Yaxın Şərqdə baş verən hadisələrin arxa planını, Mosul məsələsini, Türkiyənin nədən atəş altına alındığını, təmsili savaşların məntiqini, qüvvələr düzümünü anlaya bilmək üçün Moğol işğalından sonrakı dövrdə dinlər, mədəniyyətlər coğrafiyası Ortadoğunun yaşadıği ən böyük fəlakət olan Birinci Dünya müharibəsinə, onun nəticələrinə İslam dünyasının son siyasi birliyini təmsil edən Osmanlının parçalanmasına gedən yola hökmən nəzər yetirməliyik. Çünki bu gün üzərində yeni paylaşım savaşlarının, imperial oyunların həyata keçirildiyi dövlətlər, bölgənin etno-demografiq reallıqlarından uzaq süni şəkildə çizilmiş olan sərhədlər o gündən planlanmış bir müstəmləkə proyektinin, İslam dünyasına yönələn sonuncu və ən təhlükəli xaçlı yürüyüşünün gətirdiyi bir nəticə idi.

Artıq heç kəsə sirr deyil ki, bir əsrdir əməliyyat masasına yatırılan bütövlükdə İslam dünyasıdır. Xaçlı zehniyəti nə Azərbaycandan Anadoluya və oradan da Avropanın içlərinə, yəni Balkanlara uzanan nəhəng bir coğrafiyanın türkləşdirilib islamlaşdırılmasını, nə İstanbulun fəthini, nə də bu günə qədər tam dönüşdürə bilmədikləri, öz siyasi-demografiq-mədəni varlıqlarına təhlükə , alternativ olaraq gördükləri, kökünü qaza bilmədikləri İslam mədəniyətinin varlığını unutdu. İstanbulu hələ də xristiyanlığın mərkəzi Konstantinopol, Bakını hz.isanın ilk havarilərinin qutsal məkanı Albonopol olaraq görən bir anlayışın varlığını, xərçəng kimi hər tərəfi saran gücünü inkar etmək mümkündürmü? Bizə yönəlmiş saldırılar artdiqca zehinlərimizi işğal edən, gündəmimizi müəyənləşdirən, mədəni zənginliyimiz olan fərqliliklərimizi parçalanmaya dönüşdürməyi hədəfləyən qavramlar, arayışlar,alqılar da artdı. Bizi qəflət yuxusuna yatıraraq sosio-mədəni , dini kodlarımızı dəyişdirib dönüşdürməyə yönəlmiş bu dərin proyektləri başqa bir yazımıza saxlayaraq ana xətləriylə, xronologiya bilgiləriylə sizi yormadan Birinci Dünya müharibəsində əməliyyat masasına yatırılan Osmanlı coğrafiyasına, ərəb dünyasının içinə düşdüyü acı durumun köklərinə dönmək istəyirəm.  

Bir zamanlar Osmanlı idarəsi altında olan bu günkü Bolqarıstan, Yunanıstan, Macarıstan, Rumıniya , Serbiya kimi xristian ölkələri Macarıstanın Habsburq xanədanına tərk edilməsi ilə nəticələnən Karlofça anlaşmasından bu yana Rusiya, İngiltərə, Fransa və Almaniyanın təhrik və təşkilatlandırması ilə Osmanıya üsyan etdi, Balkan savaşı və ardınca da Birinci Dünya müharibəsi ilə birlikdə imperial həlqə daralaraq, müsəlmanların yaşadığı coğrafiyaları da dövrələdi. Avropadan əsən rüzgarların təsiriylə başda ərəblər olmaqla türk olmayan təşkilatlanmış müsəlman toplumların çoxu tərəddüt, xəta və xəyanətin içinə düşdükdən sonra ümmət coğrafiyasını qorumaq üçün cəbhələrdən-cəbhələrə can atan türklər hərb meydanlarında tək qaldılar. Hardasa iki əsr boyunca heç bitməyən müharibələrdə türk milləti qəhrəmanca savaşdı, şəhid qanları ilə o torpaqları sulayaraq Osmanlını ayaq üstə tutmağa çalışdı, ancaq olmadı. İngiliz ağlı Osmanlı torpaqlarında çoxdan fitnə toxumlarını cücərtmiş, Fransızlar milliyətçilik fikirini hər yerdə yaymış, yeraltı sərvətləriylə də zəngin olan dünyanın bu strateji coğrafiyasında hakimiyət qurmaq üçün planlar hazırlanmışdı. 1882 də Misiri yerli elita ilə əməkdaşlıq şəraitində qeyri-müəyyən müddətə işğal edən ingilizlər, Səudi xanədanına da çoxdan yatırımlar qoymuş, Məkkənin hakimi Haşimilər nəslinin təmsilçisi Şərif Hüseynə isə Birləşmiş Ərəb dövlətini vəd edərək Hicazda Osmanlı ordusunun qarşısına çıxartmışdı.

Ərəb elitası “parçala hökm sür” siyasətini oynanan tamaşanın tamamını görmədən, parçalanan Osmanlıdan öz hissələrinə düşəni almaq ümidi ilə səflərini Osmanlının qorunmasından, müsəlman türk qardaşlarından yana yox, şirin vədlərinə aldandıqları İngiliz-fransız ittifaqından yana müəyyənləşdirdilər. .Ancaq çox keçmədən də buna görə peşman oldular. Şərif Hüseyinin oğlu Faysal fransızlarla bərabər hərəkət edərək Şamı ələ keçirdi, gizli ingiliz-fransız sykes picot anlaşmasına zidd olaraq orada onlara vəd olunan Birləşmiş Ərəb Krallığını elan edincə, fransızlar hərəkətə keçdi və cəmi dörd ay sonra hücum edərək Faysalın ordusunu darmadağın etdi , özünü də Şamdan qovdu. 

Əlbəttə ki, “parçala və hökm sür” prinsipini özünün əsas siyasətinə çevirən ingiliz və fransızlar Umman dənizindən Atlantik okeanına, Aralıq dənizindən Hind okeanına uzanan bir strateji coğrafiyada birləşmiş, güclü bir ərəb dövlətinin qurulmasına imkan verə bilməzdilər və vermədilər də.Osmanlı idarəsi altında olan torpaqlarda, nə az nə çox, 22 ərəb dövləti meydana gətirdilər. Üstəlik, Balfour bəyənnaməsi deyilən İngiltərə Xarici İşlər Nazirinin qələmə aldığı dünya Siyonist hərəkatının liderlərindən olan Rotşildə ünvanlanan rəsmi bir sənədlə də Yaxın Şərqdə musəvi bir dövlətin qurulmasına tam dəstək verərək, ərəb dünyasını İsrail təhdidilə bir az daha özlərinə möhtac hala gətirdilər. Ərəb coğrafiyasında bu hadisələr cərəyan edərkən, Anadolu türklüyü də Hicazdan, Şamdan, Bağdaddan əlini üzmuş, heç olmasa Misak-ı Milli adlanan bugünkü Mosul-Kərkük bölgəsinin də daxil olduğu milli sərhədlərindən düşməni çıxartmaq üçün möhtəşəm bir dirənişə, Qurtuluş savaşına başlamışdı. İki əsirdir cəbhələrdən-cəbhələrə keçərək savaşan türk milləti Mustafa Kamal paşanın rəhbərliyi altında o məhdud imkanlarla işğalçı dövlətlərə qarşı dirənərək, düşməni əsasən məğlub etmiş və Lozannada sülh danışıqları masasına oturmuşdu. 

Lozann çox çətin danışıqlar prosesi idi. Türkiyə həm Misak-ı Milli sərhədlərindən güzəşt etmək istəmir, həm də artıq yeni bir savaşı aparmağa gücü, imkanı qalmadığı üçün sülh danışıqlarının müsbət nəticələnməsini istəyirdi. İnönünün Ankaraya göndərmiş olduğu şifrəli teleqramların şifrəsinin ingilizlər tərəfindən çözüldüyü və danışıqlar prosesində ona görə mövqe müəyyənləşdirdikləri, Lozan anlaşması imzalanandan bir il sonra şərtli olaraq xilafət Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən ləğv edildikdən sonra İngiltərənin bu anlaşmanı parlamentində təsdiq etdiyi yönündəki iddiaları nəzərə almasaq, Lozannadan qismən Türkiyənin istədiyi bir nəticə çıxdı, uzun bir mübarizənin bir mərhələsi yekunlaşmış, ancaq bu mübarizə bitməmişdi, imkanların əl verdiyi ölçülər içində mümkün olan əldə edilmiş,ən əsası isə müstəqil Türkiyə dövləti qurulmuşdu. Atatürkün gizli vəsiyyətinin mövcudluğu , Lozannayla alınmayan Xatay bölgəsinin daha sonra alınması, hələ də açıq qalan Musul məsələsi və bu gün baş verənlər də qurtuluş savaşından başlayan o prosesin bitmədiyini zamana və şərtlərə görə Türkiyənin mübarizəsinə davam etdiyini göstərir.

Mosul-Kərkük məsələsi kimi İslam dünyasının gələcəyi baxımından xilafət və birlik müzakirələrinin də yenidən aktuallaşaraq, gündəmimizi məşğul etməsi labüddür. Bu gün Türkiyəyə qarşı davam edən post-modern xaçlı yürüyüşlərinə, qurulmaq istənən, Türkiyə ilə ərəb dünyasının bağını qoparmağı hədəfləyən kürt dövləti məsələsinə, ərəb dünyasında gedən proseslərə bu tarix perspektivindən baxmaqda fayda var. Dünən ərəblərin içindən elitanı ələ aldılar bu gün də kürdləri eyni oyuna gətirmək istəyirlər. . Dünəndən bu günə fiqurlar, şərtlər dəyişib, ancaq oyun və hədəf dəyişməyib.