Ümumiyyətlə, hər bir insanın dogulub böyüdüyü ölkəsinin vətəndaşı olması və mümkün qədər, ömrünü öz vətəninin vətəndaşı olaraq sürüb bitirməsi müsbət və vacib haldır. Ancaq hər bir insanın doguldugu ölkə bütün yer kürəsinin bir parçası olduğu üçün, o, həm də bü dünyanın övladıdır və ümumi bəşəri dəyərlərə, hüquqa və məsuliyyətə malikdir. Dünya inkişaf etdikcə, onun üzərindəki hərəkət, yerdəyişmə və kommunikasiya imkanları genişləndikcə, insanların şüur və yaşamında bir qloballaşma gedir. Proseslər milli dəyər və mental xüsusiyyətlərin, ənənə və dillərin, hətta irqlərin vahid bir qazanda inteqrasiya olunub ümumiləşməsi və bununla da, yer kürəsinin vahid bir ölkəyə çevrilməsi istiqamətinə yön alır. Bu səbəbdən, dünyada miqrasiya prosesi anbaan güclənir və bu, artıq geriyədönməz hal alıb. Artıq bir ölkənin vətəndaşının hətta, ən uzaq bir ölkədə yaşayıb çalışması və bunu yeni vətəndaşlıq və ya hansısa dıgər yaşam hüququ statusu almaq formasında həyata keçirməsi adi bir hadisə sayılır. Bununla əlaqədar, insanların müxtəlif ölkələrə yerdəyişməsi, yerləşməsi məsələləri üzrə beynəlxalq və həm konkret ölkələr müstəvisində razllaşmalar, konvensiyalar, qanunlar qəbul olunur və onlar hər zaman təkmilləşdirilir. 20 ildən çoxdur ki, Azərbaycan Sovetlərin qapalı təcrid sistemindən tam qurtulmaqla, müstəqillik əldə etməklə geniş dünyaya qədəm qoyub. Bu dövrdə ölkəmiz ən nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların üzvünə cevrilib, əksər dövlətlərlə diplomatik əlaqələr qurub, beynəlxalq iqtisadi, mədəni, idman, təhlükəsizlik yönlü müxtəlif proyekt və birliklərin iştirakçısıdır. Eyni zamanda, Azərbaycan vətəndaşları da bu imkanlarından yararlanıb, fərd olaraq azad dünyaya inteqrasiya edir, öz işlərini, təhsillərini, səfərlərini, həyat istiqamətlərini qururlar. Bu saat coxlu sayda, hətta milyonlarla Azərbaycan vətəndaşı dünyanın müxtəlif ölkələrində müxtəlif yaşam statusu formasında həyat sürür. Indi yaşadığı başqa ölkənin vətəndaşlığını almış soydaşlarımız da az deyil. Ancaq həmin şəxslərin bir çoxunun eyni zamanda Azərbaycan vətəndaşı kimi qalması halı müəyyən mübahisələr və problemlər yaradır. Bu məsələnin tənzimi Azərbaycan Konstitusiyası və qanunlarında təsbit olunub. Bununla belə burada müəyyən boşluqlar mövcuddur. Konstitusiyamız ikili vətəndaşlığı nəzərdə tutmur, lakin, burada ikili vətəndaşlığı olan şəxslərin Azərbaycan vətəndaşlığını itirməsini də nəzərdə tutmur. 2014-cü ilədək vətəndaşlığın tənziminə aid olan qanunlarımızda da bu cür qeyri-müəyyənlik vardı: ikili vətəndaşlığa icazə yoxdur, ancaq qadağa da yoxdur! Belə halda, Azərbaycan vətəndaşlarının eyni zamanda başqa bir ölkənin vətəndaşı olması dövlət üçün təbii ki, müəyyən problemlər yarada bilirdi. Həmin ölkə ilə Azərbaycan arasında ikili vətəndaşlıq müqaviləsi yoxdursa və bu məsələ qarşılıqlı tənzimlənmirsə, vətəndaşın digər dövlətdə üzərinə öhdəliklər götürməsi, həmin ölkənin tutaq ki, mühüm dövlət strukturunda, eləcə də hərbi və xüsusi xidmət orqanlarında qulluq etməsi təhlükəli hal vəziyyətinə gətirib çıxara bilər. Sabah həmin ölkə ilə Azərbaycan arasında ziddiyyətlər yaransa, tutaq ki, müharibə olsa, bizim vətəndaş hansı mövqeni tutacaq? Yaxud, cinayət məsuliyyəti daşınması məsələsini götürək. İkili vətəndaşın iki ölkədən birisində cinayət törətməsi halında, onun ekstradisiyası məsələsi problemə cevrilir. Odur ki, Vətəndaşlıq haqqında Avropa Konvensiyası ikili vətəndaşlığa şərait yaradılmasını tövsiyə etmir. Cünki bu hal daim ölkələr arasında mübahisə vəziyyəti yarada bilir. Qeyd edim ki, bir sıra sivil dövlətlər vətəndaşlığa qəbul etməzdən əvvəl həmin şəxsə öz dövlətindəki vətəndaşlıqdan çıxmagı şərt kimi qoyurlar. Məsələn Almaniya qanunvericiliyinə görə vətəndaşlığa qəbul olunan şəxs bunun üçün bütün şərtləri ehtiva edən sənədləri verir, xüsusi imtahan və müsahibədən keçir. Müsbət olsa, sənədlər qəbul edilib həmin şəxsə şərti vətəndaşlıq hüququ verilir, amma bir şərtlə ki, öz dövlətinin vətəndaşlığından çıxmaq üçün rəsmi müraciət etsin. Müraciət 2 il ərzində cavablandırılmazsa və ya əsassız, siyasi, ya qərəzli motivlə imtina olunarsa, həmin şəxs avtomatik olaraq tam vətəndaşlıq hüququ alır. Rusiya kimi tam inkişaf tapmamış ölkələrdə isə, bu məsələ qarışıqdır. Bu ölkədə ikili vətəndaşlığa icazə olduğu üçün və qanundakı bir sıra boşluqlara görə, həm də bir sıra geosiyasi səbəblərdən vətəndaşlığa qəbul edılən şəxsin əvvəlki dövlətindəki statusu maraq kəsb etmir. Xüsusilə də, son Ukrayna hadisələri fonunda yaranan siyasi maraqlara uygun olaraq 2014-cü ildə Rusiya dövləti miqrasiya, yəni vətəndaşlıq məsələsini asanlaşdırmaqla qonşuları üçün böyük problemlər yaratdı. Məhz bu səbəbdən 2014-cü ildə Milli Məclis "Vətəndaşlıq haqqında" qanuna dəyişliklik tədbirləri gördü. Qanunun 10-cu maddəsindəki dəyişikliyə görə, başqa dövlətin vətəndaşlığını qəbul etmiş şəxs bu barədə ay ərzində Azərbaycan dövlət orqanlarını rəsmi xəbərdar etməlidir, əks halda cinayət məsuliyyəti daşıyır. Zənnimcə, bu elə də ziddiyyətli məqam olmamalıdır. Çünki vicdanlı, qanunsevər insan üçün cətin deyil ki, bu barədə öncəki dövlətinə məlumat verib, onun mənafeyinin əleyhinə getməsin. Ancaq həmin qanunun 18-ci maddəsindəki dəyişikliyə görə başqa bir dövlətin vətəndaşı olması ilə Azərbaycan vətəndaşlığının itirilməsi maddəsi Konstitusiya ilə ziddiyyət təşkil edir. Konstitusiyada göstərilir ki, Azərbaycan vətəndaşı heç bir halda vətəndaşlıqdan məhrum edilə bilməz. Düzdür, bəzi səlahiyyətlilər bunu başqa dövlətin vətəndaşı olmaqla, həmin şəxsin könüllü surətdə Azərbaycan vətəndaşlığından imtinası kimi əsaslandırırlar. Ancaq qanun könül yox, hüquq müstəvisində həll olunur. Yeni qanun dəyişikliklərində ali qanunumuz Konstitusiyamıza və insan təməl hüquqlarına toxuna bilən bir sıra başqa hallar da yox deyil. Bütün bu ziddiyyət və böşluqlar göstərir ki, Azərbaycanda konkret olaraq ikili vətəndaşlığa aydınlıq gətirilməli və bu məsələ ilə bağlı konkret siyasi mövqe ortaya qoyulmalıdır. Bunun üçün konstitusiya və qanunlarımızda müvafiq dəyişikliklər olmalıdır. Təbii ki, bu dəyişikliklər həm vətəndaşlarımızın beynəlxalq inteqrasiyası və təməl hüquqlarının, həm də dövlət və milli maraqların qorunmasına uygun keyfiyyətdə olmalıdır.

İlqar Altay

İctimai Tədqiqatlar Mərkəzinin rəhbəri

Müstəqil araşdırmaçı, hüquqşünas və politoloq