Bu il Azərbaycanın böyük şairi Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 880 illiyidir. N.Gəncəvi şəxsiyyətinin və yaradıcılığının geniş tədqiqinə hələ də ehtiyac vardır.Təəssüflər ki, əsərlərini fars dilində yazdığından uzun müddət böyük şairi fars olaraq qəbul etmişlər.Onun Azərbaycan şairi olduğunu daha dəqiq və ciddi faktlarla əsaslandıran Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir.M.Ə.Rəsulzadənin 1941-ci ildə yazdığı və 1951-ci ildə Türkiyədə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan şairi Nizami”kitabı böyük əhəmiyyət daşıyır.Lakin maraqlıdır ki, onun doğma əmisi oğlu və tanınmış ictimai-siyasi xadim olan Məhəmməd Əli Rəsuloğlu da mühacirətdə yaşadığı dövrdə “Azərbaycan Yurd Bilgisi” jurnalında ilk olaraq N.Gəncəvi haqqında məqalə yazmış, onu Türkiyə ictimaiyyətinə türk olaraq təqdim etmişdir.Həmin məqalə 1934-cü ildə Ə.Cəfəroğlunun redaktorluğu ilə İstanbulda nəşr edilən “Azərbaycan Yurd Bilgisi” jurnalında çap olunmuşdur.Məqalənin əhəmiyyətini və Nizamişünaslıq elmində ciddi  araşdırma sənədi olduğunu nəzərə alıb oxuculara təqdim edirəm. 

 

Qısa təqdimat: Azərbaycan istiqlalı uğrunda böyük mücadilə aparmış Məhəmməd Əli Rəsuloğlu 1882-ci ildə aprel ayının 7-də Bakıda anadan olub. M.Ə.Rəsuloğlu görkəmli dövlət xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi oğludur. M.Ə.Rəsuloğlu Azərbaycanın ilk milli-siyasi partiyası olan Müsavatın üç qurucu rəhbərlərindən biridir. M.Ə.Rəsuloğlunun Azərbaycanda başlayan mücadiləsi (sonradan −  mühacirətdə)  Türkiyədə, İranda, Almaniyada, Polşada, Rumıniyada və bir çox ölkələrdə davam etmişdir. M.Ə.Rəsuloğlu 1982-ci ildə fevral ayının 3-də vəfat etmiş və İstanbulda dəfn edilmişdir.

 

 

 

 

Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük ustadlarından biri sayılan Gəncəli Nizaminin tərcümeyi-halı haqqında, maatəəssüf, hələ bu günə qədər əlimizə sərih(aydın) bir vəsiqə keçməmişdir. Şairin nə doğum və nə də ölüm tarixi məlumumuz olmadığından bu xüsusda bir çox rəvayətlər nəql edilməkdədir. Yalnız şairin son əsəri olan “Həft peykər”in 595-597 illərində yazıldığına təzkirəçilərin müttəfiq olmalarına baxılırsa, şairin daha yeddinci əsr başlanğıclarında yaşadığına qətiyyən şübhə buraxmamaqdadır. Yenə eyni təzkirəçilərin verdikləri məlumata görə, Nizami Azərbaycan Atabəylərindən Eldəniz, onun oğlu Qızıl Arslan və bunun oğlu Toğrul ilə həməsr olmuş və “Məxzənül- əsrar”ı ilə “Xosrovi Şirin” adlı əsərləri də onlara ithaf edilmişdir. Bundan maəda, Nizami Şirvan şahlarından Axsitan şah, Mosul Atabəyi İzzəddin və Bəhram şah Qəznəvi ilə də müasir olmuş, onlara münasibət peyda edərək “Xəmsə”sinin bəzi qismlərini bunlara ithaf eyləmişdir. Şairin kəndi(öz) yazışına görə, Toğrul ilə şəxsən görüşmüşdür. Hətta bir zaman Toğrul şairin vətəni olan Gəncə şəhərinin 30 fərsahlığına yaklaşdığı vaxt şairə qasid göndərmiş, nəzdinə(yanına) dəvət edərək Nizamiyə fövqəladə iltifat göstərmişdir. Ayrıca, Abxaziya (Gürcüstan) hüduduna yaxın bir köy belə hədiyyə etmişdir.

 

Şair haqqında verdiyimiz bu kiçik məlumatdan məqsəd Nizaminin tərcümeyi-halını burada, şübhəsiz, təsbit etmək deyildir. Bizi burada ən çox əlaqədar edən məsələ şairin milliyyəti məsələsidir. İndiyə qədər şair haqqında söz sözyləyənlər Nizamiyi ancaq fars olaraq göstərmişlərdir. Biz isə buradakı təcrübə ilə tam əksinə olaraq Nizaminin xalis türk olduğuna dair bir cığır açmaya çalışacağız. Zira, Gəncədə doğulub burada böyüyüb təhsil görən və ölən Nizamiyi tarixçilərimizin fars olaraq göstərmələri, bizcə, haqsızlıqdan başqa bir şey sayılmamaqdadır.

 

Nizaminin farslığı iddiasında bulunanların meydana atdıqları ən böyük dəlil, şairin də etiraf etdiyi kimi, əcdadının Qum Gəhistanından(İranda əyalət-N.Y) gəlməsidir. Bunun xaricində şairi fars ad etdirəcək digər sağlam və əsaslı dəlillər göstərilməməkdədir. Halbuki bir şairin digər bir məmləkətdən gəlməsi heç də o şairin mühəqqəq(kəskin, həqiqətən-N.Y.) olaraq eyni məhəllin əsas qövmindən və irqindən olmasına dəlalət etməz. Nitəkim də(necə ki-N.Y) Nizaminin Qum Gəhistanından olması onun fars olduğuna qüvvətli bir əsas təşkil etməməkdədir. Zira, məlum olduğu vəchilə, əskidən bəri Qumun civarında bir çox türk əşirətləri(tayfa,icma-N.Y) yerləşmiş və burasını iskan(yerləşmə) etmişlərdir. İndilik, maatəəssüf, bu əski türk qəbilə və əşirətlərinin adlarını burada saymaq imkanında olmamaqla bərabər, farsların “İlibegdadi” adlandırdıqları böyük bir türk əşirətinin bu sahədə oturduğu tamamilə sabitdir. Hətta Qum civarında oturan müxtəlif türk əşirətlərinin bu gün belə farsi bilmədikləri kimsə tərəfindən təkzib edilməyəcək bir həqiqətdir. Bu etibarla, Nizaminin əcdadının Qum şəhəri civarından Gəncəyə gəlməsi heç də şairin mühəqqəq fars olduğunu isbat edəcək  mühiq(doğru-N.Y) bir dəlil deyildir. Bəhsus ki, Nizaminin kəndisinin “Leyli və Məcnun” adlı əsərinin müqəddiməsində verdiyi məlumatın kəndisi dəxi onun türk olduğunu meydana qoymaqdadır.

 

Nizami məzkur müqəddiməsində əsərinin təlif(uzlaşdırma-N.Y) səbəblərini izah edərkən böylə bir izahatda bulunmuşdur: “Bir gün bağçadakı çiçəklərin və yaşıllıqların seyrinə dalmışdım. Bir qasid Şirvan şahı Axsitan şahdan bir məktub gətirdi. Məktubunda Axsitan şah “Leyli və Məcnun” hekayəsinin nəzmə çevrilməsini istiyordu. Mən bu işi yapmaqda tərəddüdə düşdüm. O zaman oğlum Məhəmməd  yanıma gəldi. Məsələyi kəndisinə anlatdım. Oğlum mənə cəsarət verdi və mən də bunun üzərinə Şirvanşahın təklifini qəbul etdim”.

Şair Şirvan şahı Axsitan şahdan aldığı məktubun mündəricəsini böylə şərh etməkdədir:

 

Der ziveri parisiyyü tazi,

İn taze erusra terazi.

 

Dani ki men on suxen şinasem,

Esbabi  to ez kühen şinasem.

 

Ta deh dehiyi gerabiyet hest,

Deh penc dehi rehai ez dest.

 

Binigerki zi hokkeyi tefekkür,

Der merseleyi ki mekeşi dür.

 

Torki sifeti vefayma nist,

Torkane soxen sezayma nist.

 

On kez nesebi bolend zayed,

Ura soxeni bolend bayed.

 

Tərcüməsi: “Leyli və Məcnun” hekayəsini fars dili ilə bəzəndirməlisən. Mənim o sözü (farsiyi) tanıdığımı biliyorsun və sənin bu işdə esbabın ((bacarığın-N.Y) olduğunu da biliyorum. Bax hekayəyi yazarkən türk sifətlik bizə vəfa deyil (Türkə bənzəmək bizim üçün vəfasızlıqdır). Türkcə qonuşmaq bizə yakışmaz və layiq deyildir. Yüksək sülalədən doğulan adama yüksək söz (qonuşmaq - dil) lazımdır”.

 

İşbu (bu,bu səbəbdən-N.Y), Şirvan şahının məktubundan anladığımıza görə, Axsitan şah xalis bir fars olduğundan fars dilinin türk dilinə tərcih(üstünlük-N.Y) edilməsi xüsusunda şair Nizaminin nəzdində təşəbbüsdə bulunmuşdur. Fəqət məktubda Nizaminin farisi şeir yazmaqda bacarıqlı olduğunu təsrih(incəliklə aydınlatma-N.Y) edən qeyd şairin türk olduğunu göstərə bilən vəsiqələrin bəlkə ən mühümünü təşkil eyləməkdədir. Hələ “Leyli və Məcnun”un türkcə olmayıb farisi yazılmasında şahın israr etməsi Nizaminin türkcəyə çox əla vaqif olduğunu və hətta şairin kəndisinə qalırsa, bu əsəri türkcə yazmaq niyyətində olduğunu göstərməkdədir. Yoxsa Şirvan şahının əsərin mühəqqəq farisi olaraq yazılmasında bu qədər israrına lüzum qalamazdı. İştə, bütün bunlar Nizaminin türkcə şeirlər yazdığını göstərməkdədir ki, maatəəssüf(təəssüf ki-N.Y), hələ bu günə qədər  bunu əldə edəməzmiş. Hələ şairin türkcə şeirlər yazdığının Şirvan şahına qədər varması Nizaminin türk şairi olduğu qənaətini bir qat daha təqviyə(gücləndirmə-N.Y) etməkdədir. Çünki farisi şeir yazan Nizamiyə Şirvan şahının türkcə deyil, “farisi yaz” deməsinin heç bir mənası olamazdı.

 

Böyləcə, görüyoruz ki, Nizami hər şeydən əvvəl kəndi milli dili olan türkcə ilə yazmayı tərviç(dəstəkləmək, rəvac vermək-N.Y) etmiş və fəqət Şirvan şahının əmri ilə “Leyli və Məcnun” adlı əsərini farisi yazmışdır. Əgər əksinə olub, Nizami fars olmuş olsa idi, əcəba, Şirvan şahı şairə türkcə yazmamayı və türkə bənzəməməyi təklif edərmi idi? İştə, bu dəlillər dəxi göstəriyor ki, Nizami həm türk olmuş və həm də türkcə şeirlər yazmışdır.

 

Şirvan şahının Nizamiyə göndərdiyi məktubun ayrıca türk harsına(kültürünə-N.Y) təmas edən mühüm digər bir xüsusiyyəti daha vardır. O da bu dövrdə Azərbaycandakı türk dilinin hakimiyyətini göstərən bir mahiyyətdədir. Bir az yuxarıda, gördüyümüz vəchilə, Şirvan şahı şairi farisi yazmaya icbar etməkdədir. Demək ki, türk dili daha bu əsrdə Gəncədə hakim bir mövqedə olmuş. Şirvan şahı isə bu türk dilinin yayılması önünü ala bilmək və yaxud heç olmazsa qüvvətli bir şair olan Nizami qələmi vasitəsi ilə tamamilə söndürməyə çalışmışdır. Yoxsa daha o zamanlarda qüvvətli bir ədəbi və harsi lisan (dil-N.Y) mahiyyətini almış olan fars lisanının Şirvanşahlar tərəfindən himayə edilməsi heç də yersiz və mənasız deyildir. Anlaşılan Orta Asiyada olduğu kimi, bugünkü Azərbaycan sahəsində də fars − türk dilləri mücadiləsi əskidən bəri mövcud olmuşdur.

 

Türk adetmemiz icab edən Nizami ana türkcəsindən maəda başqa bir kaç(bir neçə-N.Y) dilə daha vaqif idi. Farisi, ərəbi bildiyi kəndi əsərlərindən meydana çıxdığı kimi “İskəndərnamə” adlı yazdığı bir əsərinin müqəddiməsindən də yəhudi, nəsrani və pəhləviyi də bildiyi anlaşılmaqdadır. Nizaminin bu dillərə olan vüqufunu(anlamı,bilimi-N.Y.) aşağıdakı bu şeirlərindən anlamaqdayız:

 

Suxenha ki çun genc agende bud,

Beher nusheti der peragende bud.

 

Zi her nusxe berdaştem mayeha,

Beru bestem ez nezm pirayeha.

 

Ziyadet zi tarixhay nevin,

Yəhudiyyu Nəsraniyu Pəhləvi.

 

Guzidem zi her nameyi neğzra,

Zi her pust berdaştem meğzra.

 

Zeban berzeban genc perdaxtem,

Vezan comle ser comleha saxtem.

 

Ziher yekzeban herki ageh boved,

Zebaneş zi biğare kuteh boved.

 

Tərcüməsi: “Dəfinə kibi bol olan sözlər müxtəlif nüsxələrdə dağınıq halda idilər. Hər nüsxədən “öz”lərini aldım. Ən çox yeni yəhudi, nəsrani və pəhləvi tarixlərindən istifadə etdim. Hər kitabdan eyilərini seçdim, hər qabıkdan məğzini aldım. Dildən-dilə dəfinə topladım və onlardan hekayələr doğrultdum. Hər dildən məlumatdar olan adamın dili qaxınçlardan(minnət qoyma,edilən yaxşılığı üzə vurmaq-N.Y.) qısa olur”. 

İşbu, məlumatdan da əldə edilən nəticə şair Nizaminin bir çox dillərə vaqif olduğunu göstərməkdədir. Nədənsə şimdiyə qədər Nizaminin əsərlərində gizli qalan bu nöqtələr adam akıllı tənvir edilməmişdir. Hər kəs ancaq Qumlu olduğundan dolayı Nizamiyi fars olaraq tanıtmaqla iktifa eyləmişdir. 

Bizcə isə Gəncəli olan şair heç bir mübaliğəyə meydan verməmək üzrə ancaq və ancaq türk olmuşdur. İrəlidə bir gün şairə aid əldə ediləcək türkcə şeirlər parçası bizim bu fikrimizi təyid(doğru,təsdiqləmək-N.Y) edəcəkdir, qənaətindəyəm.

 

Məhəmməd Əli Rəsulzadə. Gəncəli Nizami, «Azərbaycan Yurd Bilgisi» (İstanbul), 1934, Yıl 3, sayı 31-32, s.274-277.