““Qarabağ” sözü azərbaycan sözüdür, erməni sözü deyil” - İlham Əliyev                    

Son 30 ildə həyatımız Qarabağ oxu ətrafında fırlanaraq yaşayırıq. Qarabağ probleminin himi 200 il öncə çar Rusiyası tərəfindən  qoyulmuşdur. Məqsəd geosiyasət olmuşdu. Torpaq işğalı min illər boyu dövlətlərin  inkişafının  paradiqması sayılırdı.  Ancaq Cənubi Qafqazın işğalında həm də dərin siyasi niyyət də  varidi.

Çar Rusiyası Cənubu Qafqaz işğal edəndən sonra  burada  ictimai-sosial durum yavaş –yavaş dəyişməyə başladı. Belə ki, 200 il öncə bölgədə gedən hadisə və proseslərin idarə edən tərəfi azərbaycalılar, idarə olunan tətəfi isə ermənilər olmuşdular. Fəlsəfi dillə desək, olayların subyeki azərbaycanlılar, obyekti isə erməmilər idi. Azərbaycanlılar burda üstün mövqedə idi. Əgər obrazla  desək  “azərbaycanlılar at minəndə, ermənilər uzunqulaq minirdilər”. Bu durum çox güman ki, çar Rusiyasının ürəyincə deyildi. O bu durumu dəyişməyə qərar verir. İstəyir ki,  ermənilər də at minsinlər. Bu niyyətlə İrandan və Türkiyədən çoxlu erməniləri buraya köçürür. Onları Azərbaycanın ən münbüt, barlı-bağatlı torpaqlarında məskunlaşdırır və hər tərəfli himayədarlıq edir. Erməniləri torpaq vergisindən azad edir, gənclərini təhsil müəssisələrində oxudur, əsgər aparıb silahdan istifadə etməni öyrədirdi. Əsgərlikdən qayıdan və ya məktəb bitirən gənclərə dövlət vəzifələri verir . Üstəlik, “dənizdən dənizə”,  böyük  bir ərazidə dövlət qurmaqda  onlara köməklik etməyi də  vəd edir.  

Sovet dönəmində də bu dəst-xətt  saxlanılır. Yeni xəritələr çızılanda ermənilərə Azərbaycanın hesabına yeni torpaqlar verilir. Qarabağ torpaqlarının bir hissəsini əvvəlcə mübahisəli ərazi halına gətirilir, sonra  qondarma (“Dağlıq Qarabağ”) adı altında “muxtariyyət” verilirdi.  

Bu güclü dəstəkdən azğınlaşan  ermənilər mənfur  planlarını  həyata keçirmək üçün bəzi terminoloji hiylələrdən də məharətlə istifadə edirdi. 

Zəruri qeyd. Aydındır ki, Qarabağın  Şimalı, Cənubu , Şərqi və Qərbi var. Bəs onda qurama “Dağlıq Qarabağ” anlayışı  hardan çıxdı? Min illərin tarixində belə bir anlayış varmı? Planetin hər hansı başqa bir yerində bənzər hoqqa varmı? Son 30 ildə ermənilər bir az da irəli gedərək “Dağlıq Qarabağ” anlayışını beyinlərdən silmək üçün himaədarlarının təbəsümü altında onu “Arsax” elan edir və beyinlərə yerləşdirir.

“Qarabağ“ sözünün mənası azərbaycan dilində “Böyük Bağ” olduğunu hər kəs bilir.Belə ki,“qara” sözü bizdə əyyami-qədimdən “böyük”, “nəhəng” anlamı verir. “Qonaq –qaralı”, “qaranlıq” və “qaraçı” sözlərində olduğu kimi. Türk dilli ölkələrin çoxunda  da “qara” sözü böyük (Qaradağ kimi) mənasında işlədilir. Hətta rus dilində də “tıma”sözü “çox” mənasında işlədilir.

Bu ədalətsiz təzyqlər nəticəsində Azərbaycanın ərazisi zaman keçdiykcə 114 min kv.km-dən 86,6 min kv.km qərər azalır, ermənilərin ərazisi 9 min kv.km -dən 28 min kv.km qərər artır. Bütün bunların hamısı azərbaycanlıların mənafeyinə zidd edilirdi. Yerli əhali hər cəhətdən zəifləyir, hətta varlı  qarabağ bəyləri “quru bəyə” çevrilirdi. Çox təəssüf  ki, bizim humanitar sahənin  tədqiqatçıları o zamankı ictimai- siyasi və sosial durum dərindən araşdırmayıblar.  

Güclü dəstəyin hesabına azğınlaşan  erməniər yerli əhali ilə dinc dolanmırlar. “Qoy özümə yer eləyim, gör sənə nə edəcəm” atalar sözü də ermənilərin ərköyün, özbaşına davranışını göstərir.  Babalarımızın “yersiz gəldi yerli qaç” deyimi də o zamankı ictimai- siyasi durumun ədalətsizliyi nəticəsində yaranmışdır. Bənzər ata sözü gürcülərdə də var. Gürcülər deyirlər: "erməni gəldi - yeni bəla gətirdi" (Movida somexi - moytana sxva mexi).  

Bu özbaşına davranışı on doqquzuncu əsrdə Qarabağ şairi Baba Şakir bədii sözlə   belə anladır: 

Ölkə quberniya olandan bəri, Oğrunun hər biri xana dönübdür.

Qarabağ xanlığının Laçın rayonunda anadan olmuş, qəbri Türkiyənin Amasiya bölgəsində olan şairi Seyid Həmzə Nigarinin (1805- 1885) dörd sətri o dövrün sosial durumundan xəbər verir: 

Azərbaycan Xalq Cümuriyyətinin  parlament üzvü Hacı Kərim Sanlı "Turut qaçaqları" əsərində yazır ki, qaçaqların içərisində bir erməni gənci də varmiş. Bu erməninin anasını Tiflisə qubernatorun görüşünə aparırlar. Qubernator arvada deyir ki, bu Qafqazda sizləri əlimizin içərisində saxayırıq, bəs sənin oğlun niyə bunlara qoşulub?  Qadın deyir ki, kaş sizin ayağınız buralara dəyməyəydi. Siz gələndən bəri bu insanları bir birinə düşmən kəsilib. 

Ermənilərə edilən siyasi dəstəyi  Çeçerinin  20 iyul 1920 –ci ildə N.Nərmanova vurduğu teleqramdan aydın görmək olar:

“İndiyə qədər... bizə izah edə bilmirsiniz ki, nə üçün Rusiya qoşunlarının Qarabağı və Zəngəzuru tutmasının əleyhinəsiniz və nə üçün bu ərazilərin Azərbaycana aid olmasını dönmədən tələb edirsiniz. Biz Ermənistanla işlərimizi qaydaya qoymalıyıq. Türkiyə bizə qarşı çevrildiyi təqdirdə, hətta daşnak Ermənistanı belə, türk hücumuna qarşı bizim ön istehkamımız, forpostumuz olacaqdır”. 

Beləiklə,1800-1900 ilər ərzində ictimai- sosial vəziyyətin səthi təhlili göstərir ki, güclü himayədarıq səbəbindən ermənilər silahlanaraq, at minərək Cənubu Qafqazda söz sahibinə çevrilirlər.