Moderator.az aktuallığını nəzərə alıb  Milli Kimlik Araşdırmaları Qrupunun üzvü Araz Şəhrilinin    “Azərbaycan adının mənasını izah edən 12 fərziyyə...” başlıqlı yazısının V hissəsini dəyərli oxucuların müzakirəsinə buraxır:

 

(Əvvəli burada://moderator.az/az/ekskluziv/669627/azerbaycan-adinin-menasini-izah-eden-12-ferziyye-iv-hisse/ )

 

Skiflərin (sakaların) halib tayfası ilə eyniləşdirilən digər etnos Anadoluda Hatt dövlətini (e.ə. 2500–1800) qurmuş xalqdır. Sonradan hatt xalqı özünü nesili adlandıran hind-Avropa dilli başqa bir xalqın əsarəti altına düşüb tədricən assimilyasiyaya məruz qaldı və öz dilini itirdi. Maraqlıdır ki, həmin hind-Avropa dilli nesili xalqının dövləti də Hatt adını daşımağa başladı, yeni hattların ən müqəddəs şəhərlərindən biri isə Hələb oldu.

 

Yeri gəlmişkən, qədim Şumerin Ur şəhərinin xarabalıqlarından tapılmış gil lövhədəki yazıda belə bir məlumat vardır: “Akkad çarı Naram-Sin (e.ə. ?–2200) müharibə ilahı Nerqalın və ilah Daqanın yardımı sayəsində Armanumu, Eblanı və Orta Fərat vilayətini fəth etdi”.

 

Ebla və Armanum indiki Suriya ərzisində mövcud olmuş qədim dövlətlərdir. Ebla şəhəri ilə Hələb şəhəri arasında məsafə 55 km-dir. Tarixin müəyyən mərhələlərində Ebla dövlətinin əsas yaşayış məntəqələrindən biri Hələb şəhəri olmuşdur. Hələb şəhəri Armanum (Armi, Armium) şəhəri ilə də eyniləşdirilir.

 

“Çar Naram-Sin haqqında kuti əfsanəsi”nə görə, Akkad hökmdarı özünün əsas düşməni – Umman-Manda ilə amansız mübarizə aparmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, Naram-Sinin ən ciddi rəqibləri Ebla və Armanum dövlətləri idi. Hələb şəhəri isə zamanla həm Ebla, həm də Armanum dövlətinin tərkibində olmuşdur. Yazımızın əvvəlki hissələrində isə göstərdik ki, Hələb şəhəri ilə saka xalqının halib tayfası arasında da bağlılıq vardır. Onu da vurğulayaq ki, e.ə. VIII–VII əsrlərə aid qədim assur yazılarında saka–kimmerlər, madaylar və ümumiyyətlə Azərbaycan ərazisi Umman-Manda adlanmışdır.  

 

Beləliklə, ehtimal edə bilərik ki, müasir hay (erməni) xalqı məhz saka xalqının halib boyunun bir hissəsinin daşıdığı arman (ərmən) ekzonimini mənimsəmişdir. Əslində isə, haylar bugün də özlərini elə hay adlandırırlar. Onlara biz “erməni”, ruslar “армянин”, ingilislər “armenian”, farslar “ərməni”, ərəblər “ərmən” deyirlər. Amma buna baxmayaraq, hay “tarixçiləri” qədim saka–arman tarixinə şərik çıxmaq niyyətindən əl çəkmirlər.

 

Digər tərəfdən isə, bəzi gürcü “tarixçiləri” də çalışırlar ki, saka–halib tarixinə yiyələnsinlər. Bu məsələdə onlar hətta hay “tarixçilərindən” də fəaldırlar. Halibləri heç bir ciddi əsas olmadan qərbi gürcülərin, lazların və meqrellərin əfsanəvi əcdadları elan edirlər. 

 

Halbuki mövcud faktlar ona dəlalət edir ki, saka elinin halib tayfası məhz Azərbaycan, türk, qaraçay, balkar, qumux, noqay, türkmən, özbək, qazax, qaraqalpaq xalqlarının ümumi əcdadlarından biridir. Zənnimizcə, alib (halib, xalib, halibon, xalibion) və alban adları, əslində, eyni etnonimin bir-birindən çox da fərqlənməyən formalarıdır. Gəlin faktlara məntiqi ardıcıllıqla nəzər salaq:

 

1) E.ə. XVIII əsrdə Asiyadan gəlmiş köçəri hiksoslar Misiri işğal etmişdilər.

2) E.ə. XVI əsrdə qədim misirlilər hiksosları Misirdən qovmuşdular.

3) Qədim Misir tarixçisi Manefon (e.ə. IV–III əsrlər) yazırdı ki, Misiri tərk etmiş hiksosların əsas rəhbərlərindən biri Musa adlı kahin olmuşdur.

4) “Tövrat”a görə, Musa Peyğəmbərin ən sədaqətli səhabələrindən birinin adı Xaleb idi.  

5) Qədim yunan tarixçiləri Herodot (e.ə. 484–425) və Siciliyalı Diodor (e.ə. 90–30), eləcə də qədim Roma tarixçisi Ammianus Marçellinus (300–395) hesab edirdilər ki, Qara dəniz sahillərində yaşamış kolx qəbilələri çox əski zamanlarda Misirdən gəlmişlər.

6) Halib tayfası kolx qəbilələrindən biri sayılırdı.

7) Homer (e.ə. VIII–VII əsrlər) halib etnonimini alib şəklində yazmışdır.

? Aristotel (e.ə. 384–322) kolxların adını xalibion kimi qeyd etmişdir.

9) Suriyadakı Hələb şəhərinin bir adı da Halibon olmuşdur. 

10) Aristotel Britaniyanı Albion adlandırmışdır.

11) E.ə. III–I əsrlərdə kelt-skiflər Britaniyaya köçmüşdülər.

12) Britaniya kelt-skiflərinin saks istilasına qarşı mübarizəsinə rəhbərlik etmiş əfsanəvi Kral Arturun qılıncı “EXCALİBUR” (kalib–xalib–halib) adlanırdı. 

 

Halib miqrasiyalarının marşrutuna gəlincə, zənnimizcə, bu tayfanın bir qolu Türkmənistanın Üstyurt yaylasındakı Hələb şəhərindən Türkiyənin Sinop rayonuna köçmüş, ardınca Suriyaya gedib orada Hələb şəhərini salmışdır. Onların bir hissəsi Misir üzərinə yürüş etmiş, oranı ələ keçirərərk iki əsr istila altında saxlamış, sonda bu ölkədən çıxmağa məcbur olmuşdur. 

 

Misiri tərk etmiş haliblərin əksəriyyəti indiki Fələstin ərazisində məskunlaşmış, onların bir hissəsi Qara dəniz sahillərinə köçmüş və burada misirli kolxlar adı ilə tanınmışdır. Suriya və Anadoluda yaşamış haliblər arman (ərmən) adını daşımağa başlamışlar. Qafqaz və Orta Asiya halibləri isə tarixə alban və alan adları altında düşmüşlər.

 

Beləliklə, aydın olur ki, Suriya türkləri bu ölkədə Səlcuq yürüşlərindən (XI–XII əsrlərdən) çox-çox əvvəl yaşamışlar. Hələblə bağlı maraqlı, eyni zamanda bəlkə də bir qədər müəmmalı bənzərlik də vardır. Ona diqqət yetirək:

 

Türkmənistanın Daşoğuz vilayətinin Üstyurt yaylasındakı Şirvan, Şamaxı və Hələb adlı qədim şəhərlərin xarabalıqları bir-birinin yaxınlığında yerləşir. Ölməz Azərbaycan şairi, oğuz-türkmən dilində gözəl şeirlər yazmış Seyid İmad əd-Din Nəsimi 1369-cu ildə Şirvanın mərkəzi qədim Şamaxı şəhərində anadan olmuş, 1417-ci ildə Əhli-Beytə məhəbbətinə görə Suriyanın qədim Hələb şəhərində edam edilmişdir. Onun müqəddəs məzarı Hələb şəhərindədir. Suriyada qanlı vətəndaş müharibəsi başlayanadək böyük şairin törəmələri də orada yaşayırdılar. Göründüyü kimi, Türkmənistan coğrafiyasındakı Şirvan, Şamaxı, Hələb adları oğuz-türkmanların sevimli şairi Seyid İmad əd-Din Nəsiminin də taleyində təkrarlanmışdır.

 

Ətraf xalqlar halibləri dəmirçilik işinin ustaları kimi tanıyır, onlara böyük hörmətlə yanaşırdılar. Buna görə də halib etnonimi həm də şəxs adına çevrilmişdir. O cümlədən, əvvəldə göstərdiyimiz kimi, “Tövrat”ın “Yeşua ibn Nunun kitabı” hissəsinin 15-ci fəslinin 13-cü misrasında Musa Peyğəmbərin fəal tərəfdarı Xalebin adı qeyd edilmişdir.

 

Şübhəsiz ki, Xaleb adı “Tövrat”a təsadüfən düşməmişdir. Gəldiyimiz qənaət belədir ki, “Tövrat”dakı Xaleb adlı şəxs, halib adlı saka tayfası, eləcə də Suriya və Türkmənistandakı qədim Hələb şəhərləri arasında real əlaqə və bağlılıq mövcuddur.

 

(Ardı var...)

 

Müəllif: Milli Kimlik Araşdırmaları Qrupunun üzvü Araz Şəhrili