Moderator.az sənətşünas alim, aktyor, Azərbaycanın ilk şoumeni Qorxmaz Əlili-Canzadə ilə həmsöhbət olub. Q.Əlili-Canzadə efirlərdə görünməməyinin, seriallara çəkilməməyinin səbəblərindən danışıb, sənət, mədəniyyət haqqında fikirlərini bölüşüb.
Seriallara dəvət edən yoxdur...
Ola bilərdi ki, özüm serial çəkərdim. Ancaq bir-iki dəfə ssenari apardım, gördüm elə adamların yanına düşürəm ki, belə çıxır mən onların yanında savadsızam, gətirdiyimin nə olduğunu bilmirəm, gətirdiyim mənasızdır, bu işi qanmıram. İndi sənət düşüb allah saxlamış cavanların əlinə, ixtiyarı veriblər onlara, biz də oturub efirlərdən onlara baxırıq, aktyor olmağı, necə oynamağı onlardan öyrənirik. Biz bu yaşımızda öyrənməyə başlamışıq, indi heç kimə lazım deyilik... Mən incimirəm bunlardan. Bu yaşımda əsəbləşən vaxtım deyil, sakit oturmuşam evdə, öz işimi görürəm, yazımı yazıram. Çağırsalar da sağ olsunlar, çağırmasalar da. Onlar heç məni o qədər maraqlandırmır. Nə vaxt başa düşərlər ki, göstərdikləri sənət peşəkar deyil, zəifdir və ya qeyri peşəkardır, artıq peşəkarlara ehtiyac var, o zaman bizi də çağırarlar. Peşəkarlara ehtiyacları olmayacaqsa, deməli ya biz bu sənətdə lazım deyilik, ya da bunlar bizdən çox bilirlər. Yenə də biz də onlara baxıb öyrənməkdə davam edəcəyik. Deyirlər insan qəbr evinədək öyrənməlidir, biz də qəbr evinədək öyrənəcəyik.
Danışmağın nə mənası...
Danışmağın mənası yoxdur. Bir məsəl var: “Dəyirman bildiyin edər, çax-çax baş ağrıdar”. İndi bizim danışmağımızın da mənası yoxdur. Danışdıqca daha da onların ayaqları yer alır, deyirlər ki, bizi sıxışdırırlar, bizi qabağa getməyə qoymurlar. Maşallah, onsuz da qabaqdasınız, Allah canınızı sağ eləsin. Əgər reytinq qazandırırlarsa, buyursunlar, davam eləsinlər. Necə tamaşaçılar, eləcə də aktyorlar. Bir dəfə rus deputatlarını tənqid edirlər, onda belə cavab verirlər ki, deputatları da siz seçmisiniz axı, “Kakoy narod, takoy deputat”. İndi xalqımız bunları bəyənirsə, demək ki, artıq xalqımızın da səviyyəsi onların səviyyəsinə düşüb. Bəyənməyələr də var düzdür, bu fikri bütün xalqa şamil etmək olmaz. Ancaq reytinq verirlərsə, demək bəyənən daha çoxdur. Danışanda da mənasız çıxır, hörmətsiz olur adam, heç qulaq asan belə yoxdur deyilənlərə, o ki, qaldı nəticə çıxaran ola.
Biz peşəkarlar heç kimə lazım deyilik...
Vaxtında oynadıq, sonra müharibə vaxtına düşdük, müharibə zamanında belə xalqın rifahını yüksəltməyə çalışdıq. Müstəqil Azərbaycanın ilk şoumeni, ilk prodyuseri oldum, ilk şou proqram yaradan mən olmuşam. Bacardığımızı, əlimizdən gələni etdik zamanında, ancaq indi elə dövrana gəlib çıxdıq ki, heç kimə lazım olmadıq. Görək bu nə vaxtacan davam edəcək. Mənim 60 yaşım var, amma məndən də böyükləri var, Ağaxan Salmanov, Yasin Qarayev, İlham Namiq Kamal, Ramiz Məmmədov, Atabala Səfərov, Cəfər Namiq Kamal, Novruz Qartal. Bunlar hamısı 65-70-i haqlamış sənətkarlarımızdır. Ancaq bu sənətkarların heç biri indi meydanda yoxdur. Meydan indikilərin əlinə düşüb, qoy oynasınlar, nə deyirik ki. Biz neyləmişiksə, indi qismətimiz bu olub. Yəqin ki, zaman qiymət verər, imkan verərsə, yenə də oyanayarıq. Yox əgər olmazsa, şəxsən mənim mübarizə aparmaq fikrim yoxdur. Teatra ona görə getmədim ki, intriqa, mübahisə xoşlamıram. Sakit həyatı xoşlayıram, yaşamaq istəyirəm. Ömrümü rəqabətlərə qurban vermək istəmirəm. Əsasən kinoda öz yerimi bir qədər tapmışam, 7-8 filmə çəkilmişəm, qismət olsa, yenə də çəkiləcəyəm.
Heç kimə deyə bilmərəm ki, pul lazımdır...
İndikilərə savadlı adam lazım deyil. Bunlar oxumamış, məktəb görməmiş adamlar istəyirlər. Məktəb sözünə irad bildirilər, gülürlər. Bizi köhnə “pakaleniya” sayırlar, dəbdən düşmüş, yumoru bacarmayan, artıq reytinqi olmayan adamlar hesab edirlər. Halbuki “Qaynana” serialının ilk serialarından reytinqdə birinci mən oldum, Tünzaləylə birlikdə. Əgər Türkiyədə belə reytinq olsaydı, reytinq verən obrazı qabağa çəkərdirlər. Ancaq bizdə əksini elədilər, bizi sıxışdırdılar, özlərinin qruplarını yaratdılar. Ssenarini yazan adamlara söz deyəndə, məsləhət verəndə də inciyirdilər, qəbul etmirdilər, “biz-biz” deyirdilər. “Biz-biz” deyən adamlar dramaturgiyanı, yumorun səviyyəsini bilib-bilmədən komediya yazırdılar. Onlara özfəaliyyət deyəndə əsəbləşirlər, özfəaliyyət sözünü var-yox söyüşü kimi qəbul edirlər. Özfəaliyyət, yəni özü fəaliyyət göstərir, nə bacarırsa, onu göstərir. Bunların qabağına peşəkar rejissor bir iş qoymur axı. Amma maşallah çəkirlər, pul da tapırlar. Mənimsə ssenarim əlimdə qalıb, çəkməyə pul tapa bilmərəm, heç kimə deyə bilmərəm ki, pul lazımdır, heç verməzlər də. Ancaq onlara pul verirlər, bir günlük çəkilişlərinə görə min manat pul istəyirlər, kinoya dəvət olunanda 20 min tələb edirlər. Bu, yaxşıdır, qədrlərin bilirlər. Dövran bunlarındır, qoy qazansınlar, mən paxıl deyiləm. Mollaya deyirlər ki, aş gedir, deyir mənə nə var, deyirlər sizə gedir, deyir sizə nə var. İndi məni də kimin nə qazandığı maraqlandırmır, Allah hamının ruzisini versin.
Ləhcələrimizi ələ salırlar...
Ləhcələrimizi ələ salırlar, bu olmaz. Sovet vaxtında bizə bunu etməyə icazə verilmirdi. Bizə deyirdilər ki, ümumiləşdirilmiş bir azərbaycanlı obrazı yaradın. Məkan vacib deyil, əsas obraz dəqiq çatdırılmalıdır. Bir var ləhcəni şirinləşdirmək, bir də var ələ salmaq. Bunlar nə vaxtacan ləhcələrlə oynamağa, ələ salmağa davam edəcəklər? Televiziyadakı diktorların, aparıcıların, jurnalistlərin səviyyəsi nə vaxtacan belə davam edəcək? Neçə ildir sübut edə bilməmişəm ki, musiqidə prodyuser olmur, prodyuser kinoda, teatrda, televiziyada olur. Elə hey deyirlər ki, filan oxuyanın prodyuseri. Bu insanların savadları çatmır. Neçə müddətdir deyirəm ki, “sizlər”, “bizlər” sözü yoxdur. Özlərindən sözlər çıxardırlar, başa sala bilmirsən ki, Azərbaycan dilində “olacaydır”, “olacam” sözləri yoxdur. Əksinə, mənə sübut etməyə çalışırlar ki, yox e “camdır”. Nə deyirəm ki, canları sağ olsun, “cam-cam” deyə-deyə getsinlər. Bir dəfə biri mənə dedi ki, “ç” kobud səslənir, “ts” yaxşıdır. Dedim sən düz deyirsən, bizim dədə-babalarımız düz danışmayıblar. Nədə kömək əlini uzatmaq istəyirsənsə, səhvlərini göstərmək istəyirsənsə, o dəqiqə odlanırlar. Deyirlər ki, filankəs gəlib yerimizi dar elədi. Elə çıxır ki, güya mən onların çörəyinə bais oluram, ondansa elə mənim çörəyimə bais olsunlar, məni uzaqlaşdırsınlar.
Azərbaycan muğamı ölür...
Bu, hər sahədə belədir, musiqidə də. Görürsən ki, müsabiqədə çıxış edən şəxs münsiflər heyətində oturandan qat-qat yaxşı oxuyur. Amma münsif onu bəyənmir. Deyirsən ki, axı sən özün ömür-boyu belə oxuya bilməmisən, həmişə xaric oxumusan, sənin səsivi kompyuterlə düzəldirlər, bir sətri 15 dəfəyə oxuyursan, amma indi təmiz oxuyanı, yaxşı oxuyanı bəyənmirsən. Şikayət etmək olmur, şikayət edəndə də deyirlər ki, filankəs deyinir. Bizim danışmağımız əslində işin xeyrinədir. Çünki bizi də danlayıblar, bizə də peşəkarlar doğrunu göstəriblər. Biz birinci kursa gələndə, televiziyada çıxış etməyə qoymurdular, deyirdilər hələ sən nə öyrənmisən ki, televiziyada da çıxış edəsən. Hələ bir dördüncü kursa çatın, sənət öyrənin sonra bir addım qabağa gedin. İndi amma birinci kursa getməmiş artıq televiziyalara qaçırlar, verilişlər aparırlar. Onların da məqsədi ancaq hansı yolla olursa olsun pul qazanmaqdır.
İndi musiqi yazanda da sənət əsəri yazmırlar artıq. Çalışırlar ki, toy mahnıları yazsınlar, toy tutsunlar, hər oxuyanın bir məqsədi var, toyda moda düşsün. Yaxşı sənət əsəri yazan, oxuyan yoxdur ki, xaricdən gələnlər də “ay allah, bu necə gözəl musiqidir, necə gözəl oxuyurlar”desinlər. Cahangir Cahangirov, Tofiq Quliyev, Rauf Hacıyev səviyyəsində yazmaq istəmirlər, oxuduqları üç badam, bir qozdur. Muğamatımız da hörmətdən düşüb. Muğam ifaçılarında diksiyalar düz deyil, vurğular düz deyil, əruzu bilmirlər. Muğamı şablon kimi əzbərləyirlər, o formada da bir-birirlərinə ötürürlər. Yəni, ustadım necə oxuyubsa, mən də elə oxuyacağam. Bir dənə dəyişiklik, yenilik yoxdur. Çox yad boğazlar gətiriblər muğama. Əvvəl muğama fars boğazları qatırdılar, təzəlikcə də başlayıblar ərəb boğazları etməyə. Azərbaycan muğamı ölür!
Qorxmaz sənətdən nə qanır...
Mən elmlər doktoruyam, Azərbaycanın ilk sənətşünas alimiyəm. Bunlarla alim kimi danışanda da deyirlər ki, bu nə vaxtın alimi oldu. Deyirəm, ay bala, sən əvvəlcə dediklərimə qulaq as, gör mən savadsız danışırammı, bir səhvimi tuta bilirsənmi. Deyirlər yox e, Qorxmaz sənət nə qanır, Qorxmaz musiqi nə qanır, muğam nə qanır, əruz nə qanır, necə oldu e, sənin hər şeydən başın çıxır. Deyə bilmirsən ki, gəl söhbət edək, məndən üstün olsan, qarşında baş əyərəm. Biz ömür boyu belə görmüşük. Xanəndəyə deyirsən ki, sözü aydın deyin, deyirlər yox e, əsas zəngulədir, söz ikinci plandadır. Belə düşünən müğənniylə nə danışasan, nə deyəsən. Müəlliminin ritmi yoxdur, oxuduğu muğamı dəqiq bilmir, sözün mənasını düzgün bilmir. Hələ indiyəcən bilmirlər ki, əlsində “Araz axar lil ilə, asta-asta lil ilə, Yarım məni dindirsin şirin-şirin dil ilə” oxunmalıdır. Bunlarsa oxuyurlar ki, “Araz axar lil ilə, dəstə-dəstə gül ilə”. Ay balam, Araz güllə necə axar ki, hər gecə Araza gül tökürlər? Oxuduqlarının mənasına baxmırlar ki, nə oxuyurlar, fikir tamamlanırmı, məna düz gəlirmi. Əvvəllər televiziyada bunlara nəzarət edən var idi, amma indi nə istəyirlər, necə istəyirlər, oxuyurlar.
Yenə də deyirəm ki, danışmağın mənası yoxdur. Bunlara sənət lazım deyil, ancaq pul qazanmaq lazımdır. Çəkdikləri kinoda söyüş söyürlər, kinoda söyüşmü olar? Kinoda bu qədər açıq-saçıqlıqmı olar? Axı biz Azərbaycanlıyıq, Avropaya meyl etmək doğru deyil. Avropada başqa həyatdır, onlarda qız gərək 10-15 oğlanla yatıb dursun. Ondan sonra ərə getsin. Biz də onlar kimi olmayıq? Məqsədləri də nədir bilmək olmur. Bir neçə dəfə dedim, cavanlar az qaldılar mənimlə dava edələr. Mənə dedilər ki, siz qocalmısız, heç nə bilmirsiz.
Azərbaycan incəsənəti kökündən dəyişilməlidir...
Bir 20-30 nəfər peşəkar yığıb hər şeyi kökündən dəyişmək lazımdır. Mənasız proqramları bağlayıb, təzə yönümlü proqramlar açmalıdırlar. Seriallarımızın nə kökdə olduğu göz qabağındadır. Deyərlər ki, özü oynamır deyə serialları bəyənmir, yox, mənim oynamağım vacib deyil, oynadıqlarım göz qabağındadır. Serial çəkirlər ki, qardaş bacıyla eşq yaşayır, güya bir-birlərini tanımırlar və yaxud ata qızına təcavüz elədi. Bizim ekranda simamız görünməlidir. Bizdə əxlaqsızlıqla, narkomaniyayla, sərxoşlulqa mübarizə lazımdır, əksinə, bunlardan mövzu düzəldib reklam edirlər. Belə əcaib ssenarilər yazmaqla camaatı qeybətə qızışdırılar. Bir dəfə Səməd Vurğuna məzəli əhvalat danışırlar, gülməkdən uğunur. Sonra soruşurlar ki, bu mövzunu komediya kimi yazmaq olarmı. Cavab verir ki, yaxşıdır, amma fəlsəfəsi yoxdur. Bunlar həmin fəlsəfə sözünü bilmirlər. komediya deyəndə də deyirlər ki, tamaşaçı düşünmək istəmir. Necə yəni düşünmək istəmir, hansı tamaşaçı gəlib qapıvı döyüb deyib ki, bir də məni düşündürsən ciyərivi deşərəm. Bu alınası söhbət deyil, necə yəni məni düşündürmə? Bəs biz həyatda niyə yaşayırıq, elə ondansa la-la-la oxuyaq da. Belə çıxır ki, Füzuli, Seyid Əzim nahaq yazıb. Görün biz nə qədər cılızlaşmışıq ki, qəzəl janrında yazan yoxdur, olanlar da zəif yazır, güclülər də yazdıqların ortaya çıxara bilmir.
Hər sahəmiz bu gündədir...
İki oxuyan bir-biriylə dalaşanda ancaq geyimlərindən, etdiyi hərəkətlərindən danışırlar. Çünki özlərində sənət yoxdur, bilirlər ki, elə eyni səviyyədədirlər. Bir dəfə rəhmətlik Məmmədbağırdan soruşdum ki, sən görümrsənmi muğamı səhv oxuyurlar, mən onlara səhv tutsam, deyərlər ki, Qorxmaz kimdir, amma sən deməlisən axı. Cavab verdi ki, bir-iki dəfə dedim, gördüm inciyirlər, salam vermirlər, məndən qaçırlar. Dedim axı, rəhmətlik Hacıbaba Hüseynov, Əlbaba Məmmədov üstünüzə qışqıranda, sizin niyə səsiniz çıxmırdı? Dedi, biz başqaydıq, başqa tərbiyyə görmüşdük. İndi cavanlarda bir səhvi tutan kimi səninlə düşmən olur, sənin dalınca danışmağa başlayır, aşağılamağa çalışır. Çox pis vəziyyətə gəlmişik indi, ipin ucu itib. Barmaqla sayılacaq qədər korifeylərimiz qalıb. Çarli Çaplinə gülə bilmiyənlərə, Əliağanı, Lütvəlini bəyənməyənlərə də nəsə deməyin mənası yoxdur. Hər aşığın bir dövranı olduğu kimi, indi də dövran bunlarındır. Neyləmək olar?!
Rumiyyə MİRASLAN
