Moderator.az ADP sədri Sərdar Cəlaloğlunun 1937.az saytına müsahibəsini təqdim edir:
”“ Sərdar bəy, Füzuli 500 ildir yaşayır. Sizcə, çox deyil?
”“ Biz yaradıcı adamlara həmişə büt kimi baxmışıq. Onları tənqid eləməyə qorxmuşuq. Füzuli gözəl şeir yazıb və onun bütün fikirlərini də olduğu kimi qəbul eləmişik. Amma bilməmişik ki, Füzulidə elə fikirlər var ki, bizim üçün ziyanlıdır və zərərlidir.
”“ Yəni...
”“ Yəni biz Füzulinin o fikirlərini qəbul eləməli deyilik. Çünki o fikirlər bizi çaşdırır, bizi düzgün tərbiyə eləmir. Biz Füzulinin içindəki zəhərləri neçə yüz illərdir içirik.
”“ Məsələn, konkret faktlarla danışaq...
”“ Konkret bir misal çəkim. Ərəbcə yazılmış “Mətləül-etiqad” əsəri Füzulinin fəlsəfi fikirlərindən ibarətdir. Orda Füzuli deyir, guya Peyğəmbər deyib ki, sirr elmini öyrənin. Mən də sirr elmini öyrəndim ”“ əl-kimya, astrologiya, terekuriya... Və bunların əsasında da şərh eləməyə başladım.
”“ Aha...
”“ Mən o əsərdə görürəm ki, Füzuli kafir düşüncəsinə gəlib çıxır. Füzuli kafirdir. Falesdən yazır. Deyir, Fales sofistdir. Sofist nə deməkdir? Yəni bir yalanı o qədər gözəl və dəqiq danışır ki, mən ona inanıram, altındakı yalanı görmürəm. Məsələn, Fales deyir dünya sudan əmələ gəlib. Füzuli gör nə qədər yanlışlığa gəlib çıxır. “Mətləül-etiqad”da deyir ki, “Qurani-Kərim”in filan ayəsində yazılıb ki, Allahın taxtı və yer-göy suyun üstündədir. Bu o deməkdir ki, Faleslə Füzulinin sözü üst-üstə düşür. Onları fikirləri eynidirmi?
”“ Aha...
”“ Deməli, buradan məntiq çıxır ki, ya Fales sofist deyil...
”“ Yəni Fales sofist deyil, həqiqəti deyir.
”“ Ay sağ ol. Fales sofist deyil, həqiqəti deyirsə, onun sözü “Qurani-Kərim”in sözü ilə eynidirsə, deməli, “Quran”ın özü sofistikadır. Belə çıxır ki, ya “Quran” yalandır, ya da Füzuli kafirdir.
”“ Çox qəliz məsələdir.
”“ Mən demirəm, “Quran” yalandır. Sadəcə, Füzuli yanlışdır. Axı “Quran”da elə bir şey yoxdur ki, Peyğəmbər desin, sirr elmini öyrənin. Əksinə, Peyğəmbər deyir ki, sirr elmindən uzaq durun. Onlar iblisin elmləridir. Tutalım, astrologiyanı götürək: ulduzlara bax gör sabah mənim əlimə nə gələcək, ovsunla, filankəsi bağla, filan oğlanın bəxtini aç, seks belə gəldi, seks belə getdi, fal, yuxu, nə bilim, zir-zibil... Bunlar həm dünyəvi, həm də İlahi elmə zidd olan şeylərdir.
”“ Hamısı iblisin əməlidir.
”“ Bəli... Hamısı iblisin çaşdırmalarıdır. Axı bizim elm haqqında təsəvvürlərimiz çox məhduddur. Biz elə bilirik ki, elm birdir. Üç cür elm var. Dünyəvi elm ”“ obyektiv gerçəkliyi həqiqətlərlə ifadə eləyən elm. İlahi elm ”“ Allah. Və iblisin elmi. Bu, nə dünyəvi elmdir, nə də İlahi. Hal-hazırda Uilsonun kitabını oxuyuram. Guya romandır. Stolumun üstündədir. Başdan-ayağa iblisin təlimini təbliğ eləyir. Bir məlumatsız adam olsa, o kitabı oxusa, çox ləzzət eləyəcək.
”“ Niyə?
”“ Çünki orda çox maraqlı şeylər var. Amma o kitab səni həm dindən, həm də dünyəvi elmlərdən qoparır. Məsələn, Uilsonun həmin kitabının ideyası budur ki, guya başqa planetdə insanlar var, onlar vaxtilə bura gəlib həyatın əsasını qoyub çıxıb gediblər. O insanların ağılı həmin planetlərin arasında yenə yaşayır. Guya bizi hələ də o ağıl idarə edir. Bizim ağlımızın onlarla əlaqəsi var.
”“ Baxırsan ki, ilk baxışda adama maraqlı görünür.
”“ Maraqlı olmağına maraqlıdır. Axı gic-gic şeylər adama maraqlı görünür. Amma təhlil eləyəndə baxırsan ki, dinə ziddir. Məsələn, Allah deyir ki, mən insan yaratmışam, yerə göndərmişəm, sonra da bir-birindən törəyib. Bu isə deyir ki, insan başqa planetdən gəlib. Baxırsan ki, dünyəvi elmlərə də ziddir. Məsələn, deyir ki, bu dünya yoxdur, bunu biz özümüz yaradırıq. Yəni öz beynimizin məhsuludur. Ona görə də nə qədər insan varsa, o qədər də dünya var. Kitabda belə gic-gic şeylər aşılayır. Və buradan da insanı yanlış yola aparan ideyalar verir.
”“ Maraqlıdır, ədəbiyyata niyə elmin pəncərəsindən baxırsınız?
”“ Mənim üçün ədəbiyyat primitiv elmdir. Sənə sual verirəm. Özün ədəbiyyatçısan. De görüm ədəbiyyat nədir?
”“ Bilmirəm.
”“ Mən həyatda görə bilmədiyimi yazıçı görür. Mən oxucuyam. Pəncərəyə baxır, pəncərənin o üzündə ağaca baxır, ağacın üstündə quşa baxır, bunları yazır və bu da ədəbiyyat olur. Yəni ədəbiyyat mənim iştirak eləmədiyim təcrübəni mənə verib, məndə bilik yaradır. Məndə hiss yaradır, duyğu yaradır. Məsələn, mən heç vaxt sualtı qayıqda olmamışam, amma Jul Verni oxumuşam deyə elə bilirəm, sualtı qayıqda olmuşam. Elə bilirəm, orada yaşamışam. Və yaxud Aya səyahət eləməmişəm, amma “Aya səyahət” əsərini oxumuşam. Ədəbiyyat yarımbilik deməkdir. Ən əhəmiyyətsiz ədəbiyyat da mütləq adama bilik verir. Oxuyanda hansısa hissləri yaşayırsan.
”“ Məsələn, Baba Vəziroğlunun şeirlərini oxuyanda hansı hissləri yaşayırsınız?
”“ Açığın deyim ki, onun şeirlərini oxumamışam.
”“ Bəs Anarın “Ağ qoç, qara qoç” əsərini oxuyanda hansı hissləri yaşamısınız?
”“ Mənim aləmimdə ədəbiyyat xeyiri o qədər şişirtməlidir ki, oxucu onu görə bilsin. Bir rəssam it şəkli çəkirsə və o itin şəklini olduğu kimi çəkirsə, bundan nə it bir şey qazanır, nə incəsənət, nə də həyat. Bir it əvəzinə iki it olur, vəssalam! Amma bir rəssam o itin elə bir vəziyyətini çəkirsə ki, onu çox nadir hallarda tutmaq olar, bax bu, olur əsər.
”“ Sənət...
”“ Sənət olur. Ədəbiyyat da adi bir insanın tuta bilmədiyi, əhəmiyyət vermədiyi bir şeyi o qədər qabardır ki, sən o dəyərə fikir verməyə başlayırsan.
”“ Sərdar bəy, sizcə, Heminquey “Qoca və dəniz”də nə demək istəyir?
”“ O əsər çatılmayan arzu deməkdir. Məsələn, bizdə də elə olur, bir arzuya yaxınlaşırıq, yaxınlaşırıq, elə bilirik, əlimizdədir, amma axırda görürsən ki, arzun əlindən çıxdı. Mənim təsəvvürüm belədir ki, “Qoca və dəniz” qələbəylə məğlubiyyətin sintezidir. Yəni balıq tutur, sevinir, düşünür ki, hər şey yaxşıdır, sonra da gəlib köpək balığı onu yeyir və hər şey bitir.
”“ Qələbə və məğlubiyyət...
”“ Heç kim qalib olduğu an məğlubun keçirdiyi hissi yaşaya bilmir deyə amansız və təkəbbürlü olur. Və məğlub da qalibin keçirdiyi hissləri yaşaya bilmədiyinə görə həyatdan küsür və depressiyada olur. Amma məğlub olan vaxtda qaliblik hissini yaşaya bilsən, qalib olan vaxtda da məğlubluq hissini yaşaya bilsən, əsl insan olarsan. Çox təəssüf ki, bunu yaşamaq mümkün deyil. Mənə elə gəlir ki, “Qoca və dəniz”də bu iki hissin sintezi verilir.
”“ Mən sənə deyim: birtərəfli inkişaf yoxdur. Tutaq ki, Azərbaycanda iqtisadiyyat inkişaf eləyir, elm-mədəniyyət inkişaf eləmir. Və yaxud filan sahə inkişaf eləyir, amma filan sahə inkişafdan qalır. Belə şey yoxdur. Mədəniyyət də, elm də, tarix də, iqtisadiyyat da paralel inkişaf eləyir. O cümlədən, xalqın özü ilə bərabər inkişaf eləyir.
”“ Onda...
”“ Ədəbiyyat həm də insanın yaşamasına kömək eləyir. Məsələn, bir insan kitab oxuyur, orada öz vəziyyətinə düşmüş bir qəhrəmanın həyatını görür. Həmin qəhrəman vəziyyətdən necə çıxır, necə çıxış yolları axtarır, tapır. Oxucu da oxuyub özünü orada görür.
”“ Sərdar bəy, xahiş edirəm, bir kitab adı deyin, bilək ki, sizin zövqünüzü hansı kitab oxşayır... Bayaqdan hər şeyi tənqid edirsiniz.
”“ Azərbaycanda?
”“ Bəli...
”“ Məsələn, İsmayıl Şıxlının “Dəli kür” romanını həddindən artıq çox sevirəm və bir neçə dəfə oxumuşam.
”“ Sonra...
”“ Məndə qlobal mövzulara daha çox maraq olur. Ona görə də daha çox çalışıram ki, qlobal mövzuda yazılmış əsərləri oxuyum.
”“ “Dəli kür”də nə qlobal mövzu var ki?
”“ “Dəli kür” Azərbaycan müstəqilliyinin itirilməsi ərəfəsində yazılmış bir kitabdır. Orada, əslində, Azərbaycan xalqının itməsindən söhbət gedir. Biz xalq kimi itirik. Cahandar Ağa orada köhnə dəyərlərin daşıyıcısıdır. Amma rus Əhməd və onun gətirdiyi mədəniyyət əsərin axırında rus meşəsində kef eləyir və Cahandar da kürün qırağında ölür. Bu, təkcə Cahandarın meşəsinin işğalı deyildi. Bu Azərbaycan mədəniyyətinin, Azərbaycan xalqının, etnosunun işğalı idi.
”“ İsa Hüseynov...
”“ İsa Hüseynovun yaradıcılığı əl-kimyaçılıqdır. İsa Hüseynov əl-kimyaçıdır. Əl-kimyaçılıq da yanlış bir yoldur, zərərli bir şeydir. Mən bu stili qəti qəbul etmirəm.
”“ Deyəsən, sizin gözünüzdə Azərbaycan ədəbiyyatı yoxdur.
”“ Var. Hansısa tarixi romanlardan, məsələn, Ordubadidən, Əlisa Nicatdan danışmaq olar. Amma bütövlükdə Azərbaycanda bəşəri dəyərlərdən, qlobal mövzudan bəhs eləyən ədəbiyyat yoxdur. Tutaq ki, bir dənə azadlığa həsr olunmuş, azadlıq dəyərindən bəhs eləyən əsər yoxdur.
”“ Afaq Məsud o boyda “Azadlıq” romanı yazıb...
”“ Oxumamışam.
”“ Yaxşı ki, oxumamısınız...
”“ Əsərin adını “Azadlıq” qoymaqla deyil. Azadlıq nə qədər qiymətli nemətdirsə, onun ifadəsi də bir o qədər dəyərli olmalıdır. Məsələn, mən sovet ədəbiyyatını ”“ Süleyman Rəhimovu, İlyaz Əfəndiyevi, Əli Vəliyevi və başqalarını yaxşı oxumuşam. Bunların hamısını Sovet adamı kimi oxumuşam və yadımda da Sovet adamı kimi qalıblar. İndi onların hamısını artıq yük hesab eləyirəm. Çünki onların təbliğ elədiyi ideyalarla yaşamıram.
”“ Dediniz ki, yeni ideyaları təbliğ eləyən cavanları da oxumuram.
”“ Sözün açığı, müasir ədəbiyyatımızı, cavan yazarları çox da oxumuram. Çünki vaxtım yoxdur. Düzü, heç inanmıram ki, son 20 ildə yaxşı əsərlər ortaya çıxsın. Biri var, deyəsən, adı Qaracadır. Bir jurnal gətirmişdi ”“ “Alatoran”. Oradan bir-iki şeirə baxdım, bir-iki hekayə oxudum. Ən yaxşı halda onu deyə bilərəm ki, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı hələ bundan belə yaranmaq istəyir.
”“ Sizcə, səbəb nədir, niyə 20 ildə Azərbaycan ədəbiyyatı yaranmayıb?
”“ Azərbaycan ədəbiyyatında ağsaqqal yoxdur. Yəni ədəbiyyat ağsaqqalı yoxdur. Məsələn, elə adamlar var ki, müxtəlif rejimlərdə yaşayıblar, amma dəyişməyiblər. Onlar üçün bütün rejimlər eynidir. Onlar özlərini həmişə xalqın ruhunun üzərində magik bir qüvvə kimi saxlayıblar. Xalqın ruhunu nəzarət altında saxlayıblar. Ona görə də Azərbaycan ədəbiyyatı başsız bir şeydir.
”“ Bəs gənclər...
”“ Gənclərin də yazması üçün sosial sifariş yoxdur. Ədəbiyyatın özü də bazar prinsipinə tabe olmalıdır ”“ tələb və təklif. Gərək tələb ola ki, mən də o tələbə uyğun təklif verəm. Məsələn, sən çox gözəl roman yazırsan, amma oxuyan yoxdur. Camaatı maraqlandırmır. Və yaxud mən nə qədər elmi kitab yazıram, yazım. Oxuyan yoxdur. Oxuyan yoxdursa, ha yazım, nə mənası var? Ədəbiyyatın, mədəniyyətin inkişafı üçün birinci növbədə xalq mədəniyyət istehlakçısı olmalıdır. Hər bir adam aylıq maaşından 10 faiz ayırmalıdır ki, bu da mənim mədəni tələbatım üçün. Kitab, teatr... Necə ki, Sovet hökuməti vaxtında ən zəif şeiri belə camaat əzbərləyirdi. Yenə deyirəm, tələbat olmalıdır, oxucu olmalıdır. Oxucu yoxdursa, ədəbiyyatın inkişafından danışmaq mümkün deyil.
”“ Heç oxucuların, tamaşaçıların səviyyəsi də...
”“ Ümumiyyətlə, bir adam fərqlidirsə, düşünmürlər ki, bu, yaxşı mənada fərqlidir, yoxsa pis mənada. O saat üstünə hücuma keçirlər.
”“ Azərbaycan xalqının özünə məxsus bir mifi var və bu mifdən gələn adlar bu gün Azərbaycanda məşhurdur: Əsli, Şirin, Nigar və Həcər.
”“ Yeri gəlmişkən, Azərbaycan mahnılarında dörd dənə qadın obrazı var: Əsli, Şirin, Nigar və Həcər. Əsli erməni qızıdır. Nigarın nə adı azərbaycanlı adıdır, nə də türk milliyətinə aidiyyəti var. Amma Azərbaycan xalqının guya qadın simvoludur.
”“ Nədi-nədi Koroğluya arvad olub.
”“ Nigar nəyinə görə Azərbaycan qadınına nümunə göstərilir? Hansı qəhrəmanlığı eləyib? Bir döyüşdə iştirak eləməyib. Amma götürüb ədəbiyyata gətiriblər.
”“ Elə Koroğlunu da...
”“ Azərbaycan ensiklopediyasına bax gör Koroğlu kimdir? Koroğlu Səfəvilərə qarşı mübarizə aparan türkmən-monqol mənşəli qrupun nümayəndəsi olub. Və dəhşətlisi budur ki, Koroğlunun Azərbaycan variantı olmayıb. Çünki Koroğlu dastanında olan hadisələrin hamısı Azərbaycan dövlətçiliyinə qarşıdır. Və mənim xalqıma qarşı vuruşan bir adamı gətirib mənə qəhrəman eləyiblər. Yadelli qüvvələrə qarşı vuruşan adam qəhrəman ola bilər. Öz xalqının varlısına-kasıbına qarşı vuruşan adam qəhrəman deyil.
”“ Bəs Babək?..
”“ Babək kimdir? Onun adı Babokdur. Babok Hasan. Gör Babok hansı xalqa məxsus addır. Pakistan. Xürrəmilik atəşpərəstliyin İslamla sintezi idi. Hətta bunlar bir-biri ilə ünsiyyətə də imkan verirdilər. Yəni ata qızı ilə, ana oğlu ilə, bacı qardaşı ilə... Babək nə vaxtdan qəhrəman olub?
”“ Sərdar bəy, ümumiyyətlə, qəhrəmanlıq nə deməkdir?
”“ Fəlsəfədə də var. Qəhrəmanlıq elə bir insan ruhudur ki, o, özünün əməli ilə qəflətən elə bir yüksəkliyə qalxır ki, onun ruhu Allahın ruhunu görür və Allahın ruhu insanın ruhunu zərrələrə dağıdır. O zərrələr qayıdıb yerə tökülür. Bax o zərrənin birini götürüb öz ruhuna qatan adamın ruhunun keyfiyyəti dəyişir. Qəhrəmanın sonu ya yox olur, ya da döyüş səhnəsində həlak olur.
”“ Koroğlu isə...
”“ Koroğlu arvadını da vurur qoltuğuna deyir ki, gedək, tüfəng çıxdı, daha qəhrəmanlıq qurtardı. Belə qəhrəmanlıq olar? Getdi quldurluq elədi, sonra adi adam kimi qayıtdı. Yəni fəlsəfənin dediyi kimi yox olmadı.
”“ Bəs Babək?
”“ Babək xəlifədən üzr istədi. Xəlifə də onu bağışlamadı. Dedi, sən İslam dininə qarşı çıxmısan. Qəhrəman Babək deyildi, qəhrəman Bəzz qalasının özü idi. Çünki ora çıxmaq mümkün deyildi. Babəkin nəyi qəhrəman idi? Çənlibel özü qəhrəmandır. Koroğlu kimi qorxaq bir adam gedib Çənlibeldə gizlənirdi. Heç kim də gedib ora çıxa bilmirdi.
