Neftin dünya bazarında qiymətinin aşağı düşməsi istər-istəməz cəmiyyətimizdə müəyyən qorxu hissini də meydana gətirir. Necə etməliyik ki, 2015 il üçün qəbul edilmiş dövlət büdcəsi layihəsində nəzərdə tutulan vergi yığımın əmsalı artsın ki, cəmiyyətimiz böhranla qarşılaşmasın? Moderaotor.az-ın bu barədə sualını cavablandıran iqtisadi ekspert Elçin Qurbanovun fikirləri zarafata çox oxşadı:
“Cəmiyyətin həyatının özəyi iqtisadi münasibətlərin nəticələrində təcəssüm edir. Bütün münasibətlər, hətta-qeyri maddi mübadilə belə maddi nəticələrə əsaslanırsa bu iqtisadi münasibətlər hesab olunur. İnsan varlığı üçün ən qədim, hətta şüurun yaranması ilə eyni vaxtda meydana gələn bu münasibətdir. Ümumiyyətlə, insanların mübadilə doğuran təsərrüfat fəaliyyəti elə onun iqtisadiyyatı deməkdir. Zamanımıza qədər zəngin inkişaf dövrü keçmiş bəşəriyyət çoxşaxəli elmi, texniki, sosial ictimai, siyasi və mürəkkəb iqtisadi sistemlərlə xarakterizə olunur və fərdi təsərrüfatdan tutumuş (mikroistisadi) ölkənin milli təsərrüfat sistemi də daxil olmaqla ümumdünya təsərrüfat sistemində (meqoiqtisadi) mübadilə yaradır. Dünya qloballaşdıqca mübadilə də zənginləşir və inkişaf edir. Əlbəttə ki, hər bir ölkənin özünəməxsus əlahiddə iqtisadi sistemi vardır; hansı ki bu sistemin formalaşması bir başa iqtisadi təfəkkürə əsaslanır. Onun tənzimlənməsi də millətin xüsusiyyətlərinə uyğun təsbit edilmiş qanunlarla həyata keçirilir. Bunun üçün ölkə qanunvericiliyi, dövlətin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr hüquqi bazanı determinə edir. Ölkəmizdə də iqtisadi inkişafın subyektlərindən şəxsi mülkiyyət növünə əsaslanan sahə sahibkarlıq fəaliyyətidir. Amma çatışmayan cəhətlər olduqca çoxdur.
Ölkə başçısının təşəbbüsü ilə “Sahibkarlıq subyektlərində aparılan yoxlamaların tənzimlənməsi və sahibkarların maraqlarının müdafiəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu “ nəzarət funksiyalarını tənzimləyən hüquqi baza təsbit edilmişdir. Həmin qanunun icrasına nəzarət bilavasitə Ədliyyə Nazirliyinin vəzifə və səlahiyyətlərinə aid edilmişdir. Belə ki, hər bir sahibkarlıq subyektində aparılması nəzərdə tutulan yoxlamalar nazirlik tərəfindən qeydiyyata alınaraq reyestrə daxil edildikdən sonra şifrə ilə təmin edilir.
Təəssüflər olsun ki, bu sistemdə sadəcə qeydiyyatdan başqa heç bir məsələnin nəzərə alınmadığı görünür. Sahibkarların qanuni maraqları, yoxlamaların risk qurupuna aid olmaqla müddətlərinin müəyyən edilməs və bu kimi digər məsələlərdə çatışmayan cəhətlərimiz vardır. Hətta yoxlama aparan səlahiyyətli nəzarət orqanı bir ənənə kimi çox qəribə tələblər də irəli sürür. Məsələn bu kimi- qərar çıxarılmışdır, heç olmazsa bir qanun pozuntusuna görə cərimə yazılmalıdır!
Çox maraqlı məsələdir. Əgər sahibkarlıq subyektinin fəaliyyətində bağışlanılmaz qanun pozuntusu yoxdursa, nə üçün cərimə tətbiq edilməlidir? Belə olduğu halda sahibkarlıq subyektində qanunlara əməl etmə marağı necə yaradıla bilər ? Çünki belə bir məsələ ortaya çıxır, qanunlara əməl etsən də etməsən də cəzalanırsan. Beləcə, iş adamları cinayətə təşviq olunurlar və qanunun alilik prinsipi tamamilə öz keyfiyyətini itirir.
Halbuki səlahiyyətli dövlət nəzarət orqanınn borcu ilk növbədə çatışmazlıqları aradan qaldırmaq, sahibkarlara bu sahədə yardım etmək, tövsiyyələr vermək və fəaliyyətlərini stimullaşdırmaqdır.
Hesab edirəm ki, hər hansı dövlət orqanının maliyyə təminatı qanun pozuntularına görə tətbiq edilən cərimələrin hesabına formalaşdırılmamalıdır. Məsələn, yüksək məvacib almaq istəyən qulluqçu daha çox cərimə yazmalıdır; ona görə də daha çox siçan pişik oyunu oynamalıdır. Yəni bu zaman məmurların iş prinsipinin də məqsədi dəyişir, onlar qanunçuluğun yaranmasında deyil, pozulmasında maraqlı tərəf kimi çıxış edirlər.
İqtisadiyyata bu cür yanaşma şüuri xəstəlikdir. Belə olduğu halda məmur ləyaqəti alçalır, insanların dövlətə inamı da sarsılır. Məmur öz vəzifə səlahiyyətlərindən asanlıqla sui-istifadə edə bilir. O, qanunun deyil, dövlətin iradəsi kimi xof yaratmaq istəyir. Əslində isə dövlətin gücü elə qanunun aliliyində olmalıdır.
Dövlət məmuru qanun pozuntusuna görə daha ciddi cəzalanmalıdır ki, yerini bilsin və dövlətin imicinə zərbə vurmasın. Bu tərzdə fəaliyyət, ümumiyyətlə qanuna dönmədən əməl etmək üçün cəmiyyətdə tərbiyyə funksiyasını yerinə yetirmir. Etiraf etmək lazımdır ki, vəziyyət həqiqətən də belədir. Məsələn, müxtəlif dövlət orqanları, Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə dövlət komitəsi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Əmək Müfəttişliyi Xidməti, İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi Yanında Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət Xidməti, Lisenziya verən (xüsusi İcazə) təşkilatlar və b. tərəfindən tətbiq edilən cərimə və maliyyə sanksiyaları, yığılan maliyyə vəsitləri hansı mətləblərə xidmət edir? Nə üçün qaranlıq maliyyə sistemi olmalıdır?
Yaxşı olardı ki, bu metodla yaradılmış maliyyə təminat sistemi heç olmazsa veriyə cəlb edilsin. Vergiyə cəlb edildiyi halda onun uçot mexanizmi və şəffaflığı da təmin edilmiş olar. Əgər hər hansı idarə təsərrüfat hesabı yaratmaqla maliyyə təminatını həyata keçirirsə, belə maliyyə vəsaitlərinin hərəkəti nəğd və banklar vasitəsilə icra edilirsə, büdcəyə birbaşa daxil olan hissə istisna edilməklə yerdə qalan vəsaitlər vergitutma obyekti kimi qiymətləndirilməlidir. İstənilən gəlir və mənfəət vergitutma obyektidir. Nəzərə alsaq ki, vergilər dövlət büdcəsinin formalaşması ilə bilavasitə əlaqəlidir və dövlət büdcəsi də xalqın sosial rifahının mənbəyidir, onda bu yolla vergilərin yığım əmsallarının artırılmasına da əhəmiyyətli dərəcədə nail olmaq mümkündür".
