Məntiq və vicdan hərəsi özlüyündə insanın həyatını yönləndirən əsas istiqamətləndirici meyarlardır. İnsanların bir qismi məntiqlərini, başqa bir qismi isə vicdanlarının səsini əsas olaraq qəbul edib həyatlarını buna görə yönləndirirlər. Bəs bu anlayışlar nədir və hansına tabe olmaq lazımdır? 

Məntiqi riyazi düsturla müqayisə etmək olar. Yəni məhvumları riyazi düstur formasına salıb müqayisə edərək nəticə çıxarmağa məntiq deyə bilərik. Bütün cəmiyyətlərdə məntiqlə hərəkət etmək çox yayğındır və bu doğru kimi qəbul edilir. Hətta məntiqlə deyil, vicdanla hərəkət edən insanlara əksər insanlar qınayıcı  nəzərlərlə baxırlar. Məntiqə görə hərəkət etməyin həyatda ən əhəmiyyətli yolgöstərici kimi təqdim edilməsinin əsasında, əslində, qədim yunan filosoflarının materialist izahları dayanır. Məntiq hər zaman materialist izahların əsası kimi təqdim edildiyi üçün cəmiyyət tərəfindən də materialist anlayış kimi mənimsənilib və tətbiq edilir. Məntiq insanın qarşısına çıxan hadisələri öz mənfəətinə görə müqayisə etməsidir. Məntiqin əsasında mövcud variantlar arasındakı faydaların müqayisəsindən doğan maddiyyatçı bir baxış bucağı dayanır.

Vicdan isə Allahın ilhamıdır. Vicdan anlayışı insanlar arasında iç səs olaraq qəbul edilir. Bu “iç səs” dediyimiz səsin qaynağı da təbii ki, Allahdır. Yəni vicdan, əslində, Allahın insana doğru ilə yanlışı ayırd edə bilməsi üçün ilham etdiyi bir yönləndirmədir. Vicdan hər kəsdə vardır. Yəni Allah doğru ilə yanlışı hər kəsə ilham edir. Edilməli olan isə daimi olaraq vicdanın səsini əsas alaraq hərəkət etməkdir. 

Hərəkətlərimizin, qərarlarımızın əsası olan bu iki məhvumdan hansını seçməli, hansı ilə yaşamalıyıq?

Dünya təsadüfən öz-özünə formalaşmayıb, canlılar təsadüfi təbiət hadisələri ilə yaranmayıb. Maddənin maddi əsası yoxdur, gördüyümüz, bildiyimiz heç bir şeyin maddi əsası yoxdur. Bizə göstərilən kainat, dünya, hadisələr, insanlar- hamısı tək mütləq varlıq olan Allah tərəfindən yaradılıb və anbaan yaradılmaqdadır.  Dolayısı ilə dünyaya, həyatımıza da materialist bir baxış bucağı ilə baxmağın əsası olmaz.  Allahın varlığının, dinin doğruluğunun mütləq olması faktı bizə hərəkətlərimizi, qərarlarımızı da necə seçəcəyimiz barəsində doğru variant təqdim edir. Bu doğru variant vicdandır. Vicdana görə hərəkət etmək eyni zamanda  həqiqi imanın və səmimiyyətin də göstəricisidir. Allaha, həqiqətən, iman edən və səmimi şəkildə Allah üçün yaşayan bir insan hər zaman vicdanına görə davranar. Vicdani yanaşmada gələcək hesabı, maddi mənfəət olmaz. Məntiqi yanaşma ilə vicdani yanaşmanın fərqi də məhz burda ortaya çıxır. Məntiqin əsasında materialist düşüncə durduğu üçün qərar  anında məntiqi yanaşma tətbiq edildiyində ölçü olaraq seçimlər arasında gələcək potensial, maddi dəyər, dolayısı faydalar və s. kimi maddiyyatçı bir müqayisə olur. Vicdani yanaşmada isə o anlıq ortadakı variantların hansının Allah rızasına uyğun olduğuna baxılır, veriləcək qərarın dünyəvi nəticələri hesablanmadan, içdən gələn və Allahın ilhamı olan yaxşılıq hissinə, yəni vicdana tabe olaraq, Axirət düşünülərək, Allahın rizası düşünülərək qərar verilir. Əslində, məntiqi yanaşmanın doğuracağı nəticə daha faydalı olmalı ikən əksinə, vicdani yanaşıldığında hər zaman ən gözəl nəticələr ortaya çıxır. Çünki dünya maddi deyil, metafizikdir və dünyadakı işlərdə metafizik olaraq nəticələnir. Bunun üçün də məhz doğru yanaşma forması hər zaman vicdani yanaşmadır. 

Müsəlman hər zaman vicdanını dinləyər və hər qərarı vicdanla müəyyənləşdirərək  qəbul edər. Bu gözəl əxlaqın kütləvi təsiri isə daimi olaraq sevgi, şəfqət, fədakarlıq və yardımlaşma şəklində təzahür edər. Çünki hər zaman vicdani davranan bir insan daimi olaraq fədakar olacaq və yaxşılıq etmək üçün çalışacaq və təbii ki, kütləvi olaraq hər kəs bu cür əxlaqa sahib olsa, dünyada heç bir müharibə, sıxıntı, aclıq, heç bir neqativ hallar olmaz. Çünki bu cür olduğu təqdirdə heç kəs mənfəət yarışına girib bir-birini əzməz. Məhz vicdani yanaşmanın qlobal təsiri də dünyaya sülhün hakim olması ilə nəticələnər. İnsanlara vicdani yanaşmaq əxlaqını təlqin edən amil də dindir. Dolayısı ilə dünyada sülhün,əmin-amanlığın, şəfqətin, sevginin hakim olması üçün materializmin aradan qaldırılması, din əxlaqının dünyaya yayılması əsas şərtdir.