“Birbaşa hərbi münaqişə ehtimalı az olsa da, İran-Azərbaycan gərginliyi artmağa hazırdır. Çünki Tehran Azərbaycan və Ermənistan arasındakı münaqişədə Rusiyanın buraxdığı boşluğu doldurmağa çalışır - regionda qüvvələr balansını dəyişdirir”.
Moderator.az xəbər verir ki, bu sözləri Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin (STM) Mətbuat xidmətinin rəhbəri, siyasi şərhçi Əziz Əlibəyli qeyd edib.
Siyasi şərhçi xatırladıb ki, 2020-ci il oktyabrın sonunda İran Azərbaycanla sərhəddə ikinci dəfə hərbi təlimlər keçirib:
“Bu təlimlərin keçirilməsi ilə bağlı qərarla da İranın Ermənistanla siyasi və hərbi zəmində artan ittifaqı olub ki, bu da son həftələrdə Tehran və Bakı arasında gərginliyin artmasına səbəb olub.
Yanvarın 29-da Azərbaycan səfirliyinin əməkdaşlarına və onların ailə üzvlərinə silahlı şəxsin hücumu və səfirlikdə üç nəfərin güllələnməsindən iki gün sonra İrandan təxliyə həyata keçirib. Bakı bu hadisənin terror hücumu olduğunu deyir və İranın apardığı “anti-Azərbaycan kampaniyası” ilə təşviq edildiyini açıqlayır, İranı səfirliyin təhlükəsizliyini lazımi şəkildə təmin etməməkdə günahlandırır. Yanvarın 31-də Azərbaycan iki ölkə arasında “qeyri-sabit vəziyyət” adlandırdığı üçün öz vətəndaşlarını İrana səfərdən çəkinməyə çağıran xəbərdarlıq etdi. İran isə təcavüzkarın görüntülərini yayımlayaraq bildirdi ki, o, həyat yoldaşının səfirlikdə girov saxlandığına etiraz edir. İran hücumun heç bir siyasi motivi olmadığını və bunun ikitərəfli əlaqələrə xələl gətirməyəcəyini iddia edir.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2022-ci il noyabrın 25-də “millətimizin bir hissəsi” adlandırdığı, əsasən etnik azərbaycanlılardan ibarət olan İranın şimalında İrana görə separatçı hərəkatın baş verəcəyinə işarə vurub və İranın qorxusunu artırıb. Bütün bu proseslər Moskvanın diqqətini və resurslarını Ukraynaya yönəltdiyi bir vaxtda Rusiyanın regional hegemon güc kimi ənənəvi rolundan geri çəkildiyi bir vaxta təsadüf edir”.
Əziz Əlibəyli vurğulayıb ki, 2020-ci ildə müharibə başa çatdıqdan sonra Ermənistan və Azərbaycanda dislokasiya olunmuş Rusiya sülhməramlıları iki ölkə arasında atışmalara müdaxilə etməkdən imtina ediblər:
“Yaxın tarixdə regionun ən diqqətçəkən iki geosiyasi oyunçusu Türkiyə və Rusiya olub. Türkiyənin Azərbaycanla sıx siyasi əlaqələrlə yanaşı, güclü etnik, mədəni və dil bağları var. Rusiya əvvəllər iki regional rəqib arasında əsas vasitəçi rolunu oynayıb. Bununla belə, Moskvanın İrəvanla rəsmi şəkildə Avrasiya İqtisadi İttifaqına və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına ortaq üzvlüyü vasitəsilə daha yaxın əlaqələri var. Lakin Rusiyanın Ukraynada davam edən müharibəsi ilə diqqətinin yayındığı bir vaxtda İranın Türkiyə və Azərbaycana qarşı aktiv rol alması aydın oldu”.
Ekspert qeyd edib ki, mübahisəli Zəngəzur dəhlizi ətrafında aparılan danışıqların nəticəsi Azərbaycan, Ermənistan və İran arasında gərginliyin azalıb-yatırılmayacağını müəyyən etmək üçün əsas rol oynayacaq:
“Dəhliz İran-Ermənistan sərhədi boyunca Ermənistan ərazisindən keçməklə materik Azərbaycanı muxtar Naxçıvan anklavı ilə birləşdirəcək. Bakı dəhlizin yaradılmasını qətiyyətlə dəstəkləyir, çünki o, materik Azərbaycanı Naxçıvanın şimal sərhədi vasitəsilə birbaşa Türkiyə ilə birləşdirəcək, Türkiyə də eyni səbəbdən Zəngəzur dəhlizinin yaradılmasını dəstəkləyir. Ermənistan isə bunun ərazi suverenliyinə birbaşa zərbə vuracağından ehtiyat etdiyi üçün dəhlizin yaradılmasına qarşı çıxır. Ermənistan yeni yol əlaqələrinin təmin edilməsini, eləcə də əvəzində materik Azərbaycanla Naxçıvan arasında sovet dövründən qalan dəmir yolu xəttinin yenidən açılmasını təklif edib, lakin Azərbaycan bu alternativləri qəbul etməyib. Ermənistan və Azərbaycan mövqelərini dəyişməsələr, hərbi eskalasiya ehtimalı artacaq.
Tehran həmçinin dəhlizin yaradılmasının qəti əleyhinədir, çünki bu, digər ölkələrin Naxçıvandan Azərbaycana, Xəzər dənizi və Mərkəzi Asiyaya yüklərin və insanların daşınmasında İrandan asılılığını azaldar. Bundan əlavə, İran iddia edir ki, dəhliz İranın Avrasiya İqtisadi Birliyi üzvləri və onun ən mühüm iqtisadi tərəfdaşlarından biri olan Rusiyaya quru çıxışını kəsəcək. İranın bu məsələdə Azərbaycana qarşı çıxması regional gərginliyi daha da artırır”.
Siyasi şərhçi bildirib ki, Azərbaycan və İran İranın etnik azərbaycanlı və ya türk icmasının mübahisəli statusu ilə bağlı da fikir ayrılığına malikdir:
“İranın özündə azərbaycanlı separatçı siyasi partiyalar olmasa da, Azərbaycandan fəaliyyət göstərən bəzi qruplar İran azərbaycanlılarını təmsil etdiklərini iddia edərək Şimali İranda müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılmasını müdafiə edirlər. Əvvəllər Azərbaycan Tehran əleyhinə separatçı hərəkata dəstək verə biləcəyi ilə bağlı bəyanatlar verməkdən çəkinirdi. Lakin 2022-ci ilin sentyabrında İranda kütləvi anti-hökumət etirazları başlayandan bəri Bakı İrandakı azərbaycanlıları “millətimizin bir parçası”, Şimali İranı isə “Güney Azərbaycan” adlandırmaqla ritorikanə zənginləşdirib.
19-cu əsrə qədər Qacar imperiyasının tərkibində olan Azərbaycanın İranla dərin tarixi əlaqələri var. Bundan əlavə, İran və Azərbaycan dünyada şiələrin çoxluq təşkil etdiyi dörd ölkədən ikisidir. Azərbaycanlılar İranda ən böyük etnik azlıqdır (çoxluqdur) və İran Azərbaycanı regionunda etnik çoxluğu təşkil edir. Əslində, İranda etnik azərbaycanlı sayı Azərbaycanın özündə olduğundan xeyli çoxdur. Bu, potensial əməkdaşlıq mənbəyi kimi görünsə də, İranın yartımaz mövqeyi ucbatından münaqişə mənbəyinə çevrilib”.
Əziz Əlibəyli qeyd edib ki, Azərbaycanın İranın əzəli düşməni olan İsraillə yaxın münasibətləri getdikcə daha açıq şəkildə ortaya çıxır:
“Azərbaycan və İsrail 1992-ci ildə diplomatik münasibətləri rəsmiləşdirəndən bəri sıx əlaqələr saxlayır. Lakin bu yaxınlarda daha çox rəng dəyişməyə başladı, Azərbaycan yanvarın 11-də İsrailə ilk səfirini təyin etdi – yəhudi dövlətində səfirlik açan ilk şiə ölkəsi olmaq planlarını elan etdi. İsrail enerji tələbatını ödəmək üçün böyük ölçüdə Azərbaycana güvənir, neft və qazın 48 faizini Azərbaycandan alır.
İran iddia edir ki, neft və qazdan başqa, Azərbaycan İsrailə kəşfiyyat məlumatları da verir, Bakı isə guya öz ərazisini İsrailin casus agentliyi “Mossad” üçün forpost kimi istifadə etməyə icazə verir. Guya enerji tədarükü və verilmiş kəşfiyyat dəstəyi müqabilində İsrail Azərbaycanı silah və hərbi texnologiyalarla təmin edir. İran İsrail və Azərbaycanın getdikcə daha sıx (və aşkar) siyasi, iqtisadi və hərbi əlaqələrini onun təhlükəsizliyinə və geosiyasi gücünə təhdid kimi görür – xüsusən də nəzərə alsaq ki, hər iki ölkə İranın genişlənən regional təsirindən çox narahatdır.
Noyabrın 26-da Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkə parlamentinin İsraildə səfirliyin açılması ilə bağlı tarixi qərarını təsdiqləyib. Yanvarın 14-də İsrailin xarici işlər naziri Eli Koen azərbaycanlı həmkarını səfirlik açıldıqdan sonra ona baş çəkməyə dəvət edib.
2016-2020-ci illərdə Azərbaycanın əsas silah idxalının 69%-i İsrailin payına düşüb. 2021-ci ilin oktyabrında İranın ali dini lideri Xamenei İsrailin Azərbaycanda “hərbi mövcudluğuna” görə xəbərdarlıq edib”.
Siyasi şərhçinin sözlərinə görə, Azərbaycan və Ermənistan arasında növbəti silahlı münaqişə başlasa belə, 2023-cü ildə İran və Azərbaycan arasında birbaşa müharibənin baş verməsi ehtimalı azdır:
“Nə Azərbaycan, nə də İran bir-biri ilə müharibə etmək istəyir, bu, hər iki ölkəyə baha başa gələcək. Azərbaycan isə qabaqcıl silahlara malikdir, ordusu İranın güclü ordusundan xeyli üstündür. Amma İran Ermənistan deyil və iki dövlət arasında faktiki müharibə edəcək balans yoxdur. İran, öz növbəsində, artıq daxildə və xaricdə üzləşdiyi böhranların üstünə başqa bir təhlükəsizlik böhranı yaratmamaq üçün çalışmalıdır.
Azərbaycanla genişmiqyaslı hərbi münaqişə Tehranı Məhsa Əmininin ölümü ilə bağlı davam edən hökumət əleyhinə etirazlar fonunda artan daxili narazılığı cilovlamaqdan yayındıracaq. Belə bir müharibə həm də iranlıları (xüsusən də etnik azərbaycanlı olanları) qəzəbləndirə bilər ki, bu da siyasi dəyişiklik üçün artan çağırışları gücləndirməklə İran rejimi üçün daha böyük legitimlik böhranına yol aça bilər. Bundan əlavə, İran hazırda İsraillə gərginləşən “kölgə” münaqişəsinə fokuslanıb, bunu ən son yanvarın 28-də İsrailin İsfahandakı İran hərbi obyektinə şübhəli pilotsuz təyyarə hücumu sübut edir. Körfəz ölkələri ilə Bakının yaxşı münasibəti də Tehranı Azərbaycanla birbaşa hərbi münaqişəyə girməkdən daha da çəkindirir”.
Ekspert vurğulayıb ki, Türkiyə İranla münaqişədə Azərbaycanın mövqeyini dəstəkləyəcək, çünki yüksək səviyyəli Azərbaycan və Türkiyə rəsmiləri öz ölkələrini “bir millət, iki dövlət” kimi xarakterizə ediblər:
“Azərbaycanın NATO üzvü olan Türkiyə ilə həmsərhəd olduğunu nəzərə alsaq, istənilən İran-Azərbaycan münaqişəsinin NATO ərazisinə keçmək potensialı olacaq ki, bu da məhdudlaşdırıcı rol oynayır. Bundan əlavə, İranla müharibə vəziyyətində Azərbaycan demək olar ki, mütləq İsrailin silahlarına və kəşfiyyatına arxalanacaq, bu, münaqişənin birbaşa İsraillə eskalasiyaya çevrilən proksi müharibəyə çevrilməsi riskini artıracaq. İran və Azərbaycan arasında hipotetik hərbi münaqişə Rusiyanın Ukraynada davam edən müharibəsi nəticəsində Cənubi Qafqaz boyunca neft və qaz axınını pozmaqla qlobal enerji bazarının pozulmasını daha da gücləndirə bilər.
İran Zəngəzur dəhlizinə qarşı təhdidlərindən geri çəkilərsə, ölkənin şimal sərhədi türk dövlətlərinin nəzarətində olacağından Cənubi Qafqazda daha çox təsir etmək istəkləri çox güman ki, azalacaq. Bu ssenaridə Tehran iki ölkə arasında mühüm əlaqə nöqtəsi kimi hazırda Türkiyə və Azərbaycan üzərində sahib olduğu təsir rıçaqlarını itirəcək”.
