Azərbaycan Teymurilərlə mübarizədən də qalib çıxdı...-Akif Nağıdan tariximizə fərqli baxış
“Hürufilər deyirdilər ki, hökmdarlar qaniçəndirlər, din-şəriət xadimləri isə riyakardırlar. İnsanları ədalətə qovuşdurmaq üçün yeni tipli hökmdar, kamil insan lazımdır...”
Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:
(Əvvəli burada:)
Azərbaycan Teymurilərlə mübarizədən də qalib çıxdı... -XXII mövzu
XIV əsrin ikinci yarısı - XV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın siyasi-ictimai
vəziyyəti. Hürufilik hərəkatı. Şirvanşahların yeni yüksəlişi...
XIV əsrin ilk onilliklərindən başlayaraq Hülakülər sülaləsinin mövqeyi
zəiflədi, hakimiyyət uğrunda mübarizəyə Çobanilər, Cəlairilər sülalələri qoşuldu,
vaxtaşırı Qızıl Orda xanları da Azərbaycanda hakimiyyəti nəzarətə götürməyə
çalışırdılar. Azərbaycan sərt siyasi mübarizə meydanına çevrilmişdi.
1357-ci ildə Qızıl Orda xanı Canı bəy sui-qəsd nəticəsində öldürüldü və
bundan sonra onun Təbrizdəki nümayəndəsi, oğlu Bərdi bəy şəhəri tərk edərək,
təcili Qızıl Ordaya qayıtdı. Boşluqdan istifadə edən Çobani nəslinin nümayəndəsi
Əmir Əxicuq hakimiyyəti ələ aldı, lakin cəmi bir il hakimiyyətdə qala bildi: 1358-
ci ildə Cəlairi Şeyx Üveys (1354-1374) Təbrizi tutdu və paytaxtını Bağdaddan
buraya köçürdü [22, s.156].
Cəlairilər Cənubi Azərbaycanı tutduqdan sonra bir müddət Şirvanşahlar
müstəqil oldular. Hətta Şirvanşah Kavus (1348-1372) iki dəfə Təbrizə hücum edib
onu Cəlairilərdən azad etməyə cəhd göstərdi. Lakin 1368-ci ildə Şeyx Üveys
hücum edib Şirvanı da tutdu. Daxili idarəçilik sistemi saxlanılmaqla Şirvanşahlar
da Cəlairilərdən asılı vəziyyətə salındı [22, s.156].
Lakin Şeyx Üveysin ölümündən sonra ölkədə daxili çəkişmələr başladı.
Şeyx Üveysi əvəz edən oğlu Sultan Hüseynin (1374-1382) dövründə siyasi
çəkişmələrə sülalədaxili mübarizə də əlavə olundu. Belə ki, müxtəlif imkanlı
qruplardan dəstək alan Sultan Hüseynin qardaşı Sultan Əhməd taxt-tac uğrunda
mübarizə aparırdı. 1382-ci ildə Sultan Hüseyn qardaşı Sultan Əhməd tərəfindən
öldürüldü. Hakimiyyəti qanunsuz ələ keçirən Sultan Əhmədin dövründə ara
müharibələri daha da qızışdı [7, s.104].
Bu dövrdə həm Teymurilər, həm Şirvanşahlar, həm də Qaraqoyunlu tayfa
ittifaqı Cəlairilərin içərisində gedən proseslərdən bəhrələnməyə çalışır, imkan
düşdükcə bu hakimiyyətə qarşı diplomatik, hərbi tədbirlər görürdülər. Cəlairidən
asılılığı qəbul edən Şirvanşah Kavus 1372-ci ildə vəfat etdi və hakimiyyətə onun
oğlu Hüşəng (1372-1382) gəldi. Hüşəng Şirvanın Cəlairi asılılığından azad
olunması üçün heç bir cəhd etmədi, Cəlairilərə ödənilən xərac isə xalqı dilənçi
halına salmışdı. Hüşəngdən narazı kütlələr 1382-ci ildə üsyan edib onu öldürdülər.
Hakimiyyətə Hüşəngin əmisi oğlu İbrahim gətirildi. Hüşəngin təqiblərindən qaçıb
Şəkidə xırda torpaq sahibi kimi fəaliyyət göstərən İbrahimin babaları Dərbənd
hakimi olduğu üçün o, I İbrahim Dərbəndli adı ilə taxta çıxdı (1382-1417).
Beləliklə, Şirvanşahlar tarixində 3-cü sülalənin, Dərbəndlilərin(1382-1538)
hakimiyyəti başlandı [19, s.170-171; 23, s.196, 207]. I İbrahim uzaqgörən, müdrik
dövlət xadimi idi. O, hakimiyyətə gələn kimi iri əyanların özbaşınalığına son
qoydu, mərkəzi hakimiyyəti gücləndirdi. Cəlairi sarayındakı ara müharibələrindən
yararlanaraq yenidən Şirvanın tam müstəqilliyini bərpa etdi və bununla
kifayətlənməyərək bütün Azərbaycanın müstəqilliyi və bütövlüyü uğrunda
Cəlairilərə qarşı mübarizəyə başladı.
Cəlairilərə qarşı ən fəal çıxış edənlərdən biri də Qaraqoyunlular idi.
Qaraqoyunlular türklərin oğuz qoluna aid idi. Baharlı (Qaraqoyunlu) və Bayandur
(Ağqoyunlu) soyları eyni kökdən, oğuzlardan idilər. Hər iki sülalə haqqında orta
əsrlərə aid üç mənbədə məlumat verilir. Həsən bəy Rumlunun Əhsənüt-Təvarix
(Tarixlərin ən yaxşısı) əsərində (XVI əsr) [9] “Bayandur” və “Türkman”
ifadələrindən, Əbu Bəkr Tihraninin “Kitabi Diyarbəkriyyə” əsərində (XV əsr) [4]
“Qaraqoyunlu”, Ağqoyunlu” ifadələrindən, Nizaməddin Şaminin “Zəfərnamə”
əsərində (XIV-XV əsrlər) [10] “Türkman” ifadəsindən istifadə olunub. Digər
mənbələrdə, dünya tarixşünaslığında əsasən “Qaraqoyunlu”, “Ağqoyunlu” ifadələri
işlədilir. Tayfa birliyinin bu cür adlandırılması müxtəlif şəkildə izah olunur.
Azərbaycan bədii yaradıcılığında, həmçinin mülkiyyət, zənginliklə bağlı
qoyunçuluq təsərrüfatları var-dövlət, iqtisadi güc, qüdrət göstəricisi hesab
olunurdu. Bütün Avropa, o cümlədən “qoyunlar insanları yedi” ifadəsi ilə məşhur
olan XVI əsr İngiltərəsində də qoyunçuluq eyni məzmuna malik idi. Bir rəvayətə
görə, ata oğullarından birinə ağ, digərinə qara qoyun, qoç bağışlayır, onların hər
ikisi bacarıqlı olur, var-dövlət toplayırlar, qara və ağ qoyunlardan ibarət qarışıq
sürüləri də olur, ilkin sərvət mənbələrinə uyğun olaraq isə “ağqoyunlu”,
“qaraqoyunlu” ayamalarını alırlar. “Qara qoçun intiqamı ağ qoçda qalmaz” kimi
xalq deyimləri isə bu ifadələrin güc, qüvvət simvolu olduğunu göstərir. Rəsmi
yanaşmaya görə XIII əsrin əvvəllərində Mərkəzi Asiyadan Azərbaycana gələn
Qaraqoyunluların sayı artmış və coğrafi arealı xeyli genişlənmişdi. XIV əsrin
ortalarında Qaraqoyunlular Van gölü ətrafı ərazilərdə Ərzincan, Sivas və Cənub-
Şərqi Anadoluda yaşayırdılar. XIV əsrin 80-ci illərində artıq Qaraqoyunlu tayfa
ittifaqı yarandı. İttifaqa Baharlı nəsli başçılıq edirdi [6, s.12]. Ona görə də,
mənbələrdə “Qaraqoyunlu” ilə yanaşı “Baharlı” adı da işlədilir.
Qaraqoyunlu sülaləsinin banisi oğuzların Baharlı tayfasının Baranlı
nəslindən olan Bayram Xoca (1351-1380) olmuşdur [12, s.40]. Bayram Xoca
Cəlairilərlə mübarizə aparırdı. Bu mübarizədə uğur qazana bilməyən Qaraqoyunlu
tayfa ittifaqı dağılma ərəfəsində idi. Lakin Bayram Xocanın oğlu Qara Məhəmməd
(1380-1389) yenidən tayfa ittifaqını möhkəmləndirdi, Cəlairilərlə münasibətləri
nizama saldı, onlarla qohum olaraq, Sultan Əhmədin qızı ilə evləndi. Van gölü
yaxınlığındakı Ərciş şəhərini, sonra Van şəhərini özünə paytaxt seçən Qara
Məhəmməd hətta adına pul da kəsdirmişdi. Qüvvə topladıqdan sonra o, 1382-ci
ildə hücum edib Təbrizi ələ keçirdi. Bununla Sultan Əhmədin hakimiyyətə
gəlməsinə kömək etdi və o da, Qara Məhəmməddən asılılığı qəbul etdi [5, s.6].
1385-ci ildə Əmir Teymur Azərbaycana hərbi yürüşə başladı. Qara Məhəmməd
Teymurilərdən çəkinirdi və ona görə də 1385-ci ildə Suriyaya getdi.
Əmir Teymur (1370-1405) Orta Asiyada mərkəzləşmiş dövlət yaratdıqdan
sonra işğalçılıq müharibələrinə başladı. 1385-ci ildə Sultaniyyə (Cənubi
Azərbaycanın Zəncan vilayətində şəhər) yaxınlığında Cəlairi Sultan Əhmədin
qoşunları məğlubiyyətə uğradılsa da, paytaxt Səmərqənddə baş verən üsyan Əmir
Teymuru geri qayıtmağa məcbur etdi [7, s.104]. Beləliklə, 1385-ci ildə Cəlairi
Sultan Əhməd məğlub edilmiş, Qara Məhəmməd Suriyaya çəkilmiş və Əmir
Teymur geri Asiyaya qayıtmışdı. Belə bir şəraitdə Qızıl Orda xanı Toxtamış fürsəti
əldən verməyərək Dərbənddən Azərbaycana yürüş etdi, Təbrizi 8 gün mühasirədə
saxladı. Şəhər müdafiəçilərinə toxunmayacaqlarına söz verərək hiylə vasitəsilə
şəhərə daxil oldu və şəhər talan edildi. Bu vaxt Əmir Teymur Qızıl Ordaya hucum
etdi və bu hadisə Toxtamışı məcbur etdi ki, təcili öz ölkəsinə qayıtsın.
Əmir Teymur Azərbaycana yarımçıq qalan birinci yürüşünü 1386-cı ildə
davam etdirdi. Bu yürüş zamanı Təbriz ələ keçirildi, məşhur sənətkarlar, ustalar
ailələri ilə birlikdə Səmərqəndə göndərildilər. 1387-ci ildə Teymur Naxçıvana
hücum etdi. Əlincə qalasını mühasirəyə aldı və bu qəhrəman qala 1399-cu ilə qədər
Teymurilərə təslim olmadı. 1387-ci ildə Ərzurumun Çapaqçur suyu deyilən
yerində Əmir Teymurun qoşunları ilə Qaraqoyunlu qoşunları üz-üzə gəldilər. Bu
döyüşdə Qara Məhəmməd Əmir Teymurun qüvvələrini məğlub etdi. Əmir Teymur
həyatındakı ilk və son məğlubiyyətin əvəzini çıxmağa cəhd göstərdi, lakin Qara
Məhəmməd onunla növbəti döyüşə girməyərək ərazini tərk etdi. 1387-ci ildə
Teymur Azərbaycanı tərk etdi və buranın idarəçiliyini oğlu Miranşaha həvalə etdi.
Bu qələbədən ruhlanan və Teymurun Səmərqəndə qayıtdığını bilən Qara
Məhəmməd 1388-ci ildə hücum edərək Təbrizi Cəlairi əmirlərindən aldı. 1389-cu
ildə başqa bir Qaraqoyunlu əmiri Qara Pirhəsən Qara Məhəmmədi və onun oğlu
Bayramı qətlə yetirdi ki, Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına özü başçılıq etsin. Lakin
Qara Pirhəsən buna nail ola bilmədi. O, Qara Məhəmmədin digər oğlu Qara Yusif
(1390-1420) tərəfindən məğlub edildi [7, s. 100]. Bu vaxt Təbriz Teymurilərin
nəzarətinə qaytarıldı.
1392-ci ildə Təbriz Qaraqoyunlular tərəfindən tutuldu [8, s.61]. Bunu eşidən
Əmir Teymur 1392-ci ildə Azərbaycana qarşı ikinci yürüşə başladı. Həmin il
Təbriz Teymurilər tərəfindən ələ keçirildi. Bundan sonra Əmir Teymur
Qaraqoyunluların mərkəzi şəhəri Vanı tutdu. Teymur tərəfindən məğlub edilən
Cəlairi Sultan Əhməd və Qaraqoyunlu Qara Yusif ittifaq bağladı. 1394-cü ildə
Bağdad döyüşündə Cəlairi-Qaraqoyunlu birləşmiş qüvvələri Əmir Teymur
tərəfindən məğlub edildi [5, s.5]. Teymur tərəfindən təqib olunan Sultan Əhməd və
Qara Yusif əvvəlcə Osmanlı dövlətinə sığındılar, Əmir Teymurun tələbinə
baxmayaraq, Sultan İldırım Bəyazid onları təhvil vermədi ki, mənə pənah gətirmiş
qonaqları rədd edə bilmərəm. Onlar sonra Misirə, türk Məmlüklər dövlətinə
getdilər. Bu dövlətin rəhbəri Sultan Bərkuk da onları Əmir Teymura təhvil
vermədi. Lakin onun vəfatından sonra oğlu Sultan Fərəc onları həbs etdirdi. Cəlairi
dövlətinin başçısı Sultan Əhmədin oğlu Məlik Tahir Əlincə qalasında Teymurilərlə
savaşmaqda davam edirdi. Qalaya Teymurilər 4 dəfə genişmiqyaslı hücum təşkil
etsələr də, onu ala bilmədilər. 1399-cu ildə Əmir Teymurun Azərbaycana 3-cü
yürüşü zamanı yenidən Əlincə qalasına qarşı böyük hərbi qüvvələr göndərildi. 13
illik mühasirədən sonra müdafiəçilərin sayı seyrəlmişdi, ərzaq, silah tükənirdi.
Məlik Tahirin Cəlairi xəzinəsini götürüb xəlvəti Bağdada qaçmasından sonra qala
müdafiəçiləri ruhdan düşdülər və 1399-cu ildə Əlincə qalası Əmir Teymura təslim
oldu [2, s.352].
Hürufilik təlimi.
Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyətin kəskinləşməsi
nəticəsində Teymurilərin zülmünə qarşı narazılıq durmadan artırdı. Belə bir
şəraitdə hələ XIV əsrin sonlarında Azərbaycanda dini xurafata və sonralar
Teymurilər hökmranlığına qarşı yönəldilmiş dini-siyasi hərəkat, hürufilik
yayılmağa başladı. Hürufilik (hərflər sözündəndir) şiəlikdə bir təriqətdir.
Azərbaycanda meydana gələn bu hərəkat Əcəm İraqında, Osmanlı dövləti
ərazisində və Mərkəzi Asiyada da yayılmışdı. Bu təlimin banisi görkəmli
Azərbaycan filosofu Şeyx Fəzlullah Cəlaləddin Nəimi olmuşdur və onun əsas
ideyaları “Cavidannamə” (Əbədiyyət kitabı) əsərində əks olunmuşdur [18, s.104].
Hürufilik Allahın təbiətdə, əşyada, sözdə, xüsusən insanda təcəssümünü əsas
götürürdü. Bu nəzəriyyənin dərin sosial kökü vardı. Hürufilər deyirdilər ki,
hökmdarlar qaniçəndirlər, din-şəriət xadimləri isə riyakardırlar. İnsanları ədalətə
qovuşdurmaq üçün yeni tipli hökmdar, kamil insan lazımdır. Belə insan isə
Nəimidir [17, s.284].
Hürufiliyə görə Allah eyni zamanda söz, kəlam şəkilində təcəssüm edir,
sözlər isə hərflərlə ifadə olunur. Deməli, Allah sözlərdə təcəssüm etdiyi üçün eyni
zamanda hərflərdə əyan olur, hərflər isə kamala çatmış insanın üzündə əks olunur.
Fəzlullah Nəimi farsın 32 hərfini əsas götürmüşdür. Onun “Cavidannamə” əsərində
32 hərfdən bəhs edilir. Hürufilər başqa rəqəmlərlə də hərflərdən ibarət rəmzlər
yaradır, 28 hərfli ərəb əlifbasının müqəddəs olduğunu, onun vasitəsilə dünyanın
sirlərini açmağın mümkün olduğunu qeyd edirdilər. Hürufilərə görə, Allahın
yaratdığı dünya daim dövr edir və bu, görünən dəyişikliklərin səbəbidir. Allah iki
yolla – Allahın özünəbənzər yaratdığı insanda və Allahın nitqində, yəni Quranda
və əşyaların adında təzahür edir. Bu təlimə görə canlı aləmin mərkəzində duran
insan kamilləşərək Allah səviyyəsinə yüksələ bilər [14]…
Hürufilik tərəfdarları Teymurilər tərəfindən amansızcasına təqib olunaraq
cəzalandırılırdılar. Miranşah atası Əmir Teymurun əmri ilə 1401-ci ildə
Naxçıvanda Əlincə qalasında Nəimini edam etdirdi [20]. Hürufiliyin digər
görkəmli nümayəndələri – məşhur hürufi şairi İmadəddin Nəsimi (əsl adı Seyid Əli
idi), Əbdülhəsən Əli və başqaları idi. Bunların başçılığı ilə hürufilər Türkiyə
ərazisində fəaliyyət göstərmiş və türk dilində geniş ədəbiyyat yaratmışlar.
Hürufiləri daim təqib edən din xadimlərinin tələbi ilə Misir hakimi Sultan
Müəyyədin əmri ilə Nəsimi 1417-ci ildə Hələb şəhərində həbs edilib, dərisi
soyulmaqla edam olunub [24, s.137-142]. Dahi Azərbaycan şairi M.Füzulinin
əsərlərində də hürufilik motivləri vardır.
Azərbaycan, Əcəm, Şərqi Anadoludakı uğurlardan sonra Əmir Teymurun
qoşunları Osmanlı dövlətinin hüdudlarına çıxdılar. 1402-ci ildə iki böyük türk
dövləti, Teymurilərlə Osmanlılar arasında Ankara yaxınlığında baş verən döyüş
Teymurun Sultan İldırım Bəyazid üzərində qələbəsi ilə başa çatdı. 1405-də Əmir
Teymur vəfat etdi, Qara Yusif və Sultan Əhməd həbsdən çıxaraq, dərhal Misirdən
Azərbaycana qayıtmağı qərara aldılar. 1406-1410-cu illərdə Azərbaycan ərazisi
Teymurilər, Cəlairilər və Qaraqoyunlular arasında mübarizə meydanına çevrildi.
Bu dövrdə Azərbaycanın şimalında Şirvanşahların Dərbəndlilər sülaləsinin
(1382-1538) yüksəlişi başladı. Dərbəndlilər ənənəvi “Şirvanşah” titulu ilə yanaşı
həm də “xan” və “xaqan” titulları daşımış, türklüklərini qabartmış və türk
mədəniyyətinin, türkçülüyün daşıyıcıları olmuşlar [15; 11, s.432; 13, s.238]. Bu
sülalənin hakimiyyəti dövründə fars dili və Azərbaycan türkcəsi rəsmi dil kimi
işlədilirdi [3, s.8; 1, s.216]. Bu dövrdən başlayaraq dövlətin paytaxtı Bakı və
Şamaxı şəhərləri, digər iri şəhərləri isə Dərbənd, Şabran, Mahmudabad, Qəbələ,
Cavad olmuşdur. Dərbəndlilərin ilk nümayəndəsi I İbrahim (1382-1417)
Azərbaycan dövlətini gücləndirdi və müstəqil siyasət yeritdi, müxtəlif dövrlərdə
Azərbaycanın digər əraziləri də, o cümlədən Təbriz, Arran, Şəki onun hakimiyyəti
altına keçdi [16, s.98-99]. I İbrahimin dövründə Azərbaycanın Araz çayından
cənuba doğru əraziləri əsasən Hülakülər sülaləsinin varislərinin nəzarəti altında idi,
hadisələr iki Azərbaycan dövlətinin qarşıdurması şəraitində davam edirdi.
Həmçinin Orta Asiyada dövlətini qurmuş Əmir Teymur və onun varislərinin, digər
tərəfdən, şimala doğru ərazilərə nəzarət edən Qızıl Orda xanlarının yürüşləri
vəziyyəti ağırlaşdırırdı. I İbrahim bu ağır şəraitdə bu və ya digər dövlətlərlə
müttəfiqlik əlaqələrinə girərək müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyini davam etdirirdi.
Əmir Teymurun ölümündən (1405-ci il) sonra İbrahim bir qədər fəallaşdı,
həmin il Əmir Teymurun nəvəsi Mirzə Ömərin qoşunlarını məğlub edərək Kür
çayını keçdi, Gəncəni və Qarabağın xeyli hissəsini nəzarətə götürdü [21, s.154].
1405-ci ilin yayında Əmir Teymurun nəvəsi Ömər Mirzə cənuba doğru
çəkildi və Təbrizə gələrək əhalidən xərac toplamağa başladı. Qəzəblənmiş xalq
ayağa qalxaraq üsyan etdi və Ömərin qoşununu şəhərə buraxmadılar. 1406-cı ilin
yazında Ömərin böyük qardaşı Əbu Bəkr Təbrizə hücum edərək əhalidən 100 min
qızıl pulla xərac tələb etdi. Narazı qalan xalq yenidən üsyan edərək I İbrahimi
köməyə çağırdı. 1406-cı ilin mayında I İbrahim Arazı keçərək Təbrizə daxil oldu.
Əhali I İbrahimi mehribanlıqla qarşıladı və onu öz hakimi kimi tanıdı [7, s.108].
Şirvanşah I İbrahim əhalidən alınan vergiləri qaydaya saldı.
Beləliklə, qısa müddətə də olsa, Şirvanşah I İbrahim Azərbaycanın böyük bir
hissəsini öz hakimiyyəti altında birləşdirə bildi. Lakin o, Təbrizdə möhkəmlənə
bilmədi. Çünki Cəlairi Sultan Əhməd və onunla ittifaqda olan Qaraqoyunlu hərbi
birləşmələrinin başçısı Qara Yusif vaxt itirmədən Misirdən Azərbaycana, Təbrizə
doğru hərəkət edirdilər. Onların yaxınlaşdığını eşidən Şirvanşah I İbrahim
məcburiyyət qarşısında Təbrizi tərk edib Şirvana qayıtdı və onun Azərbaycan
torpaqlarını birləşdirmək cəhdi baş tutmadı.
Hələ Misirdə olarkən Sultan Əhməd və Qara Yusif razılığa gəlmişdilər ki,
Bağdad Sultan Əhmədə, Təbriz isə Qara Yusifə çatacaq. Lakin bu razılaşmanı
pozan Sultan Əhməd 1406-cı ildə Təbrizi ələ keçirdi [9, s.56]. Sultan Əhməd
Təbriz camaatının güzəranının yaxşılaşması üçün ciddi tədbirlər görmədi. Ona
görə də Teymuri Əbu Bəkrin qoşunu Təbrizə hücum edərkən xalq Sultan Əhmədi
müdafiə etmədi və Əbu Bəkr Təbrizi tutdu, Sultan Əhməd Bağdada qaçdı. Bu
zaman Qara Yusif böyük qoşunla Təbriz üzərinə yeridi. 1406-cı ildə Qara Yusif I
Şənbi Qazan döyüşündə Əbu Bəkri məğlub etdi və öldürdü. Bundan sonra Qara
Yusif Təbrizə daxil oldu [9, s.54-58]. Əmir Teymurun oğlu Miranşah Qara Yusifə
qarşı yeni qoşun göndərdi. 1408-ci il aprelin 21-də Təbriz yaxınlığında Acıçay
(Sərdrud) döyüşündə oğlu Əbu Bəkrin qisasını almağa gələn Miranşahın qoşunu
Qara Yusif tərəfindən darmadağın edildi və özü də öldürüldü. Teymuri qoşununun
qalıqları Azərbaycanı tərk etdilər [6, s.24].
Beləliklə, Azərbaycanın yerli sülalələri xarici müdaxilələri dəf edərək
müstəqil dövlətçiliyi qoruyub saxladılar...
Ədəbiyyat:
1. Aşurbəyli S. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, “Əbilov, Zeynalov və oğulları”, 2006.
2. Azərbaycan tarixi. Z.Bünyadov və Y. Yusifovun redaktəsi ilə. Bakı, “Azərnəşr”, 1994.
3. Babayev X. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən (XVI-XX əsrlər).
Bakı, “Elm və həyat”, 2002.
4. Ebu Bekr-i Tihrani. Kitabi Diyarbekriyye. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara, “Türk Tarih
Kurumu”, 2014.
5. Fərzəlibəyli Ş. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası (XV-XVI əsrlər). Bakı,
“Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, 1995.
6. Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk
tarixşünaslığında. Bakı, “Çaşoğlu”, 2000.
7. Nuriyeva İ. Azərbaycan tarixi. Bakı, “Elm və təhsil”, 2019.
8. Onullahi S. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri (Sosial-iqtisadi tarixi). Bakı, “Elm”,
1982.
9. Rumlu H. Əhsənüt-Təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı). Fars dilindən tərcümə: Oqtay
Əfəndiyev, Namiq Musalı. Kastamonu, “Uzanlar”, 2017.
10. Şami N. Zəfərnamə. Bakı, “Elm”, 1992.
11. Sümer F. Azerbaycanın Türkleşmesi tarihine ümumi bir bakış. Belleten, sayı: 83
(1957).
12. Sümer F. Kara Koyunlular, c.I, Ankara, 1992.
13. Turan O. Selçuklu tarihi ve türk-islam medeniyyeti. Ankara, 1965.
14. “HORUFISM” //URL: http//www.iranicaonline.org/articles/horufism.
15. Rihtim M. Seyid Yəhya Bakuvi və Xəlvətilik. Bakı, “Qismət”, 2005.
16. Ашурбейли С. История города Баку. Баку, Азернешр, 1992.
17. Ислам: энциклопедический словарь. Москва, «Наука», 1991.
18. История Афганистана с древнейших времен до наших дней. Отв.ред.
Ю.В.Ганковский. Москва, “Мысль”, 1982.
19. Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербента. Москва, Изд-во Восточной
литературы, 1963.
6
20. О Фазлиллахе Наими и его мавзолее.- anl.az/down/meqale/kaspi/2011/sentyabr/
201018.html.
21. Петрушевский И.П. Государства Азербайджана в XV в. (Сборник статей по
истории Азербайджана). Баку: АН Азерб. ССР, 1949, вып.1.
22. Рыжов К.В. Все монархи мира. Мусульманский Восток VII-XV вв.- Москва,
Вече, 2005.
23. Шараф ад-Дин Али Язди. Зафарнаме. Книга побед амира Темура. Ташкент,
Изд-во журнала “SANAT”, 2008, том 1. .- vostlit.info/haupt-Dateien/index-
Dateien/SCH.phtml?id=2065.
24. Шариф А. Великий еретик// Изд-во Академии Наук СССР: журнал «Народы
Азии и Африки», 1974, No1.
01:03, Bu gün
"Navalnının ölümü gerçəkdən necə baş verib?" - KİV-lərdən yeni araşdırma
00:53, Bu gün
İsrail Livanın cənubunu fosfor bombaları ilə vurur - Video
00:50, Bu gün
Putin gecə ilə Kremlə gəldi: təcili iclas… - Video
30 Sep 2024 | 23:33
“Mən o vaxt televizorda sizi qucaqlamışdım” - Video
30 Sep 2024 | 23:29
Təcili: İsrail ordusu Livana girdi - Video
30 Sep 2024 | 23:18
"Əgər biz Londonun mərkəzinə bomba atsaydıq, hər şey bitəcəkdi..."
30 Sep 2024 | 23:15
ABŞ-ın Ukrayna münaqişəsinə təsir edəcək “sehrli güllə”si...
30 Sep 2024 | 23:04
17 növ xərçəngdən qoruyan möcüzə içki
30 Sep 2024 | 22:56
Üçüncü müharibə başlayır: əsas hücum haradan olacaq?
30 Sep 2024 | 22:48
Nizami Rəmzinin qızı müğənniliyə başladı: “Atamın mahnılarını oğurlayırlar, pis-yaxşı özüm oxuyacam”-FOTO+VİDEO
30 Sep 2024 | 22:46
Repetitorluq: Leqal, yoxsa qeyri-leqal qazanc mənbəyi? - AÇIQLAMA
30 Sep 2024 | 22:38
İmicini dəyişən Nadir Rüstəmli tanınmaz halda - FOTO
30 Sep 2024 | 22:30
Əfsanəvi basketbolçu öldü
30 Sep 2024 | 22:23
Bakının bu ərazisində 100 minə ev alanların PULLARI BATACAQ - XƏBƏRDARLIQ
30 Sep 2024 | 22:18
İnsanlar haqqında az bilinən qorxunc faktlar
30 Sep 2024 | 22:10
“Qırmızı Körpü”də 400 yük maşını gözləyir
30 Sep 2024 | 22:03
Həkim qəhvənin beyin üçün faydalarından danışıb
30 Sep 2024 | 22:00
"İsrail Livanda atəşkəsə razı olmayacaq" - İsrail XİN rəhbəri
30 Sep 2024 | 21:50
Dumanın fraksiya rəhbəri: Qarabağ Azərbaycandır!
30 Sep 2024 | 21:47
İsrail “Hizbullah”a qarşı əməliyyatın növbəti mərhələsinin başladığını elan edib
30 Sep 2024 | 21:44
YAP Xətai və Nərimanov rayon təşkilatlarının sədrləri vəzifələrindən azad olunublar
30 Sep 2024 | 21:38
Sabah dörd rayonda qazın verilişində məhdudiyyətlər olacaq
30 Sep 2024 | 21:23
Paşinyandan gözlənilməz qərar: Ərdoğanla...
30 Sep 2024 | 21:15
Metroda qadına yer verməyən sərnişin bıçaqlandı
30 Sep 2024 | 21:15
"İçərişəhər" stansiyasının önündə dəhşətli SIXLIQ
30 Sep 2024 | 21:12
Saçınızın sağlamlığı üçün bunu edin
30 Sep 2024 | 21:09
Yolun ortasında məzar qazıb dəfn etdilər - Bakıda kuryoz hadisə+Video
30 Sep 2024 | 21:06
Xankəndidə yaradılan futbol klubunun loqosunun mənası AÇIQLANDI
30 Sep 2024 | 20:58
Heydər Əliyevin ən böyük vəsiyyəti həyata keçdi - Slutski
30 Sep 2024 | 20:58
“Hacı Zeynalabdin Tağıyevin gördüyü əksər işlərin arxasında babam dayanıb”- Tanınmış neft milyonçusunun nəticəsi olan müğənni (FOTO/VİDEO)
01:03, Bu gün
"Navalnının ölümü gerçəkdən necə baş verib?" - KİV-lərdən yeni araşdırma
00:53, Bu gün
İsrail Livanın cənubunu fosfor bombaları ilə vurur - Video
00:50, Bu gün
Putin gecə ilə Kremlə gəldi: təcili iclas… - Video
30 Sep 2024 | 23:33
“Mən o vaxt televizorda sizi qucaqlamışdım” - Video
30 Sep 2024 | 23:29
Təcili: İsrail ordusu Livana girdi - Video
30 Sep 2024 | 23:18
"Əgər biz Londonun mərkəzinə bomba atsaydıq, hər şey bitəcəkdi..."
30 Sep 2024 | 23:15
ABŞ-ın Ukrayna münaqişəsinə təsir edəcək “sehrli güllə”si...
30 Sep 2024 | 23:04
17 növ xərçəngdən qoruyan möcüzə içki
30 Sep 2024 | 22:56
Üçüncü müharibə başlayır: əsas hücum haradan olacaq?
30 Sep 2024 | 22:48
Nizami Rəmzinin qızı müğənniliyə başladı: “Atamın mahnılarını oğurlayırlar, pis-yaxşı özüm oxuyacam”-FOTO+VİDEO
30 Sep 2024 | 22:46
Repetitorluq: Leqal, yoxsa qeyri-leqal qazanc mənbəyi? - AÇIQLAMA
30 Sep 2024 | 22:38
İmicini dəyişən Nadir Rüstəmli tanınmaz halda - FOTO
30 Sep 2024 | 22:30
Əfsanəvi basketbolçu öldü
30 Sep 2024 | 22:23
Bakının bu ərazisində 100 minə ev alanların PULLARI BATACAQ - XƏBƏRDARLIQ
30 Sep 2024 | 22:18
İnsanlar haqqında az bilinən qorxunc faktlar
30 Sep 2024 | 22:10
“Qırmızı Körpü”də 400 yük maşını gözləyir
30 Sep 2024 | 22:03
Həkim qəhvənin beyin üçün faydalarından danışıb
30 Sep 2024 | 22:00
"İsrail Livanda atəşkəsə razı olmayacaq" - İsrail XİN rəhbəri
30 Sep 2024 | 21:50
Dumanın fraksiya rəhbəri: Qarabağ Azərbaycandır!
30 Sep 2024 | 21:47
İsrail “Hizbullah”a qarşı əməliyyatın növbəti mərhələsinin başladığını elan edib
30 Sep 2024 | 21:44
YAP Xətai və Nərimanov rayon təşkilatlarının sədrləri vəzifələrindən azad olunublar
30 Sep 2024 | 21:38
Sabah dörd rayonda qazın verilişində məhdudiyyətlər olacaq
30 Sep 2024 | 21:23
Paşinyandan gözlənilməz qərar: Ərdoğanla...
30 Sep 2024 | 21:15
Metroda qadına yer verməyən sərnişin bıçaqlandı
30 Sep 2024 | 21:15
"İçərişəhər" stansiyasının önündə dəhşətli SIXLIQ
30 Sep 2024 | 21:12
Saçınızın sağlamlığı üçün bunu edin
30 Sep 2024 | 21:09
Yolun ortasında məzar qazıb dəfn etdilər - Bakıda kuryoz hadisə+Video
30 Sep 2024 | 21:06
Xankəndidə yaradılan futbol klubunun loqosunun mənası AÇIQLANDI
30 Sep 2024 | 20:58
Heydər Əliyevin ən böyük vəsiyyəti həyata keçdi - Slutski
30 Sep 2024 | 20:58
“Hacı Zeynalabdin Tağıyevin gördüyü əksər işlərin arxasında babam dayanıb”- Tanınmış neft milyonçusunun nəticəsi olan müğənni (FOTO/VİDEO)
30 Sep 2024 | 20:52
"Rusiyalılar iri şəhərlərə yaxınlaşır, ukraynalıların "ayılması" zamanıdır..."
30 Sep 2024 | 20:50
Rəsədxana kosmik hava durumunu açıqladı
30 Sep 2024 | 20:43
Zəngəzurla bağlı çox müzakirə aparılmalıdır - İran
30 Sep 2024 | 20:40
Şorbaya əlavə etmək üçün bir nömrəli məhsul
30 Sep 2024 | 20:38
Rövşən Nəcəf "SOCAR Türkiyə"nin İdarə Heyətinin iclasında iştirak edib
30 Sep 2024 | 20:36
"İsrail qurudan hücum edərsə, döyüşməyə hazırıq"
30 Sep 2024 | 20:35
Arvadı ondan 20 milyon tələb edir: Boşanmamaq üçün
30 Sep 2024 | 20:33
Pezeşkiandan kritik Azərbaycan anonsu – “Öz hökumətləri olacaq...”
30 Sep 2024 | 20:26
Şəhid anası 30 il sonra doğulan qızı ilə birgə oğlunun məzarı başında
30 Sep 2024 | 20:15
Azərbaycanda 100 meqabitlik internet zəifdir? - Rəsmi cavab
30 Sep 2024 | 20:08
Rusiyada güzlü zəlzələ oldu
30 Sep 2024 | 20:00
Pezeşkian Rusiya baş naziri ilə görüşdü
30 Sep 2024 | 19:55
"Biz Qərbi azərbaycanlılar qayıdışımıza inanırıq!” - Bəyanat
30 Sep 2024 | 19:48
Prezident Leonid Slutskini qəbul etdi- YENİLƏNDİ
30 Sep 2024 | 19:40
Sağlamlıq üçün ən zərərli iki məhsulun adı açıqlanıb
30 Sep 2024 | 19:35
Bu marşrut xətti "BakuBus"a verildi
30 Sep 2024 | 19:30
"Dövlət quruluşu belə olsa, rüşvət almaq mümkün olmaz" – Elmi-lədun
30 Sep 2024 | 19:27
XV Beynəlxalq Multikulturalizm Məktəbi başa çatıb
30 Sep 2024 | 19:25
Ruhi Əliyeva həyat yoldaşı ilə birlikdə - FOTO
30 Sep 2024 | 19:20
Bakıda mənzillər kəskin bahalaşdı
30 Sep 2024 | 19:12
Murovdağda düşməni lərzəyə salan gənc zabit...
30 Sep 2024 | 19:08
Borş və atlamadan bezən əcnəbilər rus restoranında TERROR TÖRƏTDİ
30 Sep 2024 | 19:00
Lənkəran şəhərinin baş planının hazırlığına başlanıldı
30 Sep 2024 | 18:52
Məşhur uşaq nağılı gerçək oldu: Tısbağa dovşana qalib gəldi - VİDEO
30 Sep 2024 | 18:47
"Instagram"da dələduzluq edən şəxs saxlanıldı - FOTO
30 Sep 2024 | 18:40
Kəmaləddin Heydərov COP29 ilə əlaqədar tapşırıqlar verdi
30 Sep 2024 | 18:33
İş müsahibəsində belə danışmalıyıq
30 Sep 2024 | 18:25
Əfsanəvi dizayner 90 yaşında dünyasını dəyişdi
30 Sep 2024 | 18:20
İranın Zəngəzur planı: Özü nəzarət etmək istəyir... - Kritik gəlişmə
30 Sep 2024 | 18:15
ADP İdarə Heyətinin növbəti toplantısı keçirilib
30 Sep 2024 | 18:12
“Azərbaycanı Türkiyəyə birləşdirən” dekan müavini 15 dəqiqəlik məhkəmə ilə güllələndi...
30 Sep 2024 | 18:10
Azərbaycan XİN Nepala başsağlığı verib
30 Sep 2024 | 18:07
“Onlar bizi mühasirəyə salıb əzmək istəyirlər”
30 Sep 2024 | 18:05
Özünü yırtıcı kimi hiss etdim: 18 yaşlı turist
30 Sep 2024 | 18:04
Qazaxıstanla əmək, məşğulluq və sosial müdafiə sahəsində təcrübə mübadiləsi aparılıb - FOTO
30 Sep 2024 | 18:00
Mədəni həddindən artıq yükləmək bu orqana mənfi təsir edir
30 Sep 2024 | 17:59
Qubada ayılar kəndə hücum etdi - FOTO/VİDEO
30 Sep 2024 | 17:55
Repetitorluq: Leqal, yoxsa qeyri-leqal qazanc mənbəyi? - AÇIQLAMA + FOTO
30 Sep 2024 | 17:51
Azərbaycanlı tanınmışın qızı kamera önündə görün nə etdi - VİDEO
30 Sep 2024 | 17:45
Azad edilmiş ərazilərdə 330 mina zərərsizləşdirilib
30 Sep 2024 | 17:39
Azərbaycanda 2025-ci ildə fiqurlu konkisürmə üzrə Qran-pri turniri keçiriləcək
30 Sep 2024 | 17:33
Kamran Əliyev yəmənli həmkarı ilə görüşdü - FOTO
30 Sep 2024 | 17:27
Britaniyadan yüksək səviyyəli nümayəndə heyəti COP29-da Bakıya gələcək
30 Sep 2024 | 17:21
Avropada Vatikanın analoqu olan yeni, amma müsəlman dövləti yarana bilər - FOTO
30 Sep 2024 | 17:16
"Saz niyə havadadı, sağdadı, rəngi isə..." - Aşıq Ələsgər heykəlinin müəllifi cavabladı
30 Sep 2024 | 17:11
Putin Polad Bülbüloğlunu təltif etdi - FOTO
30 Sep 2024 | 17:07
Əli Əsədov qərar imzaladı
30 Sep 2024 | 17:03
Bu universitetə yeni rektor təyin olundu
30 Sep 2024 | 16:59
Sevda Yahyayevadan “Sevənlərin ulduzları”na yeni nəfəs - FOTO/VİDEO
30 Sep 2024 | 16:55
Zarina Qurbanova kimdir? - Zindulladan qorxub adını dəyişən, ata sevgisinə həsrət travmalı aktrisa
30 Sep 2024 | 16:50
Nazim Bəydəmirliyə 8 il həbs cəzası verildi
30 Sep 2024 | 16:45
“Təklif edirəm ki Zəfər Bayramına qədər amnistiya aktı qəbul olunsun” -Qüdrət Həsənquliyev
30 Sep 2024 | 16:40
Azərbaycanlı müğənninin toyu oldu - FOTO/VİDEO
30 Sep 2024 | 16:35
Haqq sözə gərəkdir düz qiymət olsun - Musa Urudun yazısı
30 Sep 2024 | 16:30
“Survivor”da tanış olan cütlük evləndi - VİDEO
30 Sep 2024 | 16:25
Masazırda hərbi sursatlar aşkarlandı - VİDEO
30 Sep 2024 | 16:19
Dövlət Komitəsi tərəfindən musiqili fləşmob keçirilib - VİDEO
30 Sep 2024 | 16:13
Kamran Əliyev Türkiyənin Baş prokuroru ilə görüşdü - FOTO
30 Sep 2024 | 16:07
Yağış yağacaq, şimşək çaxacaq - XƏBƏRDARLIQ
30 Sep 2024 | 16:01
“Bir yerdə xidmət etmişik, pulları da...” - Ordudakı yeyinti ilə bağlı yeni faktlar
30 Sep 2024 | 15:57
Ağdam şəhərinə ilk köç gələn ilin payızında planlaşdırılır
30 Sep 2024 | 15:51
Xanımlarının telefonları və pultlar: İsrail kəşfiyyatının "Hizbullah"a necə sızdığı açıqlandı - FOTO
30 Sep 2024 | 15:45
DTX və DSX-dən birgə ƏMƏLİYYAT: İrandan ölkəmizə keçən naməlum uçuş aparatı endirildi - FOTO
30 Sep 2024 | 15:39
Lalə Azərtaşın Londonda yaşayan qızı - VİDEO
30 Sep 2024 | 15:34
Oktyabr ayının HAVA PROQNOZU
30 Sep 2024 | 15:28
Azərbaycan Kubokunda 34 komanda mübarizə aparacaq
30 Sep 2024 | 15:22
Rusiya Kiyev şəhərini 5 saat ərzində dronlar hücumuna məruz qoyub
30 Sep 2024 | 15:16
Gülər Mübarizin “İkinci həyat” kitabının təqdimat mərasimi keçirildi – FOTO/VİDEO
30 Sep 2024 | 15:11
Vəkilliyə qəbulun müraciətləri elektron formada keçiriləcək
30 Sep 2024 | 15:05
Bakıdan daha üç rayona onlayn bilet satışına başlanılır
30 Sep 2024 | 12:04
Pensiyalarda artım bu qədər olacaq: 600-650 manat... - Meyarlar AÇIQLANDI
30 Sep 2024 | 15:00
Azərbaycanda son günlər yayılan virus nədir? - İNFEKSİONİST AÇIQLADI
30 Sep 2024 | 02:03
“Cəzamı verdi” - Qurban Qurbanov
30 Sep 2024 | 02:01
Bakıda dava düşüb: Bıçaqlananlar var
30 Sep 2024 | 02:04
Hizbullahın nüfuzlu şəxsi 5 milyonla İsrailə qaçdı
30 Sep 2024 | 12:50
Avtobusdan istifadə edənlər üçün ŞAD XƏBƏR - Bu tarixdən...
30 Sep 2024 | 01:42
Rusiyanın Baş naziri Ermənistana işgüzar səfərə gedəcək
30 Sep 2024 | 02:02
Rusiyada onlarla sərnişinin olduğu avtobus qəzaya uğradı: Sürücü diri-diri yandı
30 Sep 2024 | 10:21
Azərbaycanın axtarışa verdiyi, Ermənistan elektrik şəbəkəsini idarə edən Rusiya oliqarxı suallardan yayındı...
30 Sep 2024 | 02:06
Bayden Livandakı vəziyyəti nəzərə alaraq Netanyahu ilə danışmaq niyyətindədir
26 Sep 2024 | 19:19
Məktəblərdə tədrisdən çıxarılmalı fənlər – Onları əvəz etməli çox vacib dərslər
29 Sep 2024 | 08:00
Bu yağın dünyanın hər yerində satışı QADAĞAN EDİLDİ
24 Sep 2024 | 10:15
“Nə olsun o xanəndəlik sinfini bitirib, gəlin araşdıraq hansı muğamları bilir, öyrənib?”-Xalq artistindən İRAD+FOTO+ÖZƏL
25 Sep 2024 | 21:59
"İran Fələstinin mübarizə bayrağını daha daşımayacaq" - Məsud Pezeşkian
30 Sep 2024 | 12:04
Pensiyalarda artım bu qədər olacaq: 600-650 manat... - Meyarlar AÇIQLANDI
27 Sep 2024 | 10:52
Wi-Fi sürətini və gücünü artırmaq üçün 10 ÜSUL
24 Sep 2024 | 14:09
Maaş və pensiyalar neçə manat artırılacaq? - Dəqiq rəqəm açıqlandı
24 Sep 2024 | 15:25
Azərbaycanın ilk LAZER SİLAHI - FOTO
24 Sep 2024 | 23:23
Azərbaycana da gəldi - Əsas qadınları tutur, 89 gün davam edir...
27 Sep 2024 | 16:21
Yaşar Nuri, Səyavuş Aslan və Amaliya Pənahovanın 34 il əvvəl çəkilən nadir GÖRÜNTÜLƏRİ
30 Sep 2024 | 12:04
Pensiyalarda artım bu qədər olacaq: 600-650 manat... - Meyarlar AÇIQLANDI
30 Sep 2024 | 15:00
Azərbaycanda son günlər yayılan virus nədir? - İNFEKSİONİST AÇIQLADI
30 Sep 2024 | 02:03
“Cəzamı verdi” - Qurban Qurbanov
30 Sep 2024 | 02:01
Bakıda dava düşüb: Bıçaqlananlar var
30 Sep 2024 | 02:04
Hizbullahın nüfuzlu şəxsi 5 milyonla İsrailə qaçdı
30 Sep 2024 | 12:50
Avtobusdan istifadə edənlər üçün ŞAD XƏBƏR - Bu tarixdən...
30 Sep 2024 | 01:42
Rusiyanın Baş naziri Ermənistana işgüzar səfərə gedəcək
30 Sep 2024 | 02:02
Rusiyada onlarla sərnişinin olduğu avtobus qəzaya uğradı: Sürücü diri-diri yandı
30 Sep 2024 | 10:21
Azərbaycanın axtarışa verdiyi, Ermənistan elektrik şəbəkəsini idarə edən Rusiya oliqarxı suallardan yayındı...
30 Sep 2024 | 02:06
Bayden Livandakı vəziyyəti nəzərə alaraq Netanyahu ilə danışmaq niyyətindədir
