Ötən əsrin 90-cı illərindən etibarən dünyada yeni tendensiyaların baş verməsi qlobal mənada yeni anlayış və terminləri ictimai, fəlsəfi, siyasi, iqtisadi, elmi və dinifəlsəfi kontekstdə qabardaraq aktuallaşdırmışdır. Bu anlayışlar içərisində özünün əhatəliliyi və çoxaspektliliyilə seçilən qloballaşma anlayışı cəmiyyətin bütün sferalarında: sivilizasiyalararası münasibətlərdə, mədəniyyətdə, müxtəlif dini dünyagörüşlərində, siyasətdə, iqtisadiyyatda, milli-etnik münasibətlərdə və s. canlanmalar yaratmış və özünü daha qabarıq şəkildə göstərməyə başlamışdır. Başqa sözlə, qloballaşma anlayışı həm pozitiv, həm də neqativ anlamda “özündə dünya tarixinin və mədəniyyətinin inkişaf tendensiyasını əks etdirən mədəni-fəlsəfi inteqrativ konsepsiya...” olaraq müasir sivilizasiya tarixinin daha aktiv fazası kimi aktuallaşmışdır.

Dünya tarixinin inkişaf dinamikasına nəzər salsaq, tarixin danılmaz faktoruna çevrilmiş ictimai-iqtisadi, inqilabi-mədəni dəyişikliklər fonunda sivilizasiyaların, dinlərin və mədəniyyətlərin həyatına təsir göstərən və qlobal mahiyyət daşıyan hadisələrin sürəkli baş vermədiyini görürük. XXI əsrin başlanğıcı bütünlüklə bəşər və sivilizasiya tarixinin elə bir dövrüdür ki, burada müxtəlif cəmiyyətlərin həyatında baş vermiş hadisələri nəzərdən keçirərkən epoxanın fundamental və qlobal dəyişikliklər ərəfəsində olduğunu aydın müşahidə edə bilərik. Bu dəyişikliklər tarixən keçid mərhələlərinə müvafiq olaraq müsbət tendensiyalara şərait yaratmaqla yanaşı, neqativ ziddiyyətlərə də açıqdır, odur ki, dünya sanki idarəolunmaz bir xaosa doğru yuvarlanmaqdadır. Proseslərin dinamikası bir çox aspektlərdən tədqiq edilərkən aydın olur ki, qloballaşmanın bütövlükdə “müxtəlif maraqların riskli və münaqişəli oyunu” olduğu heç də mübahisə doğurmur.

Çünki soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra qlobal dəyişikliklər dövrünün xarakteristikasına uyğun olaraq, uzun illər təzyiqlərə məruz qalan xalqlar, millətlər, insanlar öz dini və milli kimlikləri, identiklikləri uğrunda daha aktiv mübarizəyə başlamışlar. Amerikalı sosioloq S.Hantinqtonun təbirincə desək, “Öz köklərini axtaran insanlar üçün düşmənlər həmişə vacibdir, buna görə də dünyanın əsas sivilizasiyaları arasında “qırılma xətti” boyunca həmişə ən potensial təhlükəli düşmənçilik yaranır”.

Yaxud professor Fərman İsmayılovun da haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, “epoxa sarsıdıcı inqilablar, dağıdıcı müharibələr, kəskin təzadları ilə tarixə qədəm qoymuşdur; onu paradokslar və ya əksliklərin qardaşlaşması dövrü kimi də xarakterizə etmək olar. Halbuki baş verən proseslərin dinamikasının analizi bir daha sübut edir ki, atom əsri və daha qorxulu dağıdıcı silahların aktuallığı dövründə, milli, etnik, dini münaqişələrin baş verdiyi müasir zamanda dünyanın salamat qalmaq, insanların normal qarşılıqlı münasibətlərini təmin etmək məqsədilə sivilizasiyaların, dinlərin, mədəniyyətlərin, siyasi sistemlərin tolerant, multikultural şəraitdə yanaşı yaşamasından, onlar arasında dialoq və əməkdaşlığa keçiddən başqa yolu yoxdur. Başqa sözlə, müasir dünyada stabilliyi bərpa etmək, xalqlar, cəmiyyətlər və insanlar arasında tarixi müsbət ənənələri qorumaq üçün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin də dəfələrlə yüksək tribunalardan qeyd etdiyi kimi, “dünyada multikulturalizmin alternativi yoxdur”.

Etiraf etmək lazımdır ki, qloballaşma dövründə dinlərin, mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların dialoqu bütün neqativ proseslərə qarşı ümidverici ortaq model kimi pozitiv mexanizm statusunda çıxış etdiyindən, dialoqdan və multikultural proseslərdən

imtina dünyada total fəlakətlərə gətirib çıxara bilər. Çünki hadisələrin inkişaf kursu göstərir ki, “epoxa insanı və cəmiyyəti xoşbəxtliyə aparan qüvvələrlə bərabər, bir an ərzində yer üzərində bütün canlıları məhv edə biləcək qüvvələr də yetişdirməklə bəşəriyyəti labirintə sürükləyir”.

Artıq qlobal anlamda həyəcan o qədər artmışdır ki, xalqların, millətlərin bir-birini başa düşməsindəki çətinliklər pik həddə çatmış, insanlararası münasibətlərdə ünsiyyətin, humanizmin və sevginin yerinə, insanın özü, eqosu, şəxsi maraqları və ambisiyaları ön plana keçmiş, bu səbəbdən də başqalarının mədəniyyətlərinə, dinlərinə, adət-ənənələrinə “məndən olmadığı üçün mənimlə deyil” münasibəti yaranmışdır. Həmçinin, “müqəddəs” və üstün Qərb ideyaları, xristian-müsəlman, Şərq-Qərb kimi qərəzli bölgülər tarixən olduğu kimi, maraqlı dairələr tərəfindən dövriyyəyə elə incə siyasətlə buraxılmışdır ki, ondan çıxış və ya imtina istənilən cəmiyyət üçün labirintə çevrilmişdir. “Bütün bu problemlər kompleksinin təhlili kontekstində çox hörmətli akademik Ramiz Mehdiyevin “Avropa strukturlarının deqradasiyasının mənbələri haqqında və ya Azərbaycana münasibətdə ikili standartlar siyasəti” adlı məqaləsi böyük əhəmiyyət kəsb edir”. Bu anlamda Qərbin, o cümlədən Şərqin bir sıra qərəzli ideoloji kurslarının fəsadları kimi artıq dünyada nihilizmə, absurdizmə kor-koranə inamlar, dialoq fəlsəfəsindən total imtinalar, “total özgələşmələr”, multikulturalizm və tolerantlığa biganəliklər tüğyan etməkdədir. “Belə olan təqdirdə zamana bəzək-düzək vurmaq, onun ancaq müsbət tendensiyası haqda danışaraq mənfi tendensiyası haqda susmaq, hətta onu ört-basır etmək heç kimə heç bir xeyir gətirməz”, yaxud hətta super güc hesab edilən istənilən dövlət özünü və cəmiyyətini bu proseslərdən kənarda saxlamaqla, qorumaqla “xoşbəxt” edə bilməz. Çünki etiraf olunmalıdır ki, hazırkı ümumi qlobal proseslərə qiymət verərkən, “tarixin mənası, dünya düzəni və ikiqütblü dünyanı əvəz edən nizamın mahiyyəti mövzusunda fikir yürütməyə çalışan bir çox tədqiqatçılar dünyada nə baş verdiyini anlaya, buna görə də onunla bağlı suallara cavab verə bilmirlər”.

Bu problemlər kontekstində, obyektivlik naminə qeyd etməliyik ki, ziddiyyətli meyllər bütövlükdə müasir insanın ümumi inkişaf səviyyəsi və təfəkküründən, iqtisadisiyasi maraqlarından, bəzən dini-coğrafi bölgülərə məruz qalmasından asılı olduğundan, baş verən proseslərin fərqli cəmiyyətlərdə birmənalı qarşılanmaması və ya neqativ dərk edilməsi başa düşüləndir. Çünki mədəni, milli, dini identikliyə təhlükələr yaradan bu proseslər heç də bütün cəmiyyətlər üçün ümumi bir xoş mənzərə yaratmamışdır. Belə ki, “kimsə müasirliyi qloballaşma və dünya təsərrüfatına inteqrasiya kimi, kimsə bazar iqtisadiyyatının qurulması və amiranə iqtisadiyyatdan imtina kimi, kimsə internet və informasiya texnologiyaları əsri kimi təsvir edir”. Lakin dünyada baş verən müasir qarşıdurmalar kontekstində qloballaşma prosesinin necə anlaşılmasından və ya mənalandırılmasından asılı olmayaraq, əsas odur ki, “ümumdünya sivilizasiyasının vəhdəti tezisinin yanlış olmadığı getdikcə dərk edilməkdədir”. Ümidverici başlıca istiqamətlərdən biri də budur ki, müxtəlif ziddiyyətlərə baxmayaraq, qərəzli ideoloqlardan fərqli olaraq, bir çox hallarda həm Şərqin, həm də “Qərbin intellektualları epoxanı məhz bu baxımdan tənqid edir, onun mənfi aspektlərinin hərəkətverici qüvvələrini aşkara çıxarıb, dəf edilməsi üçün cəhd göstərirlər”. Başqa sözlə, dünyada baş verən silsilə böhranların, bütün neqativ situasiyaların və qarşıdurmaların forma və məzmunundan asılı olmayaraq, ümumi dinamika dialoq və əməkdaşlıq, multikulturalizm, o cümlədən vəhdət anlayışını tarixin arxivinə atmaq iqtidarında deyildir. Tarix müəyyən böyük keçid mərhələlərindən ibarət olduğundan, deyə bilərik ki, elmi və mənəvi nailiyyətlərə, siyasi və mədəni münasibətlərə, bir sözlə, tarixin bütövlükdə bizə qədər yaratdıqlarına - dəyərlər sisteminin cəminə ümumilikdə təsir etmək iqtidarında olan

hazırkı mərhələsi qloballaşma adı altında bir sıra neqativ tendensiyalara rəvac vermişdir. Buna baxmayaraq, o, özündə obyektiv olaraq “dünya ruhu”nun tarixən paralel aktoru olmuş humanizm, tarixi multikulturalizm və vəhdət anlayışlarının, o cümlədən dinlərarası dialoqların, açıq cəmiyyətlərdə (Azərbaycan nümunəsi) dini və siyasi multikulturalizmin də canlanması üçün daha münbit şərait yarada bilmişdir.

Başqa sözlə, tarixən insan zəkasının ən ümdə və ali istəyi olan qloballaşma (fikrimizcə, vəhdət) biz istəsək də, istəməsək də, “dünya ruhu”nun inkişaf dinamikasını özündə ziddiyyətli məqamlarla paralel olaraq ifadə etməkdədir. Biz bu prosesi əbədi-fəlsəfi bir problematika olan xeyir və şər dualizminin daha böyük və geniş qlobal ictimai-tarixi mübarizəsinin davamı kimi də xarakterizə edə bilərik. Hələ ötən əsrdə yaşamış böyük filosof Bohenski (1902-1995) yazırdı: “...indi dünyada mövcud olan dünyagörüşləri sarsılmışdır; hər tərəfdə sosial “dağılmanın əlamətləri hiss edilir”, elmin əsaslandığı müasir dünyagörüşləri “kosmik tərəqqi üçün ümid vermir”. Həmçinin, qeyd etməliyik ki, həqiqətən də, belə paradoksal hadisə və əksliklərin dualizmi tarixən ictimai-sosial həyata paralel olmuş və o, özündə tanrı-təbiət-insan, sosial insan, ictimai insan, dini-ekzistensional insan dualizmini dağıdan insan, öldürən insan əksliyini ortaya ataraq onu sınağa çəkmişdir. Belə ki, əgər Qədim Yunan mədəniyyətinin əsasını estetika və ondan doğan monologizm, yaxud tanrı və yunan mifoloji çarpışmaları, Roma mədəniyyətinin ruhunu demokratiya və ondan doğan güc faktoru təşkil edirdisə, orta əsrlər mədəniyyətinin əsasında İslam intibahı, nə qədər paradoksal olsa da, İslam ekspansionizmi, Yeni Dövrdə “dünya ruhu”nun təməlində Qərb renessansının yaradıcı əsasları və dünyanın fiziki olaraq yenidən fəthi, yaxud Qərb ekspansionizmi dayanırdı.

Müasir dünya üçünsə, bu tarixi tendensiyalara ekvivalent olaraq bütün dünya mədəniyyətlərini, iqtisadi sistemlərini, mürəkkəb elmi potensialını, hətta insanların, bütövlükdə millətlərin, xalqların mənəvi-milli, etnik-mədəni, diniekzistensional varlığını kökündən silkələyən, ona bəzi aspektlərdə “qlobal zəka” obrazını vermək iqtidarında olan qloballaşma prosesləri dayanır. Başqa formada desək, təəssüf ki, bəzi Qərb mütəxəssislərinə görə, “öz köklərini axtaran insanlar üçün düşmənlər həmişə vacib...” obraz hesab edilsə də, bütün dualist təzahürlərə adekvat olaraq, artıq epoxanın məntiqi onu diktə edir ki, istənilən super güc, istənilən dövlət, sosial institutlar, hətta dinlər və mədəniyyətlər nə qlobal proseslərdən, nə də ki, başqaları ilə qarşılıqlı münasibətlərdən tam təcrid olunaraq “özündə özü üçün” mövcud ola bilməzlər.

Məsələyə fəlsəfi kontekstdən yanaşsaq, Şərq Qərbin, Cənub Şimalın alternativi və ya müxtəlif aspektdə inkişaf etmiş, yaxud geridə qalmış variantı kimi çıxış etdiyindən, müxtəlif qütblərdə hadisələr bir-birinin məntiqi davamı kimi baş verir. Belə ki, bir çox qərəzli ideoloqlardan fərqli olaraq, “Şərqin və Qərbin müdrikliyində biz artıq düşmən, birbiri ilə mübarizə aparan qüvvələri deyil, ümumi həyatın gah o tərəfə, gah da bu tərəfə yönəlmiş olduğu qütblərini görürük” və yaxud onları tərəfsiz, vahid bir tam halında qəbul edirik. Yəni müasir “dünya ruhu”nun bütövlüyü səbəbindən, həmçinin istər neqativ, istər pozitiv aspektdə istənilən regionda baş verən hadisələrin digər qütbdə də mütləq qarşılıqlı refleksiyalara “açıqlığından”, artıq hər hansı müstəvidə baş verənləri dar çərçivədə qəbul etmək, yaxud onu bir qütbün qərəzli mövqeyi kimi təqdim etmək yanlış sayılmalıdır. Hər hansı xalqın və ya ölkənin həyatında baş verən pozitiv hadisələrə paralel olaraq, neqativ tendensiyaların da ortaya çıxması ilə müşayiət olunan proseslər bu və ya digər şəkildə başqa xalqların və ölkələrin həyatına bilavasitə təsir etdiyindən, terrorizm, irqçilik, ksenofobiya, istənilən dinlərə və mədəniyyətlərə qarşı düşmənçilik mövqeyi artıq bütün dünya üçün bir geriyədönməzlik statusu

qazandırmaqdadır. Başqa sözlə, Qərbin Şərqdə tarixən yandırdığı tonqalların qığılcımları artıq Qərbin özünü də yandırmaqdadır.

“Psixoloq Leynig yazırdı ki, bizim əsrdə xəstə daha çox sağlamdır, nəinki bu dünyanın normal sakinləri”. Müasir Qərb siyasi-ideoloji kursuna nəzər saldıqda təəssüf ki, bu paradoksun həqiqiliyi qətiyyən şübhə doğurmur. Çünki həm mənəvi, həm siyasi, həm iqtisadi, həm də dini anlamda “dünyada baş verənlər getdikcə daha çox onu göstərir ki, ziddiyyət, qarşıdurma və münaqişələr güclənməkdədir və açıq-aşkar görünür ki, beynəlxalq hüquq və əxlaq dərin böhran içindədir”. Bu anlamda epoxanın dialektikası və məntiqi inkişafı bütün bəşəri pozitiv aktorlardan ortaq mövcudluq naminə qara qüvvələrə qarşı birgə mübarizəni tələb edir. Ancaq təzadlı olsa da, etiraf etməliyik ki, hətta bu “qara qüvvələr”ə qarşı mübarizə aparacaq “ümumilik” daxilən bəzi hallarda ayrı-ayrı elementlərdən, ziddiyyətli aktorlardan təşkil olunduğundan, bu mübarizədə öz maraqlarını həyata keçirmək istəyən hansısa gizlinlər də mövcuddur. Başqa sözlə, bu “gizlinlər” tarixən mövcud olmuş həm dini, həm mədəni, həm siyasi, həm də iqtisadi mənada müxtəlif qərəzli rasional istəkləri ifadə etməklə yanaşı, bəlkə də, fenomenoloji instinktlər formatında mövcud olan müəmmalı “tarixi sehrlər” kimi də baş verməkdədir. Onu da etiraf etmək məcburiyyətindəyik ki, “...bugünkü dünya müxtəlif dünyalardan təşkil olunmuşdur ki, bu dünyaların da hər biri müstəqil, bütöv dünyadır və bu səbəbdən də, üstünlük və ağalıq uğrunda zor tətbiqini ləğv etmədən, dialoq və kompromis axtarışlarında olmağa məhkumdur”lar. Göründüyü kimi, müasir dövrün başlıca paradiqması olan qloballaşma özünü müsbət sferalarda göstərməklə yanaşı, müxtəlif ziddiyyətli məqamlarla da ortaya çıxmaqdadır. Çünki bir çox hallarda “qara qüvvələri” dəf etmək adı altında “Qərb özü siyasətdə zor və yalandan istifadə edir, başqalarına isə bu hüquqdan istifadəni yasaqlayır”. Bu anlamda, professor İlham Məmmədzadənin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, “dialoq zərurəti bərabərsizliyin, yaxud rəqabətin məkrini ləğv etmir”. Yaxud J.Deridanın təbirincə desək, indi artıq “yaxşı və pis” anlayışlarının aradan qalxdığı bir dövrdə hər kəsin, hər bir dövlətin, hər bir cəmiyyətin yalnız öz “yaxşısına” tarixi sədaqəti ağrılı olsa da, başa düşülən olmalı, yaxud o, instinktlərdən, ənənədən, tarixi və dini-mədəni varislikdən doğan ziddiyyətlər kimi qəbul edilməlidir.

Ardı var...

Şölət ZEYNALOV,

AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun Dinşünaslıq və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri şöbəsinin elmi işçisi