(II yazı)

  Xalqın istənilən çətin vəziyyətdən çıxmasına birinci növbədə ziyalılar çalışmalı və bunun əvəzində xalqdan heç nə ummamalıdır. Əgər umursa, o, artıq ziyalı yox, işəmuzd işçiyə çevrilmiş olur. Ziyalının qiymətini isə əvəl-axır xalq verəcəkdir. Ola bilər ki, yuxarılar ziyalılara etinasız yanaşsın (əslində bu cür yanaşmaya onların haqqı da yoxdur), amma bu heç vaxt ziyalılıq mövqeyindən geri durmağa əsas verməməlidir.  Aşağılardan isə ummağa dəyməz, onların bu səviyyədə olmasında elə birinci günah ziyalıların boynuna düşür. Bəli, aşağılar, Sabiri müsəlman qəbrstanlığında, Asif Atanı öz doğulduğu kənddə dəfninə etiraz edənlər, Mirzə Cəlili hamamda kassir işlədənlərdir.

  Millətin tərəqqisi ziyalıların çoxluğu ilə bağlıdır. Aydındır ki, ziyalı çox olduqca onun ziyasına yığışanlar da çox olacaqdır. Otuz yeddinci il represiyası  xalqımızı ziyalılarsız qoydu. Az-çox o cəza maşınından kənarda qalanların isə susmaqdan (az saylı olduqları üçün) başqa əlacları qalmadı. Əvəzində xalqa “sovet ziyalısı” adında yeni bir şey sırındı. Və beləliklə yeni “ziyalılar” Türkiyəni, Musavatı, Rəsulzadəni millətin düşməni kimi təqdim etmiş, uydurma “26-lar”I xalq qəhrəmanları,  Şamuyan adlı cəllada isə “xilaskar” kimi heykəllər qoydurub, gənclərimizi ona sitayiş etməyə çağırmışlar. Tarix isə novellalar, hekayələr yığını deyil, reallıqlardan ibarət olduğundan izsiz ötüşmür və bu izə düşən ədəbiyyatçılar, yazışılar, jurnalistlər, tarixçilər arxivlərdən əldə etdiklərinin köməyi ilə əsl həqiqətləri dərk edərək, milli ziyalılara çevrilmişlər. Amma, təssüf ki, onların sayı yetərincə olmamışdır.  İlham İsmayıl xatirələrində; “”¦Abbas Zamanov, Şirməmməd Hüseynov, Qulu Xəlilov, Famil Mehdi kimi müəllim-ziyalıların mühazirələrdə bizə fərqli fikirlər, bəzən qadağan olunmuş həqiqətlər barədə dedikləri bizlərdə  də fərqli düşüncə formalaşdırıb”¦” yazıb.

 (Baxın: moderator.az/news/131334.html).

 O dövrdə BDU-da olduğu kimi başqa ali təhsil müəssələrimizdə də kifayət qədər milli ziyalılarımız olsaydı, sözsüz ki, kifayət qədər də İlhamlarımız da yetişərdi. Beləliklə, milli ziyalı kasadlığı ilə 90-cı illərin əvvəlində müstəqillik uğrunda mücadiləyə girişməli olduq. İlk dövrlərdə əsasən diletantlar nəzərə çarpır, kütlə isə onun səviyyəsinə uyğun danışanlar çoşqu ilə qarşılanırdı, ziyalıların səsləri isə demək olar ki, eşidilmirdi. Sovet ziyalısı adlandırdıqlarımız zümrə isə əvvəlcə hərəkata qoşuldular, daha sonra orada gözlədiklərini ala bilmədikləri üçün AMİP-ə, YAP-a üz tutdular və nəhayət qiyamçılara dəstək olub “4 iyun”-u acı tariximizə çevirdilər.

Milli hökümətin çoküşündən sonra bu “ziyanlılar” kalistuklarını taxıb, kostyumlarını geyib, parlament binasının qarşısına axışdılar və ha gözlədilər ki, içəridən biri çıxıb onlara “sən də gəl” deyəcək. İçərdəkiləri isə çöldəkilər yox, öz planları maraqlandırırdı. Zaman keçdikcə öz istəklərinə nail olmayanlar, indi də Əbülfəz Elçibəyi günahlandırırlar ki, niyə Heydər Əliyevi hakimiyyətə dəvət edib (guya buna onların aidiyyəti olmayıb) və ya AXC hakimiyyətində qəssab, kababçı, çayçı, Kamaz şoferi və s. söz sahibi idi.

Bəli, doğurdan belə idi, ona görə ki, adınızı ziyalı qoyan sizlər indiki kimi irəli çıxıb söz deməyə cürətiniz çatmırdı, hətta xalq arasında “Ə, bu Qarbaçov nə bicin biriymiş, aşkarlıq adıyla bunları danışdırıb, axırda bir-bir soxacaq içəri” deyirdiniz. Yaxud da, 1991-in payızında ölkənin parlamentdə imkan vermədiniz ki, Milli Ordu yaradılsın. Müəllibovun göstərişi ilə qvardiya yaradılmasına səs verdiniz. Əgər o vaxt ordunun bünövrəsi qoyulsaydı, bir çox xoşagəlməz hadisələrdən sığortalanmış olardıq və Qarabağdakı indiki duruma gəlib çıxmazdıq.

Heç də təsadüfü deyil ki, bundan əvvəlki yazıma “Hamımız günahkarıq” adı qoymuşdum (Hamımız günahkarıq - 4 iyunun 4 min dərdi...). Bütün bunlar bizim bacarığımızın məntiqi nəticəsidir. Ziyalısı belə “yetik” olan millətin aqibəti də belə olmalıdır. Burada sıravi xalqın günahlandırılması doğru deyil. Burada nə satqın var, nə də xəyanətkar, bacardığımız budur.

   Bəndəniz ali təhsilini Xankəndi şəhərində alıb. O zamanlar kirayə ev tapmaq üçün çoxlu sayda erməni evlərində olurduq. Demək olar ki, çoxunun evində erməni ziyalılarının; yazıçı, şair, musiqiçi, alim və s. nəfis işlənmiş şəkillərinin olduğunun şahidi olmuşam. Xankəndində azərbaycan dilində təhsil verən bir orta məktəb var idi. Bu məktəbdə ziyalılarımızın portretləri solğun, keyfiyyətsiz və hətta bəzi yerləri yararsız olduğu halda, erməni məktəblərində yüksək tərtibatlı, boyalı erməni ziyalıların şəkilləri göz oxşayırdı, şəraitləri də azərbaycanlılarınkından dəfələrlə üstün idi.

Şəhərdə bütün göstərici lövhələr erməni dilində, tək-tək yüksək ranqlı idarələrin adları həm də rus dilində yazılmışdı. Bir dənə də azərbaycan dilində yazıya rast gəlməzdin (hansı ki, bu qanuna zidd idi). Yəqin ki, ora düşən əcnəbi bu yerin hansı ölkənin ərazisi olduğunu çətin müəyyənləşdirə bilərdi. Bütün bunlar hələ sovet dövründə baş verənlər idi. Bizdə niyə milli atributlara belə münasibət yoxdur?  

Buyurun, baxın müstəqil dövlətimizin paytaxtı Bakı şəhərinə! Divarlarda hər dildə yazıya rast çələ bilərsən, pisi də odur ki, azərbaycan dilində olan yazılarda orfaqrafik səhvlər baş alıb gedir. Ölkədə buraxılan istehlak mallarının üzərindəki yazılara baxın! Kim hansı səviyyədə savada malikdirsə o cür də yazır. Milyonlar qazanan dərman ticarətçilərindən kim tələb etməlidir ki, etdirdiyiniz tərcümələrdə dilimizin qayda-qanunlarına niyə əməl edilmir? Dövlət nümayəndəsi gəlir, rüşvətin alıb gedir, jurnalist gəlir, cibinə bir şey qoyub yola salırlar. Vəziyyət isə dəyişmir.

Buna birinci növbədə ziyalılar etiraz etməli və xalqı da bu etiraza qoşaraq ictimai qınaq yaratmağı bacarmalıdırlar. Ziyalılar xalqın avanqard hissəsi olub, düşünən beyinidir. Ümumiyyətlə, ümummilli məsələlərdə ziyalılar prinsipal mövqe nümayiş etdirməli, dirəniş göstərməlidirlər. Məmur vəzifədə olanda bir cürə, çıxanda isə başqa cürə danışa bilər, amma ziyalı üçün belə mövqe yaramaz.  

Ola bilər ki, zamanında onlar xalq tərəfindən dəstəklənməsin, amma bir müddətdən sonra onların haqlı olduğu xalqa da bəlli olacaq və bir neçə belə hallarla rastlaşan xalqın ziyalılara inamı artacaqdır. Əgər xalq ziyalısına hörmətlə yanaşıb onun dediklərini qəbul edirsə, bu artıq böyük gücə malik olmaq deməkdir. Ziyalısı ilə daimi təmasda olan xalqın da intellektual səviyyəsi yüksək olar, daha bizdəki kimi çayxana səviyyəsində yox.

Beləliklə gəlib çıxdıq qoyulan sualın cavabına: xalqın intellektual səviyyəsi onun öz ziyalısına münasibəti ilə ölçülməlidir. Ziyalısına inanan xalq heç vaxt çətinliyə düşməz.