Bu əyalət Şalimar Bağları, Lahor Qəsri, Badşahi məscidi, Rohtas qəsri və qədim Harrapa şəhərinin xarabalıqları daxil olmaqla tanınmış tarixi yerlərin vətənidir. Anarkali Market və Cahangirin məzarı lahorun görməli yerləri olmaqla yanaşı, burda Lahor muzeyi də yerləşir. Qədim Taxila şəhərinin şimal-qərbində buddist və hindlilərin təsirinin güclü olduğu əsas mərkəz yerləşir. Bir çox ibadətgahlar Pəncabın Pakistan hissəsində yerləşir. Bura ilk Qurunun doğum yeri olduğu yer də daxildir: Quru Nanakda (Nankana Sahibdə) anadan olub.

Asiyanın ən böyük duz mədənləri Pakistanda Khevra duz mədənləridir. Khevra duz mədənləri ziyarətçilərin sıx-sıx gəldiyi yerlərdən biridir. Burda böyük duz mədənləri bir-birilə mürəkkəb yollarla əlaqəlidir. Mədənlərin içində duz daşından olan kiçik, lakin gözəl məscid yerləşir. Bu mədənlər asma xəstələrinin şəfa tapa biləcəyi yer olub, asmalı xəstələr burda nəfəs almaq və müalicə kursları keçməklə asma və nəfəs sistemi ilə bağlı bir çox xəstəliklərdən qurtula, şəfa tapa bilərlər. Burada bir neçə məşhur vadi stansiyaları vardır ”“ Murrce, Bhurban, Patriata və Munro qəsri.

Pəncab bir yazıya sığdırıla bilməyəcək qədər böyük bir tarixə, mədəniyyətə, zənginliyə sahib olmaqla bərabər, dünyada ən səmimi insanların yaşadığı yerlərdən biridir. Dədələrimizin ayaq izləri ilə gəzdim hər zaman Pəncabı və onların ruhu mənə bu yerlərin doğma olduğunu, onu daha yaxından tanımanın və Pakistanla qardaşlığın, dostluğun artmasının vacibliyini pıçıldadılar. Pəncabdan “təkrar görüşənədək” deyib ayrıldım: “Yaxın zamanlarda yenidən görüşənədək sirli, əsrarəngiz və gözəl Pəncab!”

Lahoru seyr etmək və sonra da sakit bir guşəyə çəkilib təəssüratlarını kağıza köçürmək təkcə bir səfər boyunca görüb-anlaya bildiklərini bir araya gətirmək deyil ki! Gərəkdi 1588-ci ilin dekabrında bu şəhərdə müsəlman müqəddəsi Həzrət Mian Mir Ci tərəfindən əsası qoyulan harmandir Sahib daşını əldə etmiş Quru Arcan Devin 1606-cı ildə imperator Cahangirin əmrilə edam olunarkən duyduğu əzabları canında-qanında hiss edə biləsən... Elə ki imperator Cahangir adı qələmin ucuna gəldi, istər-istəməz bəxtsiz, uğursuz bir istəyin oduna yanmış, qul taleyini Lahorun ən önəmli bazarlarından birinin adıyla əbədiləşdirən dünyalarca sevdalı Anarkalinin taleyini yada salıb da yas tuta biləsən... Düşündükcə böyük Füzulinin qarasevdalı Leylinin dilindən Məcnununa yazdığı namədən misralar düşür yadıma: “Olsaydı əlimdə ixtiyarım, olmaz idi səndən özgə yarım...”

İxtiyarı yox idi Anarkalinin. Adi bir qul idi. Sonralar imperator Cahangir adı ilə tanınan şahzadə Səlimlə aralarında olan qeyri-qanuni əlaqələrinə görə şahzadənin atası imperator Əkbərin əmri ilə diri-diri torpağa basdırılmışdı bu zavallı qız. Uğursuz sevdası yolunda qeyb etmişdi həyatını. Ancaq bu əfsanəvi istək adını əbədiləşdirmiş, tarixdən-tarixə köçürə bilmişdi. İndi bəxtsiz qızın adıyla tanınır Lahorun ən qaynar ticarət mərkəzlərindən biri olan Anarkali bazarı... Bu, həmin bazardı ki, qədim bölümündə daha çox ənənəvi yeməklər diqqət çəkir, yeni bölümündə naxış-naxış əl işləri zövqlü müştərilərini gözləyib durur.

 

 

Ev sahibliyi edəcəm, yazıb da birər-birər tanıdacam bu gözəl şəhəri sizlərə, dəyərli oxucularım. Ancaq tanıdılası, tarixi gəlişmələrindən bəhs ediləcək o qədər zənginliklər var ki, hansından başlayıb, hansında bitirməyin fərqini tuta bilmirəm.

Əvvəlcədən də qeyd etdiyim kimi, Asiya Parlament Asaambleyasının gərgin müzakirə və toplantılarından sonra, xüsusilə axşamlar mütləq Lahorla baş-başa qalmaq imkanımız da olurdu və mən bu möhtəşəm yerləri təkrar görməyimin zövqünü yaşayırdım. Təbii ki, çox bənzərsiz, gözəl yerlərdi, hər kəsin nəsibi olmağını istərdim. Lahora səfər edəcək hər bir müsafirin öncə Lahor Qalası ilə tanış olması gərəkdi. Buradan başlamaq lazımdı ilk gəzintini. Çünki bu qala dədələrimizin mirası və tariximizin bir parçası olaraq durur göz önündə... Moğol imperatoru Əkbərin 1584-1598-ci illər arasında yapdırdığı Lahor Qalasından boylanıb baxmayınca tarixin o uzaq keçmişinə, olmuşlarına diqqət kəsilə bilməzsən ki...

Asiya Parlament Assambleyasının 7-ci plenar sessiyasında Pakistan Parlament  sədrinin qonaqların şərəfinə verdiyi axşam ziyafəti də məhz bu qalada düzənlənmişdi. Gecə keçdikcə ay işığı o qədim, tarixi keçmişin unudulmazlıq ziyası kimi Lahor qalasını əfsanəvi bir simsarlıqla nura boyayırdı və elə bil ki, o tarixi qalanın əzəmətini, qos-qoca durumunu bir boy da daha da ucaldırdı. Qonaqların şərəfinə verilən bu ziyafətdə nələri seyr etmədik?... Çeşidli folklor nümunələri könülləri yaxdı, yaxdı... Şərqilər, rəqslər... Hələ sahibinin sözünü tutub musiqi ritmiylə hərəkət edən ağca dəvələri görəydiniz kaş! Sirli bir aləmə düşmüş kimiydik. İmkan düşən kimi gəzməyə başladım qədim qalanı. Ürəyimdən qıpır-qıpır keçirdim ki, aç gizlinlərini, əlini, üzünü, gözünü, aç dünəninin olmuşlarını...

Lahor qalasından Almagiri qalasına qədər yürüyərək getdim. Qala qədim şəhərin sınırları içərisində qərar tutub. Uçurulub, yandırılıb və sonda bir də yenidən qurulan çağları olub. Daxilində Əkbər, Cahan şah, Cahangir kimi Moğol imperatorlarının sarayları, bağçaları, odaları indinin özündə durur inadla. İngilislərin zamanında müəyyən dəyişikliklərə uğradığı da göz önündədi; gah qala divarlarını təmir edərkən, gah da silah anbarına çevirərkən müəyyən dəyişikliklər, uyğunlaşdırmalar yapıblar. Mənə yardımçı olan pakistanlı rəfiqəm anını qaçırmadan diqqət yetirdiyim hər tarixi abidə barəsində həmən məlumat verir: “Bu hovuzu Cahangir ağa xatunu Nurcahan üçün yapdırıb. Nə yazıqlar ki, ömür vəfa etməyib. Hovuz hasilə gəlincə dünyasını dəyişib. Ancaq bu acı səbəbindən imperatorun üzüntülərinə şahidlik edən siyah mərmərlər durur hələ də”. Hər qədəmi qəlb, könül şəkillənməsi ilə iç-içədi!

On üç qapılı bu dördkünc qala hər əlçim daşıyla, abidəsiylə Moğol dönəminə şahidlik edir. Aynalarla bəzədilmiş şüşələri eynən bizim Şəki Xan sarayının mövcud şəbəkələrini xatırladır. Bu aynalı guşə Aynalı şah tərəfindən yapdırılıb. O ki qaldı divarlar boyu diqqət çəkən yazılara, bunlar ingilis işğalı zamanlarının yadigarlarıdı. Ani nəzər yetirmək bəs edər ki, hər addımbaşı qarşınıza çıxsın.

Yerli dildə qalanı Şahi qala deyə adlandırırlar. Lahorun Divarlı şəhərinin şimal-qərb səmtində, Pakistanın ən böyük şəhər parklarından olan İqbal Parkda trapesiya formasında yerləşib, 20 hektarlıq ərazini əhatə etməkdədi. 1556-1605-ci illər arası Moğol imperatoru Əkbərin təşəbbüsü ilə ucaldılan qalanın Moğol, Sikh və Britaniya idarəsində olduğu zaman müəyyən dəyişikliklərə də uğrayıb.

Məşhur Alamgiri darvazası imperator Aurangzeb tərəfindən inşa etdirilib və Padşah Məscidi səmtə açılır. Digər daha qədimi Masseti (Pəncab dilində məscid mənasındadı) və ya Məscidi Darvaza adlanır. Qalanın ən gözəl hissəsi aynalı işləmələrlə süslənmiş bölümdən baxıb görə biləcəyiniz əsrarəngiz mənzərədi. Əzəmətli minarə gözünüzə çarpan kimi Badişah Cami ilə üzbəüz qaldığınızın fərqində olacaqsınız. Yüz min kişini eyni anda içərisinə ala bilən bu məscid-abidə məşhur Moğol imperatoru Aurangzəb tərəfindən yapdırılıb və adı da burdan gəlməkdədi. Bu gözəl məkana ya mütləq sübh çağı, ya da axşam saatlarında güzar etmək gərəkdi. Vaxtı tutun, zamanı bilin... Heç unutduğum olmayıb ki... Günün atışı, Ayın doğuşu anında seyr etmişdim bu yerdən Badişah camisini...

Ziyafətin rəsmi hissəsi bitən kimi təxminən 40 addımlıqdakı camiyə gedirəm. Dualar oxuyub səssizliyi dinləyirik. Elə qəribə bir huzur var ki burada...

Lahorda Badşahi Məscidi 6-cı moğol imperatoru Aurangzeb dövründə 1671-ci ildə inşasına başlanılıb və 1673-cü ildə tamamlanıb, Pakistanda və Cənubi Asiyada ikinci, dünyada 5-ci ən böyük məsciddir. Moğol dövrünün gözəlliyini, əzəmətini və füsunkarlığını özündə ehtiva edən bu məscid turistlərin ən çox ziyarət etdiyi yerlərdən biridir. Məscid Lahorda İqbal Parkda yerləşir.

1993-cü ildə Pakistan hökuməti Badşahi məscidini YUNESKO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilməsini tövsiyə etmişdir və bu siyahıya daxil edilmişdir.

Məsciddən hərbi qarnizon kimi istifadə edilməsinə qarşı müsəlmanlar arasında artan narazılıq Sikhlərin hakimiyyəti illərindən başlayaraq Britaniya hakimiyyəti illərinə qədər davam etmiş və nəticədə Britaniya hökuməti 1852-ci ildə Badşahi Məscidinin bərpa edilməsi və məscidin müsəlmanlara dini ibadət yeri kimi qaytarılması barədə qərar qəbul etmişdir. 1852-ci ildən Badşahi məsciddə bəzi təmir işləri aparılmışdır. 1939-cu ildə Pəncab naziri ser Sekandar Hayat Khan bu məqsədlə vəsait toplanmasına başlaması ilə məsciddə böyük təmir işləri həyata keçirilməyə başlanmışdı.

1939-cu ildə memar Navab Zen Yar Canq Bahadurun rəhbərliyi altında məsciddə geniş təmir işləri başlamış, 1960-cı ilə qədər davam etmişdir. Təmir işlərinin ümumi dəyəri 4,8 milyon rupi təşkil etmişdi.

 

 

23 mart 1940-cı ildə Ümumhindistan Müsəlman Liqasının iki millət nəzəriyyəsinə uyğun olaraq Cənubi Asiyada müsəlmanlar üçün ayrıca dövlətin yaradılması haqqında Lahor qətnaməsinin qəbul edildiyi ərazidə daha bir abidə ucaldılıb; İqbal Park daxilində... Minar-e-Pakistan ismilə tanınmaqdadı... Özündə Moğol, İslam və müasir memarlıq üslublarını ehtiva edir. Əslən Dağıstandan olan memar və mühəndis Nəsrəddin Murad xan tərəfindən inşa edilib. Quran ayələri və Allahın 99 adı ilə süslənən divar yazıları göz oxşamaqdadı. Urdu və benqal dillərində Pakistanın dövlət himni, Məhəmməd Əli Jinnahın nitqindən parçalar, Allah kəlamları bənd-bənd yer tutubdu minarə boyu.

Pol da Qondi və Kardinal dö Retzdən oxuduqlarımdı: “Arzudan iradəyə, iradədən qətiyyətə, qətiyyətdən vasitəyə, vasitədən həyata keçirməyə çox uzun bir yol var”. Hər dəfə Pakistan xalqının atası və böyük lideri Məhəmməd Əli Jinnahın tarixi yeri və həyat yolu barədə düşünəndə bu müdrik kəlamı xatırlayıram: Tarixi dəyişdirə bilən, mənsub olduqları xalqların taleyində əfsanəvi rola malik, vətəndaşlıq missiyasını sonadək ləyaqətlə yürüdə bilmiş şəxsiyyətləri heyranlıqla yad edirəm. Bir daha böyük Azərbaycan yazıçısı Məmməd Səid Ordubadinin o böyük kəlamını dönə-dönə xatırlayıram: “Bir xalqın böyüklüyü onun sayca çoxluğunda deyil, bəşəriyyət tarixinə bəxş etdiyi böyük dühaları, dəyərli övladları ilə ölçülür...”

Bu fikrin poeziya, şeir dili ilə ifadə olunan yozumu da var:

Say, kəmiyyət hesabıyla yox, öz xalqını böyük, fenomen şəxsiyyəti ilə tanıdan bir simadı. Pakistanın görkəmli dövlət xadimi, qurucusu və lideri Məhəmməd Əli Jinnah...

Pakistanın bir dövlət kimi var olması, imzasının imzalar içində nəqş edilməsi prosesində “hökm onun hökmü, fərman onun fərmanıdır”.

XI əsrin məşhur mütəfəkkir şairi, ortaq türk ədəbiyyatının ilk banilərindən olan Əhməd Yəsəvi türkçülük düşüncəsinin formalaşmasında hansı önəmli yerə sahibdirsə, Məhəmməd Əli Jinnah da Pakistan tarixi, yaşamı üçün həmin ucalıqda dayanmaqdadı. Əhməd Yəsəvi öz yetirmələrinin etibarlı dəstəyi ilə türk dili, türk varlığı düşüncələrini Türküstandan Anadolu sınırlarına hakim etdiyi kimi, Məhəmməd Əli Jinnah da Hindistan ”“ İngiltərə arası əxz etdiyi elm, azadlıq mücadiləsi yolçuluğunun dərsi sayəsində öz xalqının varlığını siyasi müstəvidə ortaya qoya bildi, müstəqil Pakistanı dünya tarixi səhifəsinə gətirdi. 

O, 1906-cı ildə Sir Seyid Əhməd Xanın öncüllüyü ilə qurulan “Bütün Hindistan Müsəlmanları Liqası” Partiyasının ideya, düşüncə şəklində irəli sürdüyü fikirləri 14 avqust 1947-ci ildə tam reallığa çevirə bilən dahi lider olaraq yaddaşlara həkk olunmuşdur. Böyük düşüncələri böyük reallığa çevirən dahilərin yeri isə mütərəqqi bəşəriyyətin hafizəsində əbədiyaşar məqamında yer tutur. Məhəmməd Əli Jinnahın öz xalqı və qurduğu dövlət uğrunda apardığı mücadilə yoluna nəzər saldıqca dahi filosof Paskalın “Düşüncələr”ində yer alan fikirlər yenidən oyanır yaddaşımda: “Bizim bütün ləyaqətimiz düşüncədən ibarətdir. Bizi doldura bilməyəcəyimiz boşluqdan və zamandan yox, məhz düşüncədən tərbiyə etmək lazımdır. Deməli, biz yaxşı düşünməyə çalışmalıyıq. Əxlaqın əsası elə budur”.

Məhəmməd Əli Jinnah bütün həyatı boyu azadlıq düşüncələrinin bərqərar edilməsi yönündə dönməz mübarizə aparmış, istək və arzularının gerçəkləşməsi uğrunda hər çətinliyə mətanətlə sinə gərmişdir. Öz sistemli, ardıcıl, dönməz mübarizəsi ilə o, tarixin siyasi gedişini dəyişə bilən dahi dövlət xadimi kimi önəmli bir liderliyə sahib olmuşdur.

Tale Məhəmməd Əli Jinnahın can evində, ruhunda sönməz bir mücadilə, azadlıq yanğısı, atəşi alovlandırmışdı və dahi Azərbaycan şairi Hüseyn Cavidin misraları ilə qiyaslandırmış olsaq, onun vücudunun hər zərrəsi milli mücadilə, azadlıq qığılcımları saçmaqdadı:

Pakistanın azad, müstəqil bir müsəlman dövləti olaraq öz azadlığına, azad varlığına qovuşması ideyası Məhəmməd Əli Jinnahın böyük düşüncəsinin (əyilməz başının) kəşfi idi. Bu düşüncə, bu kəşf yolunda apardığı uğurlu və atəşin azadlıq mücadiləsi onun bir çox ilklərə imza atması ilə sonuclanmışdı; Məhəmməd Əli Jinnah Ümum-Hindistan Müsəlman Liqasının ilk lideri, Pakistanın ilk general-qubernatoru olmuşdur. Məhz o Hindistanda yaşayan müsəlmanları seçkin, vahid bir ulus və dövlət altında birləşdirməyi bacarmışdı.

Məhəmməd Əli Jinnah öz dərrakəsi, parlaq fəaliyyəti ilə mənsub olduğu xalqın taleyini, eləcə də tərəqqipərvər bəşəriyyəti işıqlandıra bilən tarixi şəxsiyyətlərdən olmuş, bu silsiləni davam etdirmişdir. 

O, dönməz bir xidmətkarlıqla həmişə öz xalqının arzu və istəklərinin gerçəkləşməsi yolunda ömrünü şam kimi əritmiş, ancaq sönməmiş, bitməmiş, daha çox şölələnmiş, məşələ çevrilmişdir.

Məhəmməd Əli Jinnah bütün parlaq düşüncələri, parlaq əməlləri ilə doğma Pakistanın, əfsanəvi paklıq, gözəllik dünyası olan ölkəsinin təmənnasız xidmətkarı olaraq şərəfli bir ömür yaşadı. O qədər şərəfli ki, onun doğum günü hər il Pakistanda ümumxalq bayramı kimi qeyd edilir. 

Bizlərdə, ağız ədəbiyyatımızda sıx-sıx dolanan bir bayatı var:

Məhəmməd Əli Jinnah qürbət elləri, xüsusilə İngiltərəni sıradan biri olaraq gəzib-dolaşanlardan olmadı, hüquqi müstəvidə dünyəvi bilikləri əxz etmək və öyrəndiklərini, əxz etdiklərini öz millətinin, vətəninin azadlığı, müstəqilliyi yolunda səfərbər etmək yoluyla getdi.

Məhəmməd Əli Jinnah qürbət diyardan vətəninə ölmək üçün dönənlərdən olmadı. Gərgin zəhmət və mərhumiyyətlər bahasına siyasi-hüquqi müstəvidə əxz etdiklərini xalqının, müsəlman düşüncəsinin parlaq gələcıyi yolunda şam kimi şölələndirənlərdən oldu.

İki islam dahisinin, nur içində nur kimi tarixdə yaşayan iki müəqddəs şəxsiyyətin ”“ Həzrəti Məhəmməd və İmam Əlinin mübarək adlarını bir isimdə birləşdirərək yaşayan, ömr edən və mücadilə aparan böyük Pakistan öndəri bu gün öz soydaşları tərəfindən Millət atası olaraq əziz tutulmaqdadı və bu, onun haqqıdı...