalçaya bir-iki ilmə özü də vurub.

- Hə, elədi. Azərbaycanlıyam daaaa... ilmə vurmağı, çay içməyi, dolma bükməyi, xəngəl asmağı, lazım gələndə başıma kəlağayı atmağı, nəhayət, deputat olmağı, sizdən nə gizlin, sevirəm... 

Sualım, deyəsən, ev sahibəsinin lap ürəyincə olur.

- Vallah, düz sözümdü, əvvəllər öz adımı sevmirdim. Adımı kiçik əmim qoyub. Eşitdiyimə görə, onun vaxtilə eyniadlı nakam sevgilisi varmış... Bədii ədəbiyyatda bu adı tapammayıb, bərk əsəbiləşirdim. Adımı dəyişmək istədim hətta bir dəfə... Sonra qorxdum, əmimin hissiyyatına toxunum... Ancaq bir gün Qənirə adını rəhmətlik Firudun Ağayevin “Mən uşaq olmamışam” romanında aşkarlayıb, nəhayət, bir xeyli sakitləşdim.

Özü barədə mənə az məlumat ötürdüyünü hiss edən Qənirə xanım, bu vaxt səhvini düzəltmək,  mənə əlavə məlumatlar ötürmək istəyir.

- Hərbi hazırlıq dərsində də çox fəal idim. “Kalaşnikov”u sökmək işində mənə heç kim çata bilməzdi Tovuzda.

Çəp baxışlarımı Qənirədən gizləmirəm. Bilirəm ki, məhz bu sualla silahlanıb Qənirənin çox qapalı daxili aləminə daxil ola bilərəm mən.

Yanılmıram, deyəsən. Qənirə sualımdan əvvəlcə ehtiyatlanır elə bil. Durduğumuz nöqtədən bir-iki addım geriləyib süfrəyə yaxınlaşır. Heyva şirəsiylə dolu incə qədəhi əlində sıxaraq keçir çox incə mətləblərə.

- Həəəə... əmimin öz əsərlərində cızdığı coğrafiyanı təqib edə-edə gəlib yetişdim Dəclə, Fərat sahillərinə. ANS-də çalışdığım zaman reportyorluğum köməyimə gəldi. Əmimin yolunu, səyahət marşrutlarını təkrarladım orda. Köhnə dostlarımız Əbdüllətif Bəndəroğlu, Əta Tərzibaşı, Kuzəçi ailəsi ilə görüşdüm Dəclə, Fərat sahillərində.  

- Qəzənfər Paşayev, böyük əmim, yaxşı ki, o vaxtdan, 50-ci illərdən bizi bu coğrafi ərazi ilə tanış etdi. Ən azı məni tanış etdi. Mövzuya bələd olmağım ANS-də çalışarkən çox karıma gəldi. Sonra həmin mövzunu siyasi fəaliyyətimdə də təkrarladım. Suriyada Türkmən dağına qalxmağımı, Kərkükdə soydaşlarımızla görüşlərimi heç vaxt unudan deyiləm. Təbriz sevdamı da uşaqlıqdan yaşayıram. Tovuzdakı evimizin qapısını gedib indi aç. Səni əvvəlcə Şəhriyarın divardakı şəkli salamlayacaq, sonra evimizdəki doğmalarım. Bu hisslərimdə, inanın, çox səmimiyəm.

Qənirə xanımın iti, sərrast baxışları bu vaxt gedib sancılır qarşı divara. Təbrizin məşhur “Traxtur” futbol komandasına məxsus bayraq orda tək-tənha deyil. Tovuzun “Turan”, “Qarabağ-Azərbaycan” bayraqları əhatəsindədir. Qənirə şahmatdan sonra sən demə, futbola da azarkeşlik edirmiş, biz heç bilməmişik.

 

Qənirənin kiçik vətəninə - Tovuza olan məhəbbəti, böyük vətəninə - bütöv Azərbaycana olan sevgisiylə təxminən eynidir. Tərəziyə qoysan, biri aşağı enib, digəri yuxarı qalxan deyil. Evindəki hədiyyələr, əşyalar türk dünyasının geniş coğrafiyasını özündə tam əks etdirib öz tamaşaçılarını, o cümlədən məni xeyli sevindirir.

***

Düzü, istəmirəm aramızdakı söhbət, siyasi gündəmə köklənsin. Axır nöqtəsini siyasi mövzularda gedib tapsın. Bilə-bilə, ABŞ-dakı seçkilər, feminist Hillari Klinton barəsində sual vermirəm şahmat taxtası önündə əyləşib növbəti gedişini düşünən Qənirə Paşayevaya. Kamal Əlinin bayaq gördüyümüz şəkilləri arasında Klintonun şəkli-zad da yoxdur ki, bəhanə edib bu mövzuya qayıdım.

Amma lap axırda deyirəm bəlkə şeytanın qıçını bir qırım? Solaxay bir sual verim Qənirəyə dünya feminist hərəkatı barəsində? Hillari Klintonla Donald Tramp arasındakı seçimdə Qənirə xanımın kimə üstünlük verdiyini özümçün bir aydınlaşdırım. 

- Piyadaları qurban verməyi sevmirəm... Sən at gedişlərini sevirsən görürəm. Ehtiyatlı ol bu gedişlərində.

Şahmat taxtası üzərindən Qənirəyə bir də baxıb qarşımda çox peşəkar bir oyunçunu aşkarlayıram. Hiss edirəm ki, şahmat taxtası üzərində vəziyyətim o qədər də yaxşı deyil. Siyasi sualları bir kənara tolazlayıb, oyuna girişməyimin tam vaxtıdır.

Yoxsa bir-iki saniyədən sonra müqəddəratım, taleyim bax bu şahmat oyununda bir başqa cür həll olacaq.  

***

Xahiş edirəm, “azad qadın” deyərkən, təkcə elə "Nizami" metrosu tərəfdəki o məşhur heykəllə kifayətlənməyin.