Uşaq nikahları ölkəmizin ən mühüm sosial problemlərindən biridir. Ölkələrin gündəminə  o qədər çox daxil olmasalar da, “erkən nikah”, “uşaq gəlinlər” dünyanın bir çox yerində, xüsusilə inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də rast gəlinən bir fenomendir. Şəxsin mənəvi və fiziki inkişafını tamamlamadan qurduğu nikahlar “erkən nikah” və ya “məcburi nikah” kimi müəyyən edilir. Uşaq Hüquqları Konvensiyası kimi beynəlxalq sənədlərə görə, on səkkiz yaşına çatmamış hər nikah “uşaq nikahı”, ərə gedən qızlar isə “uşaq gəlin” adlanır.  Qızların erkən yaşda ailə qurmasının səbəbləri çox müxtəlif olsa da, nəticələri eyni, üzücü və acınacaqlıdır. 

 

Erkən nikahlar qızların cəmiyyətdəki qeyri-bərabər mövqeyini gücləndirir və onların həyat seçimlərini azaldır. Mənəvi və fiziki inkişafını hələ tamamlamamış, hüquqlarını bilməyən yüzlərlə gənc qız istər öz istəyi ilə, istərsə də ailəsinin təkidi ilə ailə qurur. Cəmiyyətdə hər zaman erkən nikahların səbəbləri və ya bəhanələri olur. Gah yoxsulluqdan qurtulmaq arzusu, gah mövcud vəziyyətdən xilas olub daha yaxşısına getmək və s. erkən nikahların səbəbləri kimi göstərilir. Hər nə səbəblə olursa olsun erkən nikah yanlış addımdır. Yeniyetməlik dövründəki bir gənc qız hələ  bioloji, psixoloji və sosial inkişafını tamamlamamış olur. Erkən yaşdakı nikahlarda erkən hamiləliklərə çox sıx rast gəlinir. Bu uşaqlar hələ qadın olmamış valideyn olduqları üçün, həyat mərhələlərini  də sağlam keçə bilmir, sağlam şəxsiyyət quruluşu formalaşdıra bilmirlər. Öz yeniyetməlik problemlərini həll etməmişdən əvvəl valideyn olmuş bu anaların uşaqları da əksər hallarda problemli şəxsiyyət quruluşuna malik olur.

 

Ənənəvi həyatını davam etdirən cəmiyyətlərdə qızların erkən yaşda ərə verilməsi ənənə halını alıb. Erkən və məcburi nikahlar dünyanın bir çox yerində olduğu kimi ölkəmizdə də ümumi problem olsa da, sosial dəyərlərə görə problem kimi qəbul edilmir, adət-ənənələrin bir parçası kimi qəbul edilir. Ənənəvi cəmiyyət nikahda oğlanın daha yaşlı olmasını münasib hesab edir. Oğlanların müəyyən təhsil aldıqdan, hərbi xidmət keçdikdən və işlə təmin olunduqdan sonra ailə qurması cəmiyyətin ümumi tendensiyasına uyğundur. Ancaq eyni ənənəvi cəmiyyətlərdə qızların təhsilindən erkən yaşda imtina edilir, əsgərlik kimi öhdəlikləri olmadığından, iş həyatında iştirakına icazə verilmədiyi üçün qısa zamanda ərə verilir.

Erkən nikahlara səbəb olan bu ənənəvi və psixi amillərlə yanaşı, digər mühüm amil də iqtisadi çətinliklərdir. Erkən nikah halları ilə ailənin yoxsulluğu arasındakı əlaqəni araşdıran beynəlxalq miqyaslı araşdırmalar nəticəsində bu iki amil arasındakı əlaqənin düz mütənasib olduğu üzə çıxıb. Dünya Bankı və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi qlobal təşkilatlar tərəfindən aparılan araşdırmalar ölkənin inkişaf səviyyəsi ilə erkən nikahlar arasında birbaşa mütənasib əlaqəni ortaya qoyur.

 

2000-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqtisadi və Sosial Məsələlər Bölməsi tərəfindən aparılan Evlilik Modelləşdirmə Araşdırmasında ölkələrin inkişaf səviyyələri ilə erkən nikahların baş vermə nisbəti arasında birbaşa əlaqə aşkar edilmişdir. Məsələn, 15-19 yaşlı qızlar arasında evlənmə nisbəti Kanadada 0,6%, İngiltərədə 1,7%, Almaniyada 1,2%, ABŞ-da 3,9% olduğu halda, erkən nikahlar Qərbi-Şərqi-Mərkəzi Afrika ölkələrində və Cənubi Asiyada ən yüksək səviyyəyə çatır. Bu göstəricilər Nigerdə 61,9%, Konqo Demokratik Respublikasında 74,2%, Əfqanıstanda 53,7%, Banqladeşdə 51,3% təşkil edir. 

 

Qızların erkən ərə getməsinin səbəblərindən biri olan iqtisadi çətinliklər nəticəsində bu cəmiyyətlərdə oturuşmuş bir mentalitetdən danışmaq olar. Qızları maddi yük kimi görən cəmiyyətin bir hissəsi həm də bu evlilikləri maddi sıxıntılarının həlli kimi görür. Bunlarla yanaşı, erkən nikahlara təsir edən digər amillərə qonşuluq təzyiqləri, ailədaxili cinsi təcavüzlər, nikahdankənar hamiləliklər də daxildir. Dünyanın bir çox yerlərində hələ də tətbiq olunan erkən nikahlar nikahda olan yeniyetmə qızların həyatına birbaşa təsir etməklə yanaşı, həm də problem olaraq birbaşa cəmiyyətə qayıdır. Qızların erkən yaşda ərə getməsi nəticəsində onların hüquqları, ilk növbədə, sağlamlıq və təhsil həyatları əllərindən alınır. Bu qızlar ailə qurmağa hazırlaşdıqları üçün bir tərəfdən təhsilləri yarımçıq qalır, digər tərəfdən fiziki, bioloji və psixoloji inkişaflarını tamamlaya bilməmiş, müasir tibbi üsullardan uzaq  uşaq dünyaya gətirir və onların bir qismi doğuş zamanı ya öz həyatını itirir ya da uşağı itirir. Uşaqlığını geridə qoyan bu uşaqların problemləri ilk olaraq özlərindən başlayır. Üzərlərinə götürdükləri vəzifələrlə yanaşı, bir çox psixoloji problemlərlə yanaşı, fizioloji problemlərlə də məşğul olurlar. Bu çətinliyə tab gətirə bilənlərlə yanaşı, dözə bilməyənlər də var. Erkən ərə verilən qızlarla bağlı yaranan problemlər onları narahat etməklə yanaşı, cəmiyyətə ağır zərbədir. Təhsili yarımçıq qalan, savadsız qalan bu qızların gələcəkdə  şüurlu, savadlı övladlar yetişdirəcəyini gözləmək olmaz. Erkən nikahlar nəsildən-nəslə davam edəcək təhsil probleminə və oxşar adət-ənənələrin davam etdirilməsinə səbəb olur. Təhsilindən kəsilən, erkən yaşda ərə verilərək evdə həbs edilən qızların sosial həyata inteqrasiyasının yolu bağlanır. Beləliklə vaxtsız nikahlar qadının iş qüvvəsinə mane olur və gənc yaşlarından onları sosial həyatdan təcrid edir. Bundan əlavə, bu travmaların öhdəsindən gələ bilməyən qızların bir çoxu çıxış yolunu intihar etməkdə görür. Ona görə də erkən və məcburi nikahlarla mübarizə üçün mümkün qədər tez həll yolları axtarılmalı, müvafiq qanunlar arasındakı uyğunsuzluqlar aradan qaldırılmalı və on səkkiz yaşından kiçik qızların ərə verilməsi qəti qadağan edilməlidir. Qadağanın pozulması hallarında ağır cəzaların tətbiq edilməsi üçün hüquqi tədbirlər görülməlidir. Bundan əlavə, xüsusilə erkən nikah hallarının müşahidə olunduğu bölgələrdə qızların təhsil davamlılığı nəzarətdə saxlanılmalı, bu davamiyyətin təmin edilməsi Təhsil Nazirliyinin əməkdaşlarına və məktəb personalına həvalə edilməli, yoxlamalar ciddi şəkildə aparılmalıdır. 

Valideynlər müxtəlif təlimlər vasitəsilə  erkən nikah, qadın hüquqları, uşaq hüquqları, məişət zorakılığı kimi mühüm məsələlər barədə məlumatlandırılmalıdır. Erkən nikahın zərərlərini lazım olan hər yerdə, hər məqamda gündəmə gətirərək vurğulanması mühüm məsələlərdəndir. 18 yaşına çatmamış nikahların qarşısının ciddi şəkildə alınması, qızların təhsilə cəlb edilməsi, qadınların iqtisadi azadlığının təmin edilməsi, qadınların hər hansı peşə sahibi olması, cinsi istismara qarşı cəmiyyətdə maarifləndirmə işlərinin aparılması, gender bərabərliyi məsələləri gündəmin aktual mövzuları olmalıdır.

Ənənə adı altında nəsillər boyu davam etdirilən erkən nikahlar nəticədə cəmiyyətə böyük ziyan vurur, ölkənin inkişaf səviyyəsini alt-üst edir. Qadınların fəal rol oynamadığı cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinə çata bilməyəcəyi deyildiyi bu müasir dövrdə nəinki xanımlarımızın cəmiyyətdə fəal rol oynaması hətta bəzi hallarda onların  yaşamaq hüququnun təmin oluna bilməyəcəyi faktı ilə üz-üzə qalırıq. Ona görə də erkən nikahlar mövzusunda çoxşaxəli həll təklifləri hazırlamaq və onları vaxt itirmədən həyata keçirmək zəruridir.