Redaksiyadan: Ağsaqqal jurnalist və dəyərli tədqiqatçı alim Əli Şamilin açıq məktubla “söz güləşdirdiyi” Tanrıverdi Paşa Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiridir.
“GÜNAHKAR”LARI ÖLƏNDƏN SONRA, “GÜNAHSIZLARI” SAĞLIĞINDA SEVƏN TOPLUMUN ÖVLADLARI
(Məqaləyə çevrilən status)
Hörmətli Tanrıverdi bəy! Adətən sosial şəbəkədə yazılanlara çavab verməyə, müzakirə və mübahisə açmağa çalışmıram. Amma Milli Azadlıq Hərəkatımızın öndərlərindən birinin, Azərbaycanın inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəməyən iqtisadçının, demokratikləşmə sürəcinin öncüllərindən biri olan Sizin xatiriniz mənim üçün əziz olduğuna görə sualınızı cavabsız qoya bilmədim.
Vurğun Əyyubun dünyadan köçməsi münasibətilə yazdığım statusu oxuduğunuza, fikrinizi bildirdiyinizə görə çox sağ olun deyirəm. Yazırsınz: “...özünün və ölkənin dəyərli insanlarının hüquqlarını qoruya bilən, şərəf və və ləyaqətlə yaşamağı hər şeydən üstün tutan bir xalqın - toplumun hələ də təşəkkül tapmamasında bizim də günahımız yoxdumu?”
Əlbəttə, var! Məni Xristian inanclılıqda suçlasalar da, deyəcəyəm ki, biz günahı nəinki əməllərimizlə qazanmışıq, hətta günahkar doğulmuşuq. İnsan haqları tapdanan, vicdan azadlığı, xüsusi mülkiyyət azadlığı olmayan, saxtakarlığın, zorakılığın, riyakarlığın hakim olduğu Sovet cəmiyyətində biz dünyaya günahsız gələ bilərdikmi? Oxuma-yazma öyrənməmiş yaxamıza bir nişan taxaraq “Siz oktyabryatsınız!” - deyirdilər. Biz də bununla qürurlanırdıq. Sonra pioner, komsomol olurduq. Orta məktəbdəki dərslərdə eşitdiklərimizi və oxuduqlarımızı, müəllimlərimizin dediklərini təkrarlamağımızı xatırla. Məktəbdə qiymət almaq, kursdan-kursa keçmək üçün materialist fəlsəfə, siyasi iqtisad, etika, estetika, elmi kommunizm fənlərini yada sal. Bunlar bizim günahlarımız deyildirmi?!
Keçmişə çox getməyəcəm. Ötən illərdə sosial şəbəkədəki bir statusunuzdan misal çəkəcəyəm. Yazırdınız: “Nazir bəy, ... Sənin kitabınla bağlı mənim də başım "ağrımaqdadır"... Sənin bizim kənd (Ardanış), xüsusən bizim tayfa haqqında mənə göndərdiyin materialın bir qismi kəndimizin ziyalıları arasında yayılmışdır və onların əksəriyyəti sənin Göyçə haqqında kitabını səbirsizliklə gözləyirlər. Lakin eləsi də var ki, nəinki Aşıq Ələsgərin yaşını, hətta öz tayfalarının 2 siyahıyaalmada əksini tapmamasını böyük saxtakarlıq sayırlar. Onlar indiyə qədər yaxın babalarının (ən uzağı 100 il) nə vaxtsa danışdığı "nağıllara və rəvayətlərə" inanmağı üstün sayırlar... Onlara tarix, arxiv, siyahıyaalma, arxeologiya, etnoqrafiya nə olduğunu başa salmaq mümkün deyidir... Belə vacib və əhəmiyyətli iş, əsər "cahil kütlə" üçün nəzərdə tutulmaz, ona görə, onlara baş qoşma...”
Görürsünüzmü, Sizin də başınızı ağrıdır, Sizi də tənqid atəşinə tuturdular. Məclislərdə, söhbətlərdə kitabı nəşrə hazırlayan, ön söz yazanlar o yana, haqqı dediyinizə, fakta dayandığınıza, hadisəyə elmi prinsiplərlərlə yanaşdığınıza görə Sizi də günahkar sayırdılar. "Cahil kütlə" adlandırlarınızın sayı Sizin kimi düşünənlərdən qat-qat çox idi. Özü də əksəriyyəti ali təhsilli, cəmiyyətdə üstün mövqe tutan, on illərdir xalqa yol göstərən ziyalılar, şairlər, alimlər, mühəndislər, həkimlər və başqa peşə sahibləri idi. Onların fəxri adları, gurultulu titulları, vəzifələləri və s. vardı.
Ölkənin ən yüksək hakimiyyət orqanlarına yazılmış şikayət məktubda sizin adınız yox idi. Əslində bu bir şikayət məktubu deyildi, ittihamnamə idi! Dədə-babasını yaxşı tanımayanlar kitabı hazırlayan, ona önsöz yazanların milli mənsubiyyəti haqqında əsassız fikirlər söyləyir, onları vətənə xəyanətdə, casusluqda suçlanırdı. 1937-ci il olsaydı, yəqin ki, həmin adamların ittihamı ilə kitabın hazırlanmasında əli olanlar güllələnmiş, Sizin kimi tərəfdarlar da ən azı 10 illiyə həbsxanaya göndərilmişdilər. Çünki Siz də həqiqəti dediyinizə görə, arxiv işinin nə olduğunu bildiyinizə görə, elmi araşdırmaların necə aparıldığından xəbərdar olduğunuza görə “günahkar idiniz” və cəzalandırılmalıydınız.
“Günahkar”ların cəzalandırılması isə yeni bir iş deyil. Bəlkə də kağız almağa imkanı olmadığında elmi kəşflərini qum üzərində yazarkən yazdıqlarını tapdayan əsgərə “Oranı tapdalama!” deyən alim də “günahkar” olduğuna görə öldürülmüşdü. Orta məktəb dərsliklərində oxuduğumuz Kopernik, Qaliley, Nəsimi, Nəimi və başqaları da “günahkar” idilər. Nəimi, Nəsimi ona görə günahkar idi ki, onlar kamil insan tərbiyə etmək istəyirdilər.
Çox uzağa getməyək. Yaxından və yaxşı tanıdığın Asif Ata (Asif Əfəndiyev) də fərqli düşündüyünə, bir az da fərqli yazdığına görə “günahkar” idi. Ona görə də, Asif Əfəndiyevə vurulub onunla ailə quran xanım da “günahkar” alimdən tez boşandı. Xanımı da, oğlu da onun “günahlarına” şərik olmamaq üçün Asif Əfəndiyevdən imtina etdilər.
İşdən çıxarılmış, evi əlindən alınmış Asif Əfəndiyevin yeganə sığınacaq yeri M.F.Axundov kitabxanası idi. Kitabxana açılanda oraya gələr, bir küncdə sifariş verdiyi kitabları alıb oxuyar, kitabxana bağlananda oradan çıxardı.
Bir dəfə M.F.Axundov kitabxanasının yaxınlığındakı dayanacaqda, indiki Yeni Azərbaycan Partiyasının qarşısında avtobus sürücüsünün Asif Əfəndiyevi dartışdırdığını, dartib köynəyini cırdığını gördüm. Sürücü onu beş qəpik yol pulunu verməməkdə suçlayırdı. Tələbə idim. Cibimdəki sonuncu manatı sürücüyə uzatdaraq dedim: “Al bu da sənən yol pulun!” Sürücü o qədər hirslənmişdi ki, pulu alıb cırıq-cırıq edib üstümə atdı. Özümü də elə itələdi ki səkiyə yıxıldım. Avtobusda yaman sıxlıq idi. Qapıdan sallananlar da vardı. 23 yerlik avtopusa yəqin ki, 40 adam minmişdi. Onların əksəriyyəti sürücünü tanımasa da, Asif Əfəndiyevi tanıyırdı. Onu relevizyada və radiyodakı azsaylı çıxışlarından, məqalələrindən tanıyırdılar. Avtobustakılardan biri enib sürücünü sakitləşdirməyə səy etmədi.
Asif Əfəndiyevin arvadını, qohumlarının, tanışlarının, dostlarının əksəriyyətinin ondan imtina etməsi yeni hadisə deyildi. 1936-1937-ci ilin mətbuatında bu gün vətənpərvər, millətçi, xeyirxah insan saydığımız onlarla insanın övladlarının, xanımlarının, qohumlarının “xalq düşməni”ndən imtina etdiklərini təkrarı idi. Yəqin ki, yadınızdan çıxmayıb. 1993-cü ilədək ətrafınızda nə qədər qohumunuz, dostunuz, tanışınız vardı. Həmin ilin iyun ayından sonra onların əksəriyyəti necə oldu? Sizdən uzaq durmaq üçün min bir bəhanələr uydurdular. Qəribədir ki, Sizi meydanda tək qoyanlar bu gün özlərini deyil, cəmiyyətdəki nöqsanlara görə Sizi suçlayırlar.
“Dissident sorağında” kitabında 1956-1986-cı illərin dissidentləri haqqında 21 məqalə hazırlamışdım. Onlar haqqında kiçik bir hesablama apardim. Gördüm ki, həmin “günahkar”lardan altı nəfəri ailə qurmayıb, ev-eşik, oğul-uşaq sahibi olmadan dünyadan köçüb. Beş nəfərinin ailəsi dağılıb, dörd nəfəri çox gec evlənə bilib. Həmin vaxt “günahkar” olmayan onlarla rüşvətxor, yaltaq, xalqın qanını soran və millətinə divan tutan isə yağ içində böyrək kimi yaşayıb.
1957-ci ildə Qız qalası üzərində Azərbaycan Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağını dalğalandırmış, xalqının yaddaşını korlanmağa qoymamış Çahid Hilaloğlna 10 il həbs cəzası verdilər. Həbsxanada ona verilən zülümlər isə başqa bir mövzudu.
Cahid Hilaloğlu ilə birgə gizli təşkilat quran Çingiz Abdullayevi “günahları”na görə həbs etməklə kifayətlənmədilər, dəli adı qoyub məcburu psixi xəstəxanaya müalicəyə göndərdilər. Dəli adlandırdıqları Çingiz Abdullayev 1950-ci illərdə həbsxanadan Rusiya Sovet Fedarativ Sosialist Respublikası Ədliyyə Naziri Boldırevə yazırdı: ”Məni yazdığım vərəqlərdə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının bütün xalqlarını üsyana, insanları qul, zorakılıq, aclıq, böhran şəraitində saxlayan kommunist rejimindən azad olmağa çağırışıma görə ittiham edirdilər. Mən bildirməyə məcburam ki, bu “məhkəmə iclası” teatr tamaşasına oxşayırdı. Burada marionet hakim məni hətta son sözdən də məhrum etmişdi. Çünki son sözdə mən onların sifətlərindən maskalarını çıxaracaq, iç üzlərini açaraq onların fırıldaqçı, qaniçən, başkəsən, zülümkar olduqlarını sübut edəcəkdim. Bütün respublikaların milli mənafeyini müdafiə edərək onların Rusiya imperiyasının müstəmləkəsi olduğunu açıqlayacaq və respublikalarda BMT-nin nəzarəti altında azad seçkilər keçirilməsinin zəruri olduğunu söyləyəcəkdim. Onlar isə bütün qanunları kobudcasına pozaraq, ən elementar qaydaları tapdalayaraq mənə son söz vermədilər.
Çünki Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının bütün məhkəmə və prokurorluq orqanlarının yuxarıların göstərişi ilə işlədiyinə mənim heç bir şübhəm yoxdur. Mən tam qətiyyətlə deyirəm ki, Azərbaycanın qəhrəman oğluyam və alçaq kommunist rejiminə qarşı mübarizə aparmışam. Bizə məlum olduğu kimi, aprelin 5-7-də Tbilisidə və bütün Gürcüstanda çoxsaylı nümayişlər keçirilmişdir. Burada 200 min tələbə, fəhlə, kolxozçu, qadın və qoca iştirak etmişdir. Onlar əllərində şüar tutaraq öz müstəqilliyi və azadlıqlarını, BMT-nin nəzarəti altında azad seçkilər keçirməyi tələb etmişlər.
Lakin imperator-diktator Rusiya, bütün Polşanın və Finlandiyanın ağası, “qarğıdalı generalı” Nikita Xruşşovun əmrini yerinə yetirən silahlı qüvvələr günahsız tələbələrin, qadınların, qocaların üstünə tanklarla hücüm edərək onları güllələmiş və çoxlarını Sibirə sürgün etmişlər. Azərbaycan xalqına qarşı da belə ədalətsizliklər edilmişdir. Xeyli günahsız adam qanunsuz həbs edilmiş, təqiblərə məruz qalmışdır...
Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Konstitusiyası ilə hər bir vətəndaş Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqında yaşamaqdan imtina edib xarici ölkəyə gedə bilər. Bəs nə üçün Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının təcavüzkar hökuməti Konstitusiyada yazılanların həyata keçməsinə imkan vermir? Əgər bunun həyata keçməsinə imkan verməyəcəksə, onda nə üçün bu maddə Konstitusiyadan çıxarılmır? Görünür bu, vicdansız kommunistlərə dünya içtimaiyyətini çaşqınlığa salmaq üçün lazımdır.
Qəzetlərdə yazılmışdır ki, Kiprdə yunan gənclərinin nümayişi zamanı İngilis hökuməti bir tələbəni öldürmüşdür, bu da Sovet içtimaiyyətinin hiddətinə səbəb olmuşdur. Maraqlıdır, görəsən Azərbaycanda və Gürcüstanda baş vermiş hadisələr – dinc nümayişçilərin güllələnməsi vs. qanlı divanlar hansı miqyasda Sovet və dünya ictimaiyyətinin hiddətinə səbəb olmalıdır?! Mən bütün bunların hamısını DTK-dan olan Serova danışdım. O isə bu fikirlərimə görə, məni azı 10 il azadlıqdan məhrum etdirəcəyini bildirdi.
Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı hökuməti hər yerdə car çəkir ki, bizdə mətbuat və söz azadlığı var. Lakin hər bir xırda tənqid üçün milyonlarla insanı həbsxanalarda və islah-əmək düşərgələrində çürüdür. Dünyanın heç bir ölkəsində belə qanunsuzluq yoxdur.
On üç il kommunist əsarəti altında qalan Macar xalqı bu zorakılığa, yalana, aclığa dözməyib 1956-cı ilin oktyabr - noyabr aylarında ayağa qalxdı. Onlar Sovet qoşunlarının Macarıstan əra-zisindən çıxarılmasını, bir sözlə, öz azadlıqlarını və müstəqilliklərini, yeni hökumətlərini qurmalarını istəyirdilər. Bunun müqabilində Sovet hökuməti oraya əlavə qoşun yeritdi, tank və təyyarələrin gücüylə dinc əhalini vəhşicəsinə qırdı. Burada baş verən hadisələr “əksinqilabi qiyam” adlandırılır. Bəs nə üçün Əlcəzairdə, Yəməndə, Suriyada belə hadisələr “xalq azadlıq hərəkatı” adlanır?”
Tanrıverdi bəy, yuxarıdakı sətirləri yazan Çingiz Abdullayev haradadır, bilən varmı? Onun haqqında məqalə yazanda da, “Dissident sorağında” kitabını nəşrə hazırlayanda da çox yerə baş vurdum. Çingiz Abdullayevin öldüsündən, qaldısından bir xəbər tuta bilmədim. Son öyrənə bildiyim o oldu ki, gözləri kor olmaq dərəcəsinə çatmış, yaşamaq imkanından məhrum, yəni ölümlə üzbəüz qalmış dissidenti BMT Qaçqınlar təşkilatı 1991-ci ildə İsveçrəyə göndərib. Haqqında dəfələrlə məqalə yazan, xalqımıza belə bir qəhraman oğlu olduğunu bildirən, bir zaman “7 gün” qəzetini çıxarmış Haçı Emin təxminən 1998-ci ildə İsveçrə aeroportunda onunla görüşməyk istəyib. Bu görüş də baş tutmayıb.
Çingiz Abdullayevin taleyi ilə bağlı İsveçrənin müxtəlif təşkilatlarına müraciət etdim. Cavabları bu oldu ki, siyasi mühacirlər haqqında sizə bilgi verə bilmərik. Belə bilgini yalnız rəsmi hökumət orqanlarına veririk.
1956-cı ildə həbs olunmuş Çingiz Abdullayev kimi “günahkar”ları neçə nəfər müdafiə etdi? Həbsdə olarkən kömək görmədikləri o yana, həbsdən çıxandan sonra onlara neçə nəfər əl tutdu? Əlbəttə, tutmadılar, tutmayacaqlar da! Çünkü onlar “günahkar”dırlar. Dövr gələcək övladlarımız, ya da nəvələrimiz heç olmasa Çingiz Abdullayevin məzarını ziyarət etmək istəyəcəklər. Onu tapa bilməyəndə bizləri-“günahkar”ları qınayacaqlar. “Günahkar olmayan” rüvətxorlardan, millətinin qanını içənlərdən, saxtakarlardan, namussuz və şərəfsizlərdən isə heç kim heç nə soruşmayacaqlar. Çünki Çingiz Abdullayevin məzarını axtaranlar onların varlığından xəbərsiz olacaqlar.
Yəqin ki, Möhsün Əliyevi yaxşı xatırlayırsan. Sısqa, nimdaş geyimli, orta boylu bu insan ac-yalavac yaşasa da, millətin azadlığı uğrunda mübarizə aparan kişilərdən yazırdı. Azərbaycan Cümhuriyyətinin liderlərini bizim nəslə o tanıtdırdı. Ürəyimi hələ də sızladan bir hadisə gözümün önündən getmir. 1993-cü ilin martında Türkiyənin Antaliya şəhərində keçirilən Türk Xalqlarının və Topluluqlarının Birinci Qurultayına Azərbaycandan gedən böyük nümayəndə heyətinin tərkibinə onu da salmışdılar. Qaldığımız beşulduzlu hotelin restoranda səhər yeməyindən sonra o əllərini gönə tuturaq, dua edirmiş kimi dedi: “Allahım sənə min şükür! Möhsünün də qarnı doyunca yemək görərmiş!”
Oradan geri döndükdən sonar da Möhsün Əliyev köhnə peşəsini davam etdirir, Azərbaycan Cümhuriyyətinin tarixini təbliğ edirdi. Məhəmmədəmin Rəsulzadəni faşizmdə suçlayanlara, “Hitlerlə görüşüb” deyə suçlayanlara məşhur tarixçilər, akademiklər, siyasi partiya rəhbərləri deyil, Möhsün Əliyev mətbuatda sərt cavab verdi. Aradan çox keçmədi ki, bu cavaba görə həbs edildi. Nədəsə suçladıqları yadımda deyil. Səhv etmirəmsə 5-6 il həbs cəzası verdilər. Həbsxanada yanına gedən, halını xəbər alan oldumu?
Sonra eşitdim ki, Ziya Bünyadovun xahişi ilə həbsdən azad olunub. Tək-tənha yaşadı. Nə vaxt dünyasını dəyişdiyini, uzun illər topladığı zəngin arxiv sənədlərinin necə olduğunu bilən olmadı. Aparıb kimsəsizlər məzarlığında dəfn ediblər. Orada da nə başdaşı var, nə də ad, soyad yazılmış bir lövhə. Möhsün Əliyev, kimsəsizlər evində dünyasını dəyişən dissident Sabir Yanardağ kimi “günahkar”ları da gələcək nəsillər arayıb axtaranda, onlardan bir iz tapmayanda bizləri qınayacaq, bizləri günahkar sayacaqlar. Daha bilməyəcəklər ki, həmin günlərdə mənim maaşım 20 dollar idi. Onun da az qala yarısı kommunal xərclərə, yol puluna və s. gedirdi. Təkcə mən həmin gündə deyildim. Çingiz Abdullayevə, Möhsün Əliyevə, Sabir Yanardağa, Asif Ataya və b. sayğı göstərənlər, onlara canı yananlar və yardım etmək istəyənlərin hamısı mən gündə, bir çoxu da məndən çətin vəziyyətdə yaşayırdı.
Bir xeyir-şərə gedəndə görürəm ki, rüşvətxorlar, Azərbaycanın sərvətlərini talayıb xarici ölkələrdə şirkət quranlar içəri girəndə adamlar irişə-irişə onun qabağına qaçır, gözünə görünmək, salam vermək üçün basabas salırlar. Amma həyatını toplumun firavanlığı, vətəninin azadlığı uğrunda qurban verən “günahkar”ları görəndə ona istehza ilə yanaşır, bu pul qazana bilməyən, sərvət sahibi olmayandan uzaq olmağa çalışırlar. Qorxurlar ki, “günahsızlar” onları “günahkar”ların yanında görsələr narazı qalarlar. Bilmirəm, “günahsızların” narazı qalmasından bu aç-yalavac tayfa, bu məddahlar dəstəsi nə itirəcək?
Yazımı Sizin bir fikirinizlə tamamlamaq istəyirəm. Nazir Əhmədli Göyçə haqqında dəyərli bir əsər ortaya qoyduğu halda, əsasən göyçəlilərin və bu işin mahiyyətindən xəbəri olmayan başqa bölgələrin insanlarının onu təhqir etmələrinə, ona yersiz hücumlar etmələrinə əsəbiləşirdi. Siz isə ona təskinlik verərək yazırdınız: “Nazir bəy, bəs nə fikirləşirdin??... Nəsimini, Seyid Əzimi, Sabiri, Cəlil Məmmədquluzadəni və digərlərini vaxtında, hətta bu gün də "daşlayanlar" Göycədə də yoxdumu?”
Tarixə nəzər salaq. Toplumda kim qəddar davranıbsa, şirin vədlərlə toplumu aldadıbsa, çoxluq onu da sevib, müdafiə edib. Kim həqiqəti deyibsə, milləti üçün çalışıbsa, bu yolda da ölümə getməyə hazır olubsa, onu “günahkar” sayıb.
Bu günlərdə dünyasını dəyişən Vurğun Əyyub da toplumun çoxu üçün bax, belə “günahkar”lardan biri idi. Ona görə də, sağlığında deyil, dünyasını dəyişəndən sonra qədrini bilməyə çalışdıq. Yalnız Azərbaycanda deyil, açıq şəkildə Türkiyənin Qars, Kayseri, Ankara, İstanbul şəhərlərində, İsveçin Yöteburq, Stokholm və b. şəhərlərində, eləcə də hələ xəbərimiz olmayan neçə ölkədə, gizli şəkildə İran İslam Respublikasının müxtəlif şəhərlərində yas saxladılar, ehsan verdilər.
Qəbri nurla dolsun! Yeri cənnətlik olsun!
Tanrıverdi bəy, biz “günahkar”ları öləndən sonra, “günahsız”ları sağlığında dəyərləndirən toplumun övladları deyilikmi?!
Əli Şamil
30.09.2019
